Veçanti të gjuhës së letërsisë për fëmijë

Tema: Veçanti të gjuhës së letërsisë për fëmijë:

1.   Gjuha e kësaj letërsie

2.   Fjalori

3.   Saktësia

4.   Modeli

5.   Arsyetimi

6.   Dobësitë e gjuhës së revistave (shembuj)

Cfarë dimë mbi Gjuhën?

1-   gjuha është mjeti kryesor i komunikimit

2-   gjuha është mjet shprehës

3-   gjuha realizon disa qëllime dhe ka disa funksione

4-   gjuha ka disa cilësi( më poshtë)

5-   përkufizoni gjuhën...

Disa shprehje të autorëve të njohur mbi gjuhën e letërsisë:

1- Gorki: Gjuha është shpata e shkrimtarit, ndaj ai duhet ta zotërojë këtë lloj arme po deshi që të fitojë në betejën e tij.

ose: unë ngul këmbë që me fëmijët të flasim në mënyrë gazmore

2- Tolstoi: puna me gjuhën është e tmerrshme; është e domosdoshme që çdo gjë të shkruhet bukur, shkurt, thjesht e mbi të gjitha qartë.

3- Todorov; letërsia bëhet një lloj zgjerimi dhe aplikimi i disa llojeve të cilësive të gjuhës. Shkrimtari bën lexim-gjuhe

4- Barthes; vepra letrare në vetevete bëhet një sfidë ndaj gjuhës.

Trajtime në rryma të ndyshme dhe kritikë të ndryshëm të konceptit të gjuhës.

1-V.Propp. Funksionet rasti i kuptimit: një gjuhë duhet të përmbushë funksionet. Kuptimi i dyfishtë morfologjik i funksionit.

Psh; në një përrallë personazhit kryesor i thuhet: zgjidh një kalë. Personazhi merr drithin dhe zgjedh kalin. Kemi kryerjen e detyrës dhe marrjen e mjetit magjik. Merr dhe shembullin e Gjergj Elez Alisë

4-Teoria letrare moderne( F. Dado)

* Letërsia si përdoruese speciale e gjuhës.

• Formalistët rus thonë që letërsia është shmangie nga gjuha e zakonshme, efekti i tjetërsimit.

• Kritikët e rinj thonë që letërsa është kalimi nga përdorimi logjik i gjuhës te gjuha imituese ose ikonike.

• David Robey, gjuhësia moderne- mbështetet në funksionin komunikues të letërsisë.

• De Saussure. Terminologjia e ngjyrave (portokall dhe e verdhë)

• Eliot vlerëson si poezi të mirë atë që përfshin edhe euridicionin, pra gjuha është e lidhur edhe me këtë.

• Strukturalistët; gjuha është një dhomë burgu që na shtyn larg realitetit.bazohen në shpjegimet mbi linguistikën bashkëkohore.

• Ëimsatt dhe Brooks; është për domethënien dheqartësinë e plotë; të kuptuarit objektiv i fjalëve përfshin për kritikët e rinj jo vetëm përcaktimin e tyre në fjalor (denotacion) por edhe lidhjet e tyre(konotacionet).

• Levi Straus; letërsia nuk organizohet vetëm si gjuhë por bëhet prej gjuhës.

• Todorov; tregimtaria mund të kuptohet më mirënëse pranohet që një personazh është një emër dhe një veprim një folje. Rrëfimi është një fjali e gjatë...

• Genett dallon ligjërimin narrativ nga tregimi si një seri ngjarjesh dhe nga rrëfimi si akti i të treguarit. Rrëfimi ndrshyshe nga gjuha e zakonshme njeh vetëm mënyrën dëftore( nuk ka urdhërore ose lidhore të veprimit).

• Lakan; subkoshienca është produkt i gjuhës.pervoja që ka fëmija është një rrëmujë, të cilën ky autor lojë fjalësh dhe të cilën nis ta përpunojë gjuha

Gjuha  e letërsisë për të rritur ( Letërsia nga Ali Aliu dhe Xhemaludin Idrizi

• gjuha poetike
• shmangia nga norma letrare
• figurativiteti
• imagjinativiteti
• ironia
• zotërimi i fjalës
• fshehtësisë së saj
• konteksti
• aftësia për të pjellë mesazhe
• gjuha si përsosëe e aftësia e shprehjes së mendimit të tërthortë e ka origjinën nga animizmi
• lëvizja e reve ose lëvizja e lumit etj
• merr shembuj të një gjuhe të figurshme
• gjuha përgjithësuese
• gjuha ilustrative
• gjuha përshkruese
• gjuha emocionale

Cfarë na sjell stilistika letrare për Gjuhën ( Xhevat Lloshi)

1-   Cilësitë shprehëse të ligjërimit

• këto burojnë nga kërkesat të cilat janë;
• t’i përshtatet përmbajtjes
• gjuha të zgjidhet në përshtatje me qëllimin tonë
• t’i përshtatemi auditorit
• t’i përshtatemi normës letrare

2-   Cilësitë e Gjuhës:

• përpikmëria
• ngjeshja me përmbajtjen
• pasuria
• pastërtia

3-   Kuptimi i shprehësisë

• toni
• stili

4-   Shprehësia tingullore

• theksi
• intonacioni
• organizimet tingullore( aliteracioni)

5-   Burimet morfologjike të shprehësisë

• shumësi i emrave qenërit
• prapashtesa ra; idera
• lidhja e emrit po me nj emër për të formuar GE; rreze diellore
• koha e dëftores
• neologjizmat
• pjesëzat zvogëluese

6-   Organizimet shprehëse sintaksore

• rendi i gjymtyrëve
• enumeracioni

7-   Zgjedhja e fjalëve

• sinonime
• arkaizma
• dialektizxma
• huazimet
• etj

8-   Lloji i ligjerimit

• jo bisedor
• stili letrar

Gjuha e letërsisë për fëmijë

• një vepër e letërsisë për fëmijë ndryshon nga një vepër e letërsisë për të rritur.
• gjuha e pastër
• e qartë
• e thjeshtë
• sa më i vogël të jetë lexuesi aq më shumë infantile gjuha
• fondi i kufizuar i fjalëve
• ( aspekti i pasurisë dhe artisticiteti që vjen nga kjo)
• pyetje: si mendoni ju e kufizon vlerën artistike dhe e bën të varfër leëtërsinë për fëmijë një fond i kufizuar fjalësh?  koment rreth kësaj.
• fjala dhe kuptimi që merr fëmija: p.sh fjala nënë, fjala dhelpër, fjala pyll. të gjitha megjithëse të thjeshta përjetohen më shumë emocionalisht nga fëmijët.
• kërkesat e gjuhës së letërsisë për fëmijë janë: normative, gjuhësore, stilistike, logjike e psikologjike.
• gjuha e letërsisë për fëmijë dhe misioni arsimor dhe edukativ i tyre.

• pyetje : a është i figurshëm të folurit e fëmijës?

• animizimi që bën fëmija: qentë nuk shohin natën. këtu fle autobuzi, yjet flenë në krevat.
• pse fëmija shprehet kështu: së pari ai nuk njeh të gjitha fjalët, së dyti ai nuk kupton të gjitha proceset, së treti nuk arrin të bëjë lidhjet midis marrëdhënieve të caktuara.
• kemi një paradoks. na duket sikur fëmijët kanë të folur të figurshëm.

• Fjalori i letërsisë për fëmijë.

• përdorimi i fjalës. leksiku.bshkohësia,
• të vegjlit nuk pëlqejnë fjalët e vështira
• të pakapshme
• barbarizmat
• arkaizmat
• neologjizmat
• shkrimtari zghedh fjalën
• shkrimtari radhit mirë fjalët në fjali
• shkrimtari përdor struktura gramatikore të thjeshtatë drejta dhe të kuptueshme
• shkrimtari udhëheq dhe drejton leksikun pasiv dhe aktiv të fëmijës.
• lidhja e psikikës së fëmijës me fjalorin
• psikika e fëmijës është e papërfunduar, në zhvillim e sipër.

• Po kështu është edhe gjuha e letërsisë për fëmijë:

• ndarja moshore: 1,5 vjec fëmija di 10-15 fjalë
• 2 vjec di 300 fjalë
• 3 vjec di 1300-1500 fjalë
• 4 vjec di 2000-2500 fjalë
• këtu nuk flasim për numërim mekanik të fjalëve.
• shkrimtari shpjegon fjalët që rrethojnë fëmijën sipas grupmoshës së tij

• Përdorimi i saktë i fjalëve

• dëmtimi nga përdorimet e dëmshme
• kujdesi për klasa të vecanta fjalësh
• kujdesi për foljen
• p.sh: ndërtoj fidanishte, ndërtohen pallatet
• ngre taraca me kazma.?????
• folja dhe dinamizmi në fjali
• mopasan thotë: Cfarëdo qoftë ajo që duam të themi s’ka vecse një emër për t’u shprehur vetëm një folje për t’i dhënë gjallëri, dhe vetëm një mbiemër për t’u cilësuar. duhet të kërkojmë pra gjersa ta gjejmë këtë emër këtë folje e këtë mbiemër e të mos kënaqemi me pothuajse...

• Kërkesat për fjalinë

• fjalia zgjidhet sipas grupmoshës
• gjatësia
• lloji i saj
• ngjyrimi emocional
• lloji i ligjërimit

• Llojet e fjalive sipas grupmoshës

• 2 vjec dy tri fjalë
• 3 vjec kalohet në fjali të varura
• 4 vjec fillon latohet shprehja nga e drejtpërdrejtë edhe me pak nëtekst
• nuk rekomandohen aludimet e largëta
• nuk rekomandohet simbolika abstrakte
• në fillim përdoren foljet dhe emrta
• më pas vijnë mbiemrat
• nuk rekomandohen ndajfoljet me ( isht) lehtësisht
• nuk rekomanodhen shumë mbiemra: libri i dashur dijetar...etj
• prapashtesat zvogëluese janë interesante

• Arsyetimi i fëmijës

• kalimi nga konkretja te abstrakjtja
• Në fillim thuhet kukullla ime pastaj kukulllës i vihet emri Mira
• emërtimi i një sendi
• përgjithësimi i kategorive
• kategorizimi i llojeve
• përshkrimi gjallë
• veprimi konkret me sendin
• përgjithësimi në gjini më të lartë( kukulla quhet lodër)
• fëmija kap fillimisht kuptimin leksikor më pas atë abstrakt
• p.sh frutat arra.
• sundimi i të treguarit( tregimi)
• shpjegimi vjen më vonë
• trajtimi i niveleve të të menduarit
• njohja
• kuptimi
• zbatimi
• shpjegimi
• analiza
• interpretimi
• vlerësimi

• Shembull për trajtimin më lart

• formulat e përrallave: na ishte njëherë, pastaj etj
• nuk rekomandohen hyrjet e prera ose të papërgatitur.

• Regjistri i gjuhës
• tipi i ligjërimit
• trajtimi i ritmit të tekstit
• jo gjuha e ligjërimit të përditshëm
• jo gjuha gazetareske
• jo gjuha zyrtare

• Gjuha e revistave
• vitet 80
• vitet 90
• vitet 00
• nuk njohin mirë gjuhën shqipe
• nuk flasin gjuhën e fënijës
• përdoren fjalë librore
• kuptime të pasakta
• fjalë me kuptim tëv përgjithshëm
• humbasin veçantitë e mendimeve
• fjalët që shënojnë saktësi sende dhe nocione
• fjalë dhe shprehje të tepërta
• rëndesë
• përsëriten fjalë me të njëjtin kuptim apo rrënjë
• ka fjalë apo shprehje të tepërta të cilat nuk i sjellin gjë mendimit
• vargu i gjatë i emrave dhe mbiemrave ua heq bukurinë shprehjeve
• emrat prejfoljorë e zbehin të folurin duke e bërë artificialë
• gjuha e teknikës dhe e shkencës duhet të jetë e thjeshtë, pa fjalë abstrakte.

• Duhen:
• onomatopetë
• përpikmëri
• lodrim
• fuqi

• Ku ta kërkojmë modelin e kësaj gjuhe?
• gjuha e folklorit
• mjediset e fëmijëve
• studimet

Punë praktike nr 1; tematika dhe mesazhi në dy krijime për fëmijë

Punë praktike nr 2: gabimet e një reviste për fëmijë

Punë praktike nr 3: test mbi një përrallë: si ta kuptojmë atë

Testi në fund

Literatura:

1-   Stilistika letrare; Xhevat Lloshi

2-   Teoritë moderne letrare; Floresha Dado

3-   Morfologjia e përrallës. V. Propp

4-   Teoria e letërsië; ( Letërsia nga Ali Aliu dhe Xhemaludin Idrizi

5-   Teoria e letërsisë për fëmijë; A. Bishqemi