PUNIM DOKTORAL - ROLI DHE PERSPEKTIVA EUROPIANE E KOSOVËS

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

PUNIM DOKTORAL - ROLI DHE PERSPEKTIVA EUROPIANE E KOSOVËS

I

HYRJE

Tema e doktoratës me titull ”Roli dhe perspektivës europiane e Kosovës”, së pari ka

qëllim hulumtues, faktues e analizues të ngjarjeve duke i detajuar relacionet, ecurinë e

Bashkimit Europian me Kosovën, rolin si dhe momentet e ndryshme historike të

aspekteve intervenuese dhe misionare të politikës së BE-së gjatë proceseve në vend.

Studimi në fjalë ka të bëjë rreth rolit të BE-së në Kosovë para dhe pas luftës një theks i

veçantë i kushtohet ngjarjeve në intervenimin, stabilizimin dhe ndërtimin e paqes,

funksionit të BE-së para dhe pas pavarësisë në Kosovës e sidomos kontributet e

ndryshme që kishin qëllim përgatitjen e Kosovës si shtet dhe perspektivën europiane.

Një analizim fillestar, ka të bëjë me historikun, përpjekjet dhe pengesat që ka pasur

Kosova para, gjatë dhe pas luftës, duke detajuar rrethanat, momentet, sfidat, angazhimet

dhe rolin e marrëveshjeve, konferencave të ndryshme të mbajtuara për Kosovën, sidomos

gjatë luftës së Kosovës (Konferenca e Rambujesë), rezultatet e tyre pozitive e negative

për palët negociuese në anën tjetër të BE-së si një faktor negociues, element tjetër

studimor janë edhe ndërhyrjet e misionit si: OSBE-së,UNMIK-ut, EULEX-it dhe ICO-së

në Kosovë, rolin që kanë pasur dhe kanë sidomos pas Pavarësisë së Kosovës. Roli dhe

pozicioni, i tyre dhe marrëdhëniet Kosovë-BE. E ardhmja e misionit të UNMIK-ut, e

ardhmja e misionit të EULEX pas statusit, roli i tij, bartja e kompetencave, reformimi i

institucioneve, përmbushja e kritereve, sidomos aktivitetet që e presin Kosovën përpara si

kritere e rekomandime të shumta që duhet t’i përmbushë nëse do të jetë më shpejt pjesë e

BE-së.

Bashkimi Europian mbetet ndër temat më të përfolura në diskutimet publike e mediale në

Kosovë e rajon, tash e dy dekada më parë përmes angazhimeve të shumta të forcave

politike, ekonomike e atyre ushtarake-civile si pjesë e zhvillimeve dhe si e tillë vazhdon të

jetë aktive tash e shumë kohë me parë. Prandaj, ky interes i relacioneve më ka nxitur për

t’u marrë me studimin e kësaj teme të doktoratës. Arsye tjetër ishte se një studim dhe

sqarim i kësaj fushe në Kosovë ka mungesë, sidomos ecuria e rrugëtimit të vendit drejt

Bashkimit Europian. Ndaj edhe studimi në fjalë është një tregues faktik i orientimit të

vendit që jep një vizion për të ardhmen se si duhet përmirësuar, standartizuar dhe

implemntuar perspektivën europiane në zbatim.

Përmbledhjet e mia analitike, krahasuese e argumetuese do të potencohen në adresimet

përfundimtare në konkluzione e rekomandime që njëherit tregojnë ecurinë por edhe

ngecjet e bëra që do jenë si një tregues se si duhet punura bashkarisht me ndihmën e

Bashkimit Europian që të jemi pjesë e trungut të përbashkët të tijë.

II

Tabela e Përmbajtjes

HYRJE.............................................................................................................................- I -

Shkurtimet......................................................................................................................- V -

1. Qëllimi i studimit.........................................................……….........…..……........- VIII -

1.1. Objektivat e studimit……………………......……………………..….......…....- VIII -

1.2. Kampioni i studimit……..........................…...…………………....……......…....- IX -

1.3. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT….…………..……...…………..................- X -

1.4. Metoda e analizës...……………………..………………..…….....…......….........- IX -

1.5. Metoda e intervistimit............................................................................................- IX -

1.6. Teknikat e studimit.................................................................................................- XI -

2. HIPOTEZAT E HULUMTIMIT............................................................................- XI -

3. RËNDESIA E PUNIMIT.....................................................................................- XIII -

3.1. Kufizimet e punimit............................................................................................- XIV -

3.2. Përmbledhje e punimit.........................................................................................- XV -

Kapitulli I

1. Historiku i shkurtër i Pavarësisë së Kosovës.............................................................- 2 -

2. Marrëdhëniet Kosovë – BE.......................................................................................- 6 -

3. Bashkimi Europian në Kosovë nga 1998 deri te shpallja e Pavarësisë më 17 shkurt

2008...............................................................................................................................- 10 -

3.3. Prania e BE-së në Kosovë para statusit..................................................................- 16 -

3.4. Prania ndërkombëtare në Kosovë, Rezoluta 1244..................................................- 20 -

4. Roli i konferencave europiane për Kosovën...........................................................- 23 -

5. Konferenca e Rambujesë, avantazhet dhe disavantazhet e palëve .........................- 24 -

6. Roli i OSBE-së në Kosovë para pavarësisë............................................................- 28 -

6.1. Roli i OSBE-së pas pavarësisë...............................................................................- 30 -

Kapitulli II

1. Roli dhe prania e Bashkimit Europian në Kosovë pas pavarësisë..........................- 34 -

2. Roli i UNMIK-ut në Kosovë para dhe pas pavarësisë............................................- 36 -

2.1.Misioni i UNMIK-ut në Kosovë pas pavarësisë.....................................................- 41 -

3. Misioni i EULEX-it në Kosovë, roli, sfidat dhe perspektiva e tij...........................- 45 -

4. Roli i ICO-së në Kosovë.........................................................................................- 52 -

III

Kapitulli III

1. Rruget implementuese të Kosovës drejt Bashkimit Europian…………………….- 56 -

2. Roli i BE-së në procesin e ndërtimit të institucioneve në Kosovë………………..- 63 -

3. Reformat institucionale dhe standartet për Kosovën..............................................- 66 -

4. Përmbushja e kritereve……………………………..…………………………..…- 70 -

4.1.Kriteret politike-juridike………………………………..…………….………..…- 70 -

4.2.Kriteret ekonomike………...……………………………………………………..- 71 -

4.3.Kriteret europiane…………………………………………..……...…………..…- 73 -

Kapitulli IV

1. Rrugët e Kosovës drejt BE-së, perspektiva dhe sfidat……………………………- 75 -

2. Perspektiva politike-ekonomike e Kosovës drejtë BE-së.......................................- 77 -

3. Rrugët asocuese-integruese të Kosovës drejtë BE-së………………………….…- 78 -

4. Agjenda europiane për Kosovën…………………………….…………………....- 80 -

5. Kosova në procesin e liberalizimimit të vizave......................................................- 81 -

6. 1. Perspektiva e liberalizimit të vizave, anët pozitive dhe negative të tij..….....…- 84 -

Kapitulli V

1. Procesi i integrimit të Kosovës në BE.....................................................................- 86 -

2. Standartizimi si një domosdoshmëri dhe perspektivë për Kosovën........................- 88 -

3. Forcimi i shtyllës ligjore dhe përshtatja e legjislacionit të Kosovës............….......- 90 -

4. Kosova drejt BE-së, ruajtja e vlerave, identitetit në realitetin integrues.................-95-

5. Aktivitetet e ardhshme të Kosovës drejt proceseve integruese në BE …..……….- 98 -

6. Problematikat e rrugëtimit të Kosovës drejt integrimit në BE……..……………- 105 -

IV

RAPORTI HULUMTUES RRETH TEMËS……...…..…………..….………….- 106 -

Lista e Figurave

Figura 1: Roli i Bashkimit Europian në Kosovë para dhe pas luftës..........................- 107 -

Figura 2: Sa është aktiv në ditët e sotme roli i BE-së në marrëdhënie me Kosovën...- 109 -

Figure 3: Roli pozitiv, misionet e BE-së në Kosovë në të kaluarën dhe të ardhmen..- 110 -

Figura 4: Roli i BE-së para dhe pas pavarësisë në ndëritimi dhe stabilizimin e

Kosovës…………………………………………………………………………...…- 111 -

Figura 5: Përmbushja e kritereve në Kosovë..............................................................- 112 -

Figura 6: Ecuria e procesit të anëtarsimit të Kosovës në BE......................................- 113 -

Figura 7: Kosova sa është afër procesit të integrimit..................................................- 114 -

Figura 8: Përfitimet e ardhshme nga ana e Bashkimit Euripian.................................- 115 -

Figura 9: Faktorët për zhvillim dhe antarësim............................................................- 116 -

Figura 10: Vazhdimi i misioneve të EULEX-it dhe OSBE-së pas pavarësisë në

Kosovë.........................................................................................................................- 117 -

Figura 11: Procesi i liberalizimit të vizave për Kosovën............................................- 118 -

Figura 12: Plotësimi i standarteve për Kosovën..........................................................- 119 -

Figura 13: Rruga e Kosovës drejt BE-së.....................................................................- 120 -

Figura 14: Agjenda europiane për Kosovën……………………………….…….…..- 121 -

Figura 15 Kualifikimi i të intervistuarve…………….…………………...………….- 122 -

Kapitulli VI

PËRFUNDIME E REKOMANDIME

1. Përfundime…………………………..…….……………………...…................…- 124 -

2. Rekomandime..………………………………………………………………........- 126 -

2.1. Rekomandimet (strategjite afatshkurtra)……………………………………....….- 126 -

2.2. Rekomandimet (strategjite afatgjata)………………………………………….….- 126 -

1. Kontributi në dije……………………………………………………….………...- 128 -

2. Drejtimet në të ardhmen…………………………………………..………...…….- 129 -

Shtojca…..…..…….……………………………………………………….…...........- 130 -

Bibliografia….……...……………………..………………………...……..…….…..- 135 -

Abstrakti (prapa tek kapaku)

V

Shkurtimet

AER- Agjensia Europiane për Rindërtim

AKK- Agjensia Kundër Korrupsionit

BB- Banka Botërore

BE- Bashkimi Europian

BQE– Banka qëndrore Europiane

BQK- Banka qëndrore e Kosovës

BERZH- Banka Europiane për Zhvillim

CAP- Politika e Përbashkët Bujqësore

CARDS- Ndihma e Përbashkët për Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim

CESP- Politika e Jashtme e Përbashkët për Siguri

CFSP- Sekretari Gjeneral, Sekretari i Këshillit dhe Komisionit Europian

EAR- Prania e Agjencisë Europiane për Rindërtim

ECHO- Zyra e Bashkimit Europian për Ndihma Humanitare

EFTA- Bashkësia Europiane për Tregti të Lirë

EJL- Europa Juglindore

ESDP- Politika Mbrojtëse e Sigurimit Europian

EULEX- Misioni i Bashkimit Europian për Sundimin e Ligjit në Kosovë

EUPT- Ekipi i Planifikues i Bashkimit Europian për Kosovën

EUROJUST- Njësia e Bashkimit Europian për Bashkëpunim Gjyqësor

EUROPOL- Policia e Bashkimit Europian

FMN- Fondi Monetar Ndërkombëtar

FOA- Organizata Botërore e Ushqimit

VI

FRONTEX- Agjenci e Bashkimit Europian për Kufij

G8- Grupi i vendeve më të Industrializuara Lindore

GATT- Marrëveshja e Përgjithshme për Dogana dhe Tregti

GK- Grupi i Kontaktit

HDI- Indeksi i zhvillimit të kuadrave

IESESI- Iniciativa Europiane për Stabilitet

IPA- Ndihmat para Anëtarsimit

IPVQ- Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjës

KE- Këshilli i Europës

KEF- Këshilli Ekonomik dhe Fiskal

KTA- Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit

MIE- Ministria e Integrimit Europian

MPB- Ministria e Punëve të Brendshme

MPJ- Ministria e Punëve të Jashtme

NATO- Organizata e Traktatit të Atlantikut Verior

OBT- Organizata Botërore e Tregetisë

OECD- Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik

OJQ- Organizata Joqeveritare

OKB- Organizata e Kombëve të Bashkuara

ONJQ- Organizata Ndërkombëtare joqeveritare

ONQ- Organizata ndërqeveritare

OSBE- Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë

PE- Parlamenti Europian

PHARE- Programi Ndihëms për Ristrukturim Ekonomikë për vendet e Europës

VII

PISG- Institucionet shtetërore Gjysmë Qeverisëse

PSA- Procesi i Asocim-Stabilizimit

PSSP- Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm

PVPE- Plani i Veprimit të Parlamentit Europian

SAA- Marrëveshja për Stabilitet dhe Asocim

STM- Mekanizmi Përcjellës për Stabilizim-Asocim

TMK- Trupat Mbrojtëse të Kosovës

UNDP- Programi i Kombëve të Bashkuara për Zhvillim

UNHCR- Zyra e Komisionit të Lartë për Refugjatë të Kombeve të Bashkuara

UNMIK- Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë

USAID- Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar.

VIII

 

1. Qëllimet e studimit Qëllimet gjatë punës sonë hulumtuese të kësaj teme i kemi vënë në këto drejtime kryesore: • Që konsiston në përcaktimin e rolit dhe qasjen e BE-së në Kosovë që nga pas lufta e deri në ditët e sotme, adresim tjetër mbeten çështjet në ndërtimin, reformimin dhe perspektivën që ka sjell dhe po sjellë BE-ja në Kosovë. • Qëllim tjetër ështe edhe nevoja për hulumtimin e këtyre raporteve që do të jenë një interes i dy anshëm, ku do ta informojmë në mënyrë eksplicite. • Ky studim një herit do të paraqiste një analizë të re mbi çështjet politiko-juridike e ekonomike të Kosovës në bashkëpunim me BE-në tani dhe në të ardhmen. Qëllimet hulumtuese konsideroj se u janë nënshtruar normave hulumtuese primare dhe sekondare për hartim të temës së desertacionit në fjalë. 1.1. Objektivat e studimit Lënda e studimit në këtë projekt shkencor të doktoraturës ka të bëjë me rolin dhe perspektivën europiane të Kosovës, me theks të veçantë për rolin që ka pasur në të kaluarën, tani dhe në të ardhmen BE-ja në Kosovë. Një veçanti e kësaj teme do jetë, roli para dhe pas pavarsisë, qasja e proceseve të ndryeshme rrugëtuese nëpër të cilën po ecën dhe duhet ecur Kosova drejt integrimeve europiane. Në kuadër të këtij punimi doktoral; së pari u hulumtua periudha kohore e marrëdhenieve të BE-së me Kosovën që nga vitet 1998 e deri në shpalljen e pavarësisë më 17 shkurt 2008, dhe atë se si është qasur, fokusuar dhe trajtuar Kosova në raport me BE-në, fokus tjetër janë proceset zhvillimore e rrugëtuese të Kosovës pas Pavarsisë, dhe rrugët që duhete ndjekur Kosova drejt proceseve integruese. Një nevojë e veçantë në zgjedhjen e këtij punimi doktoral detajon disa objektiva të poshtë-përmendura: konkretizimin e aspiratave të vendit tonë drejtë BE-së, duke ditur se nuk ka pasur studim me koncepte të qarta shkencore rreth kësaj teme. Sidoqoftë, rëndësia e këtij punimi hulumtues shpresojmë të jetë në nxitjen e mëtejme për t’u marrë me rolin e BE-së dhe perspektiven në të ardhmen, pasi trajtimi i kësaj teme kërkon marrjen parasysh në orientimin e të gjitha kushteve dhe faktorëve që e determinojnë jetën politike, sociale, ekonomike dhe historike të një shteti, e veçmas të Kosovës e cila ka kaluar në një transicion të vështirë social, ekonomik dhe politik, duke marrë parasysh edhe kontekstin IX historik të kohës së saj gjatë luftës dhe pas saj. Prandaj, qasja ndaj zhvillimeve rrugëtuse të Kosovës drejtë BE-së kërkon përkushtim të përbashkët institucional e qytetar, përpilimin e strategjive dhe krahasimin e shembujve pozitiv e negativ të rrugëtimeve të shteteve në rajon, si kanë ecur gjatë rrugës, dhe proceset për në BE. Punimi doctoral realizohet nëpërmjet një kronologjie, hulumtuese me një analizë të ngjarjeve dhe sfidave që pasuan këtë periudhë kohore mes BE-së dhe Kosovës, si dhe perspektivën që sjell BE-ja për ne, të mbështetura në ngjarjet dhe përvojat e bartësve të këtyre proceseve politike e ekonomike të adresuara nga BE-ja në Kosovë, ku edhe ne jemi një pikë referuese e këtyre ngjarjeve asocuese e integruese me peshë dhe vlerë për të ardhmën e Kosovës. Ne shpresojmë që ky punim të zgjerohet në nivelet e tjera akademike e institucionale dhe ato kërkimore me të vetmin qëllim informimin sa më real dhe në arritjen e përfundimeve dhe rekomandimeve për institucionet dhe qytetaret se si të materializohet së bashku më mirë e më lehtë procesi i integrimit të Kosovës në BE. 1.2. Kampioni i studimit Me qëllim të hulumtimit më gjithpërfshirës, ne kemi marrë respodentët tanë në mënyrë të përzgjedhur duke shfrytëzuar komunikimin fizik, mirëpo kufizimet e mostrës kanë qenë sidomos në variablat e moshës, profesionit dhe të vendbanimeve rurale apo urbane dhe sipas nacionaliteti: a). vendor, b). ndërkombëtar me qëllim të detajizimit të marrjes së pergjegjjeve më të sakta. Ne kemi pyetur 107 respodentë nga pyetësorë me pyetje kryesisht të mbyllura, por nuk kanë munguar as pyetjet e tipit të hapur. Pyetësori ka qenë i përbërë prej 14 pyetjesh të cilat kanë përfshirë të gjithë sektorët institucionalë kombëtarë e ndërkombëtarë që janë si pjesë e punës së kësaj lëmie. Po ashtu, kemi realizuar rreth 25 intervista të thella direkte të strukturuara me 10 pyetje të hapura, ku kryesisht kanë qenë punonjës të ndryshëm të misioneve të ndryshme, OJQ-të që merren me punë të ndryshme europiane nëpër misione të caktuar, qytetarë, intelektualë etj. Shumica e respodentëve tanë, qoftë përmes pyetësorëve, apo përmes intervistave më të thella, kanë qenë mbi moshën 25 vjeçare (studentë, mjekë, profesorë univerzitar, avokatë, gjygjëtarë, politikanë, zyrtarë shtetesh, ambasadorë, përfaqësues të medieve, shkrimtarë etj.) nga Kosova dhe vende të BE-së, pasi lloji dhe përmbajtja e temës hulumtuese shkencore mbi rolin dhe perspektiven europiane të Kosovës, kërkonte një edukim e analizim më të lartë politik dhe qytetar, për të parë dhe adresuar sa më mirë rrugtimin tonë në BE. Për fund, falenderojmë të gjithë punonjësit, organizatat dhe institucionet, avokatët, pjesëtarët e shoqërisë civile dhe punonjësit e misioneve të BE-së në Kosovë e më gjerë, të cilët gjatë intervistave të thella dhe zbatimit të pyetësorëve tanë me ta kanë shprehur X gatishmëri të plotë të bashkëpunimit dhe ndarjes së informatave, bindjeve, qëndrimeve dhe mendimeve e rekomandimeve mbi studimin në fjalë. Po ashtu, falënderim i veçantë i dedikohet mentorit i cili ka qenë gjithmonë i përkushtuar dhe i angazhuar në dhënien e këshillave të tij, njëherit edhe me referencat që na ka dhënë përgjatë rrugës hulumtuse shkencore. 1.3. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT Gjatë punës hulumtuese mbi temën e studimit të doktoratës kryesisht kemi përdorur metodat standarde të përgjithshme shkencore-kërkimore dhe ato hulumtuese. Zgjedhja e metodave është bërë në bashkëpunim të ngushtë me mentorin si dhe në konsultim me profesorët, ekspertë të lëmisë së hulumtimit. Metodat që kam praktikuar janë si vijon më poshtë: 1.4. Metoda e analizës Me anë të së cilës do të bëjë analizën e të dhënavë të shfrytëzuara dhe atë të dhënave arkivore, literatura mbi europianizimin të shteteve të reja në Europë, dhe relevanca e saj, analizë koncize e të dhënave, dokomenteve, raportet e ndryshme që lidhen me temën cilat do të fitohen, analizohen dhe konkludojmë gjatë punës hulumtuese të studimit të doktoratës. Metoda komparative Përmes këtyre metodave kemi paraqitur rrethanat intervenuese të BE-së në Kosovë, si mundësi për të bërë krahasimin e mënyrave të intervenimit, bashkëpunimit në ndërtimin dhe zhvillimin e proceseve të BE-së për Kosovën, nëpërmjet konferencave të ndryshme të organizuara nga ana e BE-së dhe përpjekjet e adresuara ndaj Kosovës. Përdorimi i këtyre metodave ka qenë i dobishëm për arritjen e cilësive të larta shkencore njëherit në gjurmimin e dokumentacionit, fakteve, ideve, argumenteve etj. Me metodat e lartpërmendura jemi munduar të futemi në problemet e çështjeve, t’i hulumtojmë, analizojmë, referojmë dhe faktojmë objektin e rolit dhe perspektivës europiane të Kosovës që njëherit kemi pasqyruar rezultate objektive, analitike dhe shkencore. 1.5. Metoda e intervistimit Me anë të kësaj metode kemi bërë dallimet hulumtuese, mbledhjen e kujtimeve nga përsonat sidomos atyre që kanë kontribuar dhe janë pjesë bashkpunuese më e afërt për këtë periudhë kohore që ka kaluar, dhe që ka në të ardhmën BE-ja në Kosovë. XI 1.6. Teknikat e studimit Në hulumtim janë përdorë këto teknika të hulumtimit të shpejtë: a. Teknika e analizës dhe studimit të rolit të BE-së dhe perspektives europiane të Kosovës; b. Teknika e anketimit; c. Teknika e intervistimit. 2. HIPOTEZAT E HULUMTIMIT Gjatë hulumtimit ne kemi parashtruar pesë hipoteza kryesore të veçanta dhe ndihmëse të cilat konfirmohen përgjatë tërë punës studimore. Së pari, kanë të bëjnë me rolin e BE-së në Kosovë para dhe pas pavarsisë deri në zgjidhjen e çështjes së Kosovës. Së dyti, në ndërtimin e shtetit dhe institucioneve, në çështjet e reformimit, standartizimit dhe procesin e integrimit të Kosovës në BE. Këto çështje janë të mbështetura në studime të dimensioneve akademike me peshë faktike të pamohueshme. Hipoteza 1: _ Roli i BE-së në Kosovë para dhe pas pavarësisë, sfidat e Kosovës në rrugëtimin e shtetndërtimit, perspektivën deri tek proceset integruese në BE. Hipotezat e veçanta Janë të lidhura ngushtë me lëndën e hulumtimit dhe me hipotezën e përgjithshme. Hipoteza të veçanta të këtij hulumtimi janë: Hipoteza 2: Rruga e Kosovës drejtë BE-së, reformat dhe përmbushja e kritereve të BE-së. Hipoteza 3: Reformat në zhvillimin e shtetit ligjor, politik dhe ekonomik. Hipoteza 4: Përmbushja e aktiviteteve të ardhshme të Kosovës drejt proceseve integruese në BE. Hipoteza 5: Perspektiva dhe sfidat e Kosovës drejt proceseve integruese në BE. XII Hipotezat e veçanta veç e veç ndihmojnë dhe njëkohësisht miratojnë njëra tjetrën me një saktësi të rolit dhe perspektivës europiane në Kosovë, të hulumtuara në projektin shkencor. Hipotezat ndihmëse _ Mundësitë dhe sfidat e misioneve të BE-së në Kosovë. _ Të arriturat dhe dështimet e Kosovës dhe perspektiva europiane e saj. _ Çfarë perspektive ofron BE-ja në Kosovë në politikë, ekonomi dhe drejtësi. _ Problematika dhe veshtirësitë (Faktorët politikë, ekonomikë dhe juridikë) që e shpejtojnë dhe e ngadalësojnë rrugëtimin e Kosovës drejt BE-së. XIII 3. RËNDËSIA E PUNIMIT Tërësia e arsyes që e ka ngërthyer vendimin mbi përcaktimin e kësaj teme, të doktoratës para se gjithash është se kjo temë është e rëndësisë së veçantë dhe në vete ngërthen zhvillime përplot vlera komplekse të jashtëzakonshme sfiduese të BE-së si një top temë aktuale për të gjithë ne. Kosova vazhdmimisht ka qenë në agjendën e ngjarjeve të rëndësishme europiane dhe vazhdon të jetë një temë e nxehtë me perspektivë dhe integrimi tani dhe në të ardhmen. Kjo qasje relacionesh mes Kosovës dhe BE-së nuk është një aktualitet por një vlerë dhe çështje me shumë interes sidomos për ne. Kur dihet se Kosova ishte çështje jetike për Europen kur Kosova kishte marrë pothujse përmasa botërore gjatë luftës, dhe nga nevoja që të jemi sa më shpejt pjesë e kësaj familjeje. Si asnjëherë më parë, kjo temë nxit interesim për opinionin kosovar dhe me gjerë në këtë fillim shkulli të integrimeve. Besoj që konkluzionet përfundimtare do të ndihmojnë në përcaktimin e saktë të kësaj teme dhe njohuri dhe punën e mëtejme të programuar dhe në mënyrë të vazhdueshme, që duhet bërë prej autoriteteve, subjekteve dhe popullatës kosovare drejtë këtyre proceseve. Rëndësia praktike e temës ka të bëjë me të kuptuarit sa më afër rëndësinë, rolin dhe vlerën e BE-së, prosperitetin që po sjell në hapjen e rrugëve drejtë BE-së. Çështja që trajton kjo temë është në interes të përgjithshëm shkencor, shoqëror dhe kombëtar. Arritja e rezultateve të punës dhe konkretizimi i materies hulumtuese, shkencore e analitike, shpresojmë do të japin sa dopak njohuri, vizione më të sakta mbi rolin, rrugën dhe perspektiven europiane që do të ketë Kosova drejt së ardhmës në BE. Të njëjtat fakte dhe praktika do t’i kontribuojnë shkencës në përgjithësi si dhe lëmisë përkatëse në veçanti. XIV 3.1. Kufizimet e punimit Të dhënat e marra në studim janë në sensin e shtrirjes kohore për periudhën e marrë në studim (1998-2013). Për këtë kohë janë përdorur hulumtime dhe analizimet e ndryshme si: raporte e dokumente, literaturë të ndryshme duke krahasuar me vendet fqinj. Gjithashtu, mungesa e plotë e disa të dhënave kushtëzuan një pozitivitet për aplikimin e pyetsoreve dhe intervistave të të dhënave sipas vlerësimeve subjektive të respodenteve. Kjo metodë influencon në gjetjen e problematikave, dhe adresimeve sa i përket detajimit të sfidave dhe tejkalimi i tyre me elemente dhe krahasime sa më praktike. Kjo tregon se këto të dhëna mund të na shërbejn si udhërrefyes në gjetjen e mundësisë për të përdorur këto studime si tregues cilësorë. Njëherit ky dezertacion ka pasur disa sfida, vështirësi dhe pengesa në hulumtimin tonë pasi që ka pasur fare pak literaturë rreth rolit dhe perspektivës së BE-së në Kosovë në gjuhën shqipe dhe jemi marrë më shumë me literaturën e huaj rreth kësaj teme. Mirëpo, në literaturën e autorëve kosovarë, mungon thuajse në tërësi ndonjë hulumtim që është marrë në mënyrë shkencore për temen në fjalë. Ne kemi vendosur që tema jonë të jetë e precizuar “Roli dhe perspektiva europiane e Kosovës”. Po ashtu, një interes na ka detyruar të merremi edhe me krahasimet e shteteve fqinje si, Kroacia dhe Shqipëria, për të gjetur konstatimet shkencore rreth rolit të BE-së në Kosovë dhe perspektivën europiane të saj. Për të hulumtuar temën në fjalë, ne jemi konsultuar me shumë dokumente, raportime, literaturë të BE-së, pasi aty janë të gjitha faktet që kanë të bëjnë me temën në fjalë. Vështirësi tjetër gjatë hulumtimit të punimit tonë ka qenë edhe analiza e përgjigjeve të respodentëve tanë, ky relacion BEKosovë përflitet shumë kudo në rrjete sociale, mediet e shkruara dhe ato elektronike, parlament, qeveri, në komunikime të përditshme shoqërore dhe kjo ka bërë që individët të pohojnë gjithmonë se shohin një perspektive të qartë për Kosovën, por në pamundësi për të vënë adresa të sakta të përgjegjësisë dhe synimi jonë ka qenë që gjithmonë të dhënat e marra nga terreni t’i analizojmë gjerë e gjatë, në mënyrë që të mos biem pre e thashethëmave, stereotipeve dhe supozimeve të pabazuara. Ky është edhe vetë karakteri shkencor i një punimi dhe ne kemi konsideruar se të gjitha të dhënat që do t’i mbledhim nga terreni (respodentët tanë, të të anketuarit, intervistuarit, leximi i raporteve dhe dokomenteve), t’i analizojmë, t’i përpunojmë në mënyrë të duhur dhe të gjitha t’i paraqesim në mënyrë mjaft kritike, duke u marrë me temën në fjalë. Kufizimet lidhur me këtë hulumtim jepen më poshtë: Hulumtimi është i kufizuar vetёm për studimin e rolit dhe perspektivën europiane të Kosovës dhe proceset integruese si një vend i vetëm. Krahasimi i praktikave të proceseve integruese të vendeve është bërë duke marrë shemujt më të mira të ecurisë së vendeve në rajon. XV 3.2. Përmbledhje e punimit Në kapitullin e parë, është trajtuar historiku i shkurtër i Pavarësisë së Kosovës nga mungesa si shtet, takimet e ndryshme nga ana e palës kosovare dhe asaj europiane për gjetjen e ndonjë zgjidhjeje, sfidat, përpjekjet, periudha e luftës dhe pas saj deri te pavarësimi i saj. Element kyç janë marrëdhëniet Kosovë-BE nga vitet 1998 deri të shpallja e Pavarësisë më 17 shkurt 2008. Brenda këtij kapitulli një pjesë e shqyrtimit ishin edhe roli i konferncave europiane të mbajtura për Kosovën, posaçërisht ajo e Rambujesë duke faktuar avantazhet dhe disavantazhet e palëve në këtë konferencë. Një studim me rëndësi në këtë disertacion është edhe roli i OSBE-së para dhe pas pavarësisë, ku edhe sot e kësaj dite mbetet si pjesë funksionale ky mision, andaj ne jemi munduar të tregojmë peshën dhe perspektivën që bart ky mision për Kosovën në të kaluaren edhe që do të bart në të ardhemen. Në kapitullin e dytë, aspektit teorik i shtohen dy element mjaft të rëndësishme; është trajtuar roli i pranisë së Bashkimit Europian në Kosovë konkretisht pas pavarësisë përmes misioneve të reja të vendosura në Kosovë si: UNMIK-ut, si mision më i debatuar në vend mbi rolin e tij para dhe pas pavarsimit të Kosovës, dilemat rreth vazhdimit të tij, bartja e kompetencave tek vendorët dhe tek misioni i ri i vendosur nga BE-ja i quajtur EULEX. Fokus debatues për studim është pikërisht misioni EULEX dhe ICO-ja, rolet, sfidat dhe perspektiva që kanë këto misione në të ardhemen. Në kapitullin e tretë, është bërë një përmbledhje e studimeve analitike e sidomos gjetja e rrugëve me të mira formale e praktike për implemtimin sa më parë të Kosovës drejt Bashkimit Europian. Çelës kryesore mbetet roli i BE-së në procesin e ndërtimit të institucioneve në vend, sfidat gjatë ndërtimit dhe stabilizimit të tyre, reformat e ndryshme institucionale të drejtuara nga BE-ja, përmbushja e standarteve nga Kosova. Në këtë kapitull janë mëse të domosdoshme të trajtohen në formën analitike elementet e përmbushjes së kritereve të Kopenhagës për të përafruar sa më afër Kosovën drejtë BEsë. Gjithashtu, është trajtuar dhe mënyra se si duhen implementuar dhe përmbushur kriteret politike, juridike, ekonomike dhe ato europiane që njëherit janë kritere shtesë për secilin vend që aspiron të jetë antar i BE-së. Në kapitullin e katërt, një interes i veçantë në këtë punim trajtohen rrugët implementuese të Kosovës drejt Bashkimit Europian, se si duhen përmbushur reformat dhe rolin që duhet të ketë Kosova në procesin e ndërtimit të institucioneve të vendit për të pasur sa më të lehet rrugtimin dhe për të mbajtur një stabilitet deri te integrimi në BE. Rrugëtimi asocues-integrues si një relacion unik që Kosova me BE-në në procesin e integrimit Një përkushtim mbetet edhe për të ardhmen përmbushja e agjendës europian XVI për Kosovën dhe përfitimet që i sjell kjo Kosovës në liberalizimin dhe fushat pasuese juridike e ekonomike konform BE-së. Një diskutim mbetet edhe procesi i liberalizimit të vizave që për Kosovën ky është edhe ndoshta procesi i parë zyrtarë me BE-në që popullata ende se ka prekur, po ashtu do të debatohen edhe sfidat dhe rrugët që ka ky proces ndosha i lehët për t’u shkruar, por shumë i rëndë për t’u realizuar, me skepticizëm do t’i kushtohet edhe anës së tij pozitive dhe negative që sjellë me vete ky liberalizim për Kosovën e sidomos për qytetarët e saj rinj me moshë duke ditur se mund të jetë edhe një disfavor për popullin e Kosovës. Në kapitullin e pestë, trajtohet natyra dhe procesi i integrimit të Kosovës për në BE, standartizimi dhe demokratizimi i institucioneve. Një element më sfidues mbetet edhe forcimi dhe adaptim i shtyllës ligjore, sidomos përafrimi i legjislacionit vendor me atë europian që është ndër sfidusit e drejtësisë, element që të funksionalizohet në praktikë. Përpos proceseve, kushteve, forcimeve dhe adaptimeve, Kosovës i mbeten edhe disa aktivitete dhe problematika rrugëtuese në të ardhmën drejt proceseve integruese në BE ku potencialish duhet plotësuar rigorizisht njëra pas tjetrës që të mund të ecim njëshkallshmërisht me politikat e vendeve europiane dhe njëherit të jetë unike me to. Çështje të tjera janë edhe ruajtja e vlerave idenditetit dhe realitetit integrus që së bashku na pelqeu apo s’napelqeu janë standarte që duhet tʼi plotësojmë dhe zbatojmë njëkohsisht. Në kapitullin e gjashtë, (konkluzione e rekomandime), këtu jemi munduar të ndërtojmë analiza empirike me të dhënat e hulumtuara duke nxjerrë vlerësime, sfida, dhe orjentim mbi rolin dhe përspektivën europiane të Kosovës. Në këtë kapitull ofrohen (rekomandimet) e mundshme në suaza afatmesme dhe afatgjata si në aspektin tregues, orientues e zbatues si fakte rrugëtuese për përdoruesit potencialë të këtij studimi, dhe kësaj lëmie, si për aktualitetin integrues dhe nevojën për stafin akademik, po ashtu edhe për institucionet kërkimore e shkencore në vend dhe jashtë saj. 1 Kapitulli I 1. Historiku i Kosovës dhe roli i Bashkimit Europian në Kosovë 2 1. Historiku i shkurtër i pavarësisë së Kosovës Të flasësh për historinë e kaluar të një vendi si Kosova, për peshën dhe të ardhmen e saj, pa një vështrim të së kaluarës së këtij populli e vendi, do të ishte sikur t’i hidhnim të vërteta shekullore të këtij populli dhe rajoni, në historinë e popujve të Europës (Ballkanit). Vështirë se mund të gjendet ndonjë popull që të ketë qenë kaq shumë objekt i shtypjës, dhunës, poshtërimeve, e debatimeve siç është populli i Kosovës, kur dihet faktikisht se historikisht jeton në trojet e veta autoktone tash e shumë shekuj me parë, ku ky vend njëherit faktikisht u përcoll me histori vuajtjesh, diskriminime, e sundime të shumta, posaçërisht në këto dy dekadat e fundit të përjetuara janë ndër padrejtësitë më të tmerrshme që ka kaluar Kosova, e që akoma janë të freskëta dhe të paharruara në mendje për të gjithë ne.1 Kosova si një ndër rajonet me etnitet gjeografik, demografik dhe politik, është një nyje më e rëndësishme ndëretnike në Ballkan dhe në Europë. Është një pafundësi historike, politike e kulturore që sa me larg të shkojmë aq më shumë histori dhe fakte do gjejmë për këtë vend, siç është Kosova. Një nga problemet e vonshme dhe serioze që Kosova vuante këto dy dekadat e fundit, ishte sidomos nga pikënisja e quajtur si kriza e Ballkanit, ose e njohur ndryshe kriza e ish-Jugosllavisë mbas rënies së Murit të Berlinit.2 “Kjo krizë e ish-Jugosllavisë, kishte nisur pak vite mbas vdekjes së Titos më 1980, e cila krizë fillonte t’i përfshin në përbërje të saj shtetet e ish- Jugosllavisë”. 3 Proceset në Europën Lindore pas rënies së Murit të Berlinit dhe përfundimit të Luftës së Ftohtë, dhe shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, këto ngjarje vetëm e përshpejtuan krizën jugosllave dhe e futën atë në një gjendje shumë problematike dhe një nevojë për të shtuar angazhimin në zgjidhjen e këtyre problemeve nga ana e BEsë. “Kosova në këtë periudhë ishte bërë pothuajse vendi i harruar, i lënë nën mëshirën e ish RSFJ-së, ky vend mbeti si një jetim në Ballkan nga mungesa e përkujdesjes nga ana e Bashkimit Europian. Një përkeqësim i gjendjes filloi që nga heqja e autonomisë, siç ishte ajo e vitit 1974”, 4 në të cilën disa të drejta ishin rivendosur në këtë autonomi dhe suprimimin e saj (më 28 mars 1989). Kosova çdo ditë e më shumë hynte në hendekun e 1 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007, ”The UE Presenc in a Post Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa, 55. Jahrgan, fq. 147. 2 Muri i Berlinit, u ndërtua në vitin 1961 dhe u forcua përgjatë viteve, por u rihap për të lejuar kalimin më 9 nëntor të vitit 1989, kjo përmes shembjes dhe shkatërrimit, u bë e mundur dhe bashkimi i Gjermanisë, si pasojë Berlini vazhdoi të jetë kryeqyteti gjerman shih në: Wollër Lakër, 2003, “Europa në kohën moderne 1945-1992”, Tiranë. 3 Bernard Lory, 2007, “Europa Ballkanike nga 1945 në ditët tona”, Vep. e cit, fq. 206. 4 Miftar Spahija Thaçi, 1998, “About Kosova”, Tiranë-Albania, fq. 256. 3 saj drejt përkeqësimit, duke ditur se si një vend me një popullsi shumë të re, rurale me një numër të madh të të papunëve po shtyhej pa fund drejt një tmerri të pandalshëm serb.5 Vetë fakti se mbi dy milionë shqiptarë të Kosovës, e cila me përbërje mbi 93% të popullatës shqiptare,6 e shfrytëzoi këtë të drejtë natyrore, morale, historike dhe juridike në mbajtjen e një Referendumi gjithëpopullor për pavarësi më 2 Korrik 19917, populli i Kosovës u deklarua për Pavarësi, e që kjo njohu dhe një herit lëvizi Kosovën në një skenë tjetër, duke ngritur fokusin kah Bashkimit Europian drejt shikimit të këtij populli, por nga shumë shtete brenda BE-së kjo pothuajse s’u dëgjua fare. Nga kjo problemet dita ditës po rriteshin në këtë pjesë të Europës Juglindore, disa shtete i gëzonin të drejtat e tyre si shtete në Ballkan, Kosova s’e shijonte këtë të mirë, përkundrazi kësaj i shtoheshin të këqijat nga ana e regjimit të Serbisë8. Faktori i BE-së i dinte argumentet e kaluara të këtij populli që të siguronte me fakte një herë e përgjithmonë paqe dhe siguri në këtë pjesë të Europës, ngase kjo edhe historikisht e bindur se ishte e lidhur ky vend me kulturën, politikën dhe ekonominë europiane, kurse në anën tjetër Serbia me politikën e saj serbomadhe ekspansioniste,9 ishte dhe do të mbetej rreziku i përhershëm i rajonit e më gjerë. Alternativa s’kishte, edhe ato të pakta që ishin nuk u përfillën, s’dëgjonte askush, asnjëri s'hiqte barrën e rëndë mbi “Kosovën e vogël” e as që donte ta dinte se sa e rëndë ishte kjo barrë në këtë shtet të humbur përkohësisht, duke mos ditur se kjo barrë dita ditës po i peshohej si problem një pjesë edhe Europës. Trysnitë shtoheshin sidomos pas rrënimit-heqjes së autonomisë, dhe bllokimit që i bëhej popullit të Kosovës. Kjo e fundit pothuajse mori një rrugëtim krejtësisht tjetër, i cili rrugëtim kishte si qëllim shpalosjen e së vërtetës së këtij vendi, para Bashkimit Europian në zbardhjen e fakteve shekullore të kamufluara. Rrugët ishin të errëta e të mundimshme, por përfundimi i duhur ishte ai që duhej të kishte ky popull, që kërkonte dhe meritonte mëse një shekull. Kosova edhe përkundër dëshirës së saj u bë pjesë e krizës së 5 Sipas Kushtetutës së ish-Jugosllavisë e cila ju dha Kosovës Autonomi në kudër të Jugosllavisë më 1974 nga e cila Kosova “gëzonte,” disa të mira jetëshkurtar. Pas rrënimit të Autonomisë së Kosovës e cila u bë me Amandamentin të Kushtetutës së RS të Serbisë (më 28 Mars 1989) i cili vendim ishte në fakt jokushtetus-juridike; nga ky moment Kosova ishte ne vrullin e terrorin e pa fund serb dhe pothuajse pa asnjë mbështetje të horizonteve të shteteve rreth saj. 6 Miftar Spahija Thaçi, 1998, “About Kosova” Koha, Tiranë-Albania, fq. 7. 7 Më 2 korrik 1990 nga Kuvendi i Kosovës ishte shpallur Deklarata Kushtetuese, me të cilen Kosova shpallej Republik. Referendumi për pavarësi është mbajtur një vit me vonë në vitin 1991. 8 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007 ”The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa, 55. Jahargang. Oldenbourg, fq. 148. 9 Kosova Today And its Future Status-Aspects and Opinions. (Discussion on oneday Colloqueum held on February 14 - th, 2004. Organized by Section of Social Science - KASA), Prishtina. 4 Jugosllavisë, kaloi në disa faza të përgjithshme. Ajo filloi në vitin 1991 me shkëputjen e Sllovenisë, Kroacisë dhe Maqedonisë, vijoi me krizën e Bosnjes dhe Hercegovinës, që kulmoi në vitet 1994-1995, e cila sërish u ngrit me krizën e Kosovës, sidomos në vitet 1998-1999 ishte në pikën e shpërthimit gjithë rajonal. Brutaliteti, dëbimet, gjendjet socioekonomike të shkaktuara nga regjimi jugosllav, e bënë krizën e Kosovës më komplekse. Si pasojë mori karakterin e një konflikti të armatosur dhe përmasat e një lufte gati rajonale. Kriza në Jugosllavi angazhoi gjithë faktorët më të rëndësishëm ndërkombëtarë si BE-në, OSBE, KE, deri te Aleanca e Këshillit të Atlantikut Verior (NATO), dhe faktorët ndërkombëtar si (OKB-në). Që nga kjo kohë, shqiptarët e Kosovës u lanë nën agresionin e ish-jugosllavisë ku pandërprere u bënë viktima të dëbimit, spastrimeve etnike dhe të kolonizimit, duke u detyruar që në vazhdimësi të zhvillojnë një lloj lufte për liri dhe vetëvendosje. Karakteri konfliktual i krizës dhe përmasat e rrezikshme rajonale nxitën domosdoshmërinë e angazhimit në zgjidhjen e krizës nga ana e BE-së. Por një gjë duhej sqaruar për të tjerët se ky kapitull i historisë do të përmbyllej me sukses vetëm atëherë, kur edhe për Kosovën të gjendej një status përfundimtar dhe i pranueshëm për të gjithë.10 Roli i BE-së kishte qellim ndalimin e luftës, sigurimi e një paqe të qëndrueshme dhe krijimin e institucioneve dhe besimit midis palëve. Një mbështetje u arrit falë forcave të NATO-s,11 e që ishin nga misionet ushtarake paqeruajtëse të Bashkimit Europian, për të ndaluar ofensivën e tij ushtarake mbi popullsinë civile të Kosovës, për të parandaluar katastrofën humanitare të valës së refugjatëve dhe për t’i dhënë fund rrezikut të zgjerimit të konfliktit në gjithë rajonin. Kosova kurrë nuk pushoi në paqe, thuajse gjithmonë gjatë dhe pas Luftës së Ftohtë deri në viti 1999 me heqjen e përgjithshme të forcave serbe nga Kosova, njëherë e përgjithmonë pas ndërhyrjes së forcave ndërkombëtare. Ky ishte përfundimisht muri final për Serbinë, nga ky moment Kosova ndryshoi rrënjësisht në të mirë dhe sot e gëzon lirinë e shumëkërkuar. Ardhja e faktorëve europianë në Kosovë faktorizohej, po garanton dhe ndërton binarët e demokracisë. BE-ja, me prezencën e saj që në fillim filloi ta trajtojë Kosovën në mënyrë më të denjë drejt ngritjes së një strukture shtetërore dhe atë zhvillimore. 10 Shih me shumë në: Joshka Fisheri, 2008, “Vitet kuq-gjelbër Politika e jashtme gjermane nga Kosova deri më 11 shtator”. Prishtinë, fq. 246. 11 Rasti i ndërhyrjes dhe goditjes ushtarake të NATO-s mbi Serbinë është i pari në historinë e Aleancës, e cila historikisht ka mbuluar e vetëm zonat e sigurisë euro-atlantike, posaçërisht vendet anëtare të organizatës. Përpjekjet e NATO-s lidhur me Kosovën kanë qenë të lidhura me rrugën politike e diplomatike të kërkuar nga Aleanca për zgjidhje paqësore e të qëndrueshme të krizës. Në një mbledhje Ministrash të Këshillit të NATO mbështeti dërgimin e misioneve vëzhguese të OSBE-së në Kosovë më 24 tetor 1998 KS i OKB-së adoptoi një rezolutë me anë të së cilës mbështeste OSBE-në për misione verifikuese dhe u kërkonte gjithë palëve të respektojnë marrëveshjen. Ky Mision Verifikues në Kosovë ishte nga OSBE-ja dhe ishte i përbërë nga 1500 vëzhgues. 5 Kosova, përfundimisht hyri në një projekt afatgjatë me që, i cili kishte dhe ka për qëllim afrimin sa më afër saj. Faktori europian menjëherë me të parë këtë liri të munguar për këtë popull marshoi në ndihmën në shumë fusha si: politike, ekonomike e diplomatike, Kosova për momentin është një nga pjesët më të europianizuara me misione politike të drejtpërdrejta që implementojnë, ndihmojnë shtetformimin e Kosovës. “Kjo tendencë është gjithnjë duke u rritur, çka njëherit tregon edhe ardhmërinë europiane të Kosovës”,12 proceset dhe angazhimet morën seriozitetin e tyre në kompletimin e statusit të Kosovës, që për këtë çështje madhore u desh kohë dhe durim nga të gjitha palët për t’ia arritur këtij qëllimi kulmor. Momentet më sfiduese kishin të bënin me statusin dhe rolet që do t’i bartë BE-ja pas pavarësimit, ku një gjë e tillë disi u definua para finalizimit të Pavarësisë së Kosovës. Nga momentet më kulmore ishte shpallja e Pavarësisë më 17 shkurt 200813, që për ne ishte një ëndërr pacifiste, e demokratike me futjen e një politike përparuese dhe dobiprurëse për Ballkanin Perëndimor. Kosova më së miri tregoi dhe po i tregon BE-së se si duhet dashur demokracia, se si të luftohet robëria, t’i gjykosh padrejtësitë në këtë shekull të ri. Nga shpallja e pavarësisë e këtej. 12 Lisen Bashkurti, 2006, “Evropa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës”. Tiranë, fq. 60. 13 Kinsman, Jeremy, 2000 “Kosovo: After the Party, the Hangover, Policy options”, fq. 49. 6 2. Marrëdhëniet Kosovë – BE Kosova u bë temë në debatet më të diskutuara në këto dy dekadat e fundit nga ana e komunitetit europian si në rrafshin e politikave zhvillimore, ekonomike e diplomatike që nga fundi i viteve 90-të, e që vazhdon të jetë pjesë e proceseve investuese, zhvillimore e përafruese nga ana e BE-së. Që nga kjo periudhë marrëdhëniet e Kosovës me Bashkimin Europian mbeten tejet të rëndësishme, ndërtuese drejt gjetjes së një modaliteti në ndihmën dhe zgjidhjen sa më të shpejtë të problemit të Kosovës, si dhe në definimin e statusit, ngritjen dhe përafrimin e vendit me BE-në. Bashkëpunimet e Kosovës me BE-në vazhduan të intensifikoheshin me hapat me seriozë sidomos nga qershori i vitit 1999, kur Kosova hyri nën mbikëqyrjen administrimin e UNMIK-ut, si Misioni i Përkohshëm i Kombeve të Bashkuara në Kosovë ku ky mision kishte bazën në Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. Që nga ky moment, Bashkimi Europian ka qenë një pjesë integrale e përpjekjeve për të ndërtuar marrëdhënie të reja me Kosovën.14 Bashkimi Europian, së bashku me shtetet anëtare të BE-së, të shtyrë sidomos nga Komisioni Europian, luajtën një rol të pandërprerë në njohjen ndërtimin dhe zhvillimin e Kosovës, një tjetër kontribut të madh në ndërtimin e institucioneve, në përkrahjen politike-ekonomike, njëherit këtë vazhdimësi qasjesh po e përforconte vazhdimisht me Kosovën.15 Një kontribut të madh BE-ja si mbështëse kishte në sektorët e ndryshëm politikëekonomikë sidomos në anën materiale, duke ndihmuar me shuma financiare, mbi 2 miliardë euro ndihmë janë dhënë për të ndihmuar proceset në Kosovë nga ana e Komisionit Europian që nga viti 1999 deri para shpalljes së pavarësisë16, fillimisht kjo ndihmë u fokusua në veprime për ndihmë emergjente në rindërtimin e Kosovës, ku pas stabilizimit të kësaj gjendjeje BE-ja, ndryshoi qasjen kryesisht u koncentrua në inkurajimin e zhvillimit të institucioneve të qendrueshme dhe në investim e një zhvillimi më të qëndrueshëm ekonomik për sigurimin e një të ardhme europiane për Kosovën.17 Këto marrëdhënie i forcuan edhe ndihma e një numri të madh të organizatave joqeveritare nga shtetet anëtare të BE-së që kanë qenë dhe janë drejtpërdrejt aktive në 14 Shih në: (Joos LAGENDIJK-Rapporture-Report on the future of Kosovo and the rule of the EU (2006/2267(INI), 22 February 2007, fq. 5-7. Adopted by the Europian Parlament on 29 March 2007. 15 Mishael Alfons, Sueosteuropa 54. Jg; 03/2006 “Of Standards and Status”-The Role of the European Union in Kosovo: From UNSCR 1244 to the Futuer Status Talks, fq. 1. 16 Shih në: 3 November, 1999, “Toward Stability and Prosperity, A Programme for Reconstruction and Recovery in Kosovo”, European Commission, World Bank, UNMIK. 17 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007, ”The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa 55. Jahargang. Oldenbourg, fq. 145. 7 marrëdhëniet me Kosovën, 18 kjo tregon qartë lidhjet e forta në mes BE-së dhe Kosovës. Tashmë 22 shtetet anëtare të BE-së e njohën Republikën e re të Kosovës,19 duke parë numrin e këtyre angazhimeve gjithnjë në rritje të BE-së, e cila gradualisht në vazhdimësi të proceseve hap pas hapi po merr rolin kryesor në përurimin e reformave dhe përmbushjen e standardeve si bazë për të ardhmen e Kosovës, kjo njëherit bën të kuptohet për angazhimin të mëtutjeshëm bashkëpunues të Kosovës me BE-në. Qëllimi special i të ardhmes mes BE-së është investim në stabilitetin të drejtë në Kosovë.20 Mungesa e një relacioni që e zbehte fuqinë vepruese ishte dhe mungesa e statusit të Kosovës ky mos qartësimin njëherit pengonte ligjërisht marrëdhëniet e drejtpërdrejta zyrtare me Brukselin, por kjo nuk do të thotë se Bashkimi Europian ka lënë krejtësisht anash interesimin për këtë vend, ende pa e qartësuar de jure statusin e saj, Kosova kishte disa marrëdhënie të përbashkëta dhe punonte vazhdimisht me Bashkimin Europian. Hapat konkret filluan që nga viti 1998-99, kur BE-ja, luajti një rol të rëndësishëm në zgjidhjen e krizës së Kosovës, kjo ishte një marrëdhënie e nivelit të lartë politik e ushtarakë dhe njëherit një investim për të ardhmen. Një lidhje tjetër ekonomike me BEnë, është edhe përdorimi i valutës Euro,21 Kosova pas ndarjes përfundimtare nga Serbia, pasi nuk kishte valutën e saj si valutë qarkulluese në vend, hyri në përdorim valuta e ashtuquajtur (marka gjermane),22 dhe pas zëvendësimit të saj me valutën euro, Kosova së bashku me shtetet e BE-së,23 futën në përdorim euron, Kosova u bë pjesë e Eurozonës kjo paraqiste edhe një hap më afër marrëdhënieve me BE-në. Kjo lidhshmëri i jepte edhe një garanci, siç thoshte edhe Mike Todd: “Kosova është një vend shumë më i sigurt se sa 18 Marrëdhëniet filluan të konkretizoheshin, sidomos me hapjen zyrave që nga viti 1999, nga shtete anëtare të BE-së, të cilat zyra kanë përfaqësuesit e tyre në Kosovë që e përforconin lidhjen më shumë, relacion tjetër janë edhe disa mijëra ushtarë nga vendet e BE-së që shërbejnë si pjesëtarë të forcave në Kosovës, si (KFOR-i) të udhëhequra nga NATO-ja. 19 Pesë shtete ende nuk e njohin shtetin e Kosovës si: Qiproja, Greqia, Rumania, Sllovakia dhe Spanja. 20 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007, ”The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”. Shih në: Suedosteuropa 55. Jahargang. Oldenbourg, fq. 147. 21 EURO-është emërimi i valutës Europiane e cila është futur në qarkullim më 1 janar 1999 si monedhë bankare kurse më 1 korrik 2002 si monedhë për të gjitha transaksionet brenda BE-së, kur duhej të zëvendësohej nga paraja nacionale në euro. Shih në: Vlatko Mileta, 2006, “Leksioni i Unionit Evropian”, fq. 83-86. 22 Më 2 shtator të vitit 1999 valuta gjermane (marka), bëhet valuta zyrtare në Kosovë. 23 Si iniciues kryesore në këtë çështje drejt futjes së Kosovës në Eurozonë ishte Gjermania ngase deri para futjes se euros si valutë kryesore që përdorej ishte valuta gjermane (marka) dhe nga shumë shkaqe të domosdoshme të kohës, domosdoshmëria e përdorimit të kësaj valute ishte nga fakti se në Kosovë ishte i pranishëm një numër i madh i personelit europian e ndërkombëtar që përdorin këtë valutë, aspekt tjetër është fakti që pothuajse s’ka shtëpi në Kosovë që nuk është e lidhur në një mënyrë me një shtet të BE-së,23 një numër i madh i emigrantëve që lëvizin, punojnë dhe jetojnë në mërgim nga e cila një shumë e madhe e parave kryesisht euro transferohen në Kosovë, të gjitha këto përbënin një tërësi marrëdhëniesh me BE-në. 8 disa vende të tjera”,24 Futja e Kosovës në Eurozonë, ishte tregues i marrëdhënieve që po e ndihmojë Kosovën të ndërtojë një sistem të fortë dhe të qëndrueshëm financiar, sidomos në luftimin e dukurive negative si: paraja e zezë, ekonomia informale, krimi i organizuar, korrupsioni etj. Kjo në një aspekt rriste transparencën që njëherit është kusht për investimet e huaja. Futja e Kosovës në Eurozonë rritste optimizmin që Kosovës i sjell një perspektivë që të inkuadrohet dhe të shkurtojë rrugën e gjatë drejt BE-së, që njëherit ekonomikisht forcon marrëdhëniet në të ardhmen. Përafrimin tjetër të marrëdhënieve të Kosovës me BE-së e bënin sidomos prezencat e ndryshme direket në Kosovë si: 1. Prania e Zyrës për ndihma humanitare (ECHO); 2. Prania e Agjencisë Europiane për Rindërtim (EAR);25 3. Prania e BE-së në Kosovë nëpërmjet UNMIK-ut; 4. Prania e BE-së me misionin e ri sipas (Planit të Ahtisarit) që njihet si misioni EULEX.26 Këto forma e bëjnë më të qëndrueshme dhe më jetike ecurinë e bashkëpunimit dhe të ardhmen e Kosovës me BE-në. Sidomos pasi u definua statusi i Kosovës, që i hapi rrugët e pakthyshme se si do të zgjidhnin çështjet vendimtare dhe dhënia e modeleve dhe përmbushja e tyre që të ecin hapave të mëtutjeshëm drejt BE-së. Ky realitet i ri i Pavarsimit të Kosovës intensifikoi marrëdhëniet e tjera rreth bashkëpunimit në fushat doganore, fiskale, çështjeve informative teknike, nëpërmes instrumenteve të ndryshme si (TAIEX, si një plan trajnues). Dhe permese IPA vetem vitin 2012 ka ndihmuar me 73.3 milionë euro.27 Kosova pas shpalljes së pavarësisë, BEja doli në përfundim se ka bërë një lidhshmëri të madhe të marrëdhënieve dhe proceseve me Kosovën gjatë kësaj periudhe drejt ndërtimit të një stabiliteti politik-ekonomik në këtë vend. Raportet mes këtyre subjekteve dita ditës po ndërlidhen e forcoheshin. Tani Kosova ka bashkëpunim të gjithanshëm me Bashkimin Europian, gjithnjë e më shumë po bën 24 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, ”The UE Presenc in a Post- Status Kosovo” Suedosteuropa 55. Jahrgang, fq. 158. 25 EAR, është themeluar në vitin 1999 nga Këshilli Europian pikërisht për shkak të Kosovës pas pasojave që pat nga lufta, me seli në Selanik të Greqisë dhe me qendrat operative në Prishtinë, Beograd, Podgoricë dhe në Shkup. 26 Shih në: Në dokumentin e z. Ahtisari të nënshkruar nga BE-ja, në të cili Bashkimi Eurpian do të luajë rolin kryesor në Kosovë pas statusit. 27 TAIEX ofron asistencë afatshkurtër teknike në përafrimin në fushën e përafrimit, aplikimit dhe zbatimit te Acuis Communitare. Shih në: Agjencinë për Integrime Evropiane, http://www.ks-gov.net/pm/; Michail Raith: 2008 ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”. Në: Suedosteuropa Mitteilungen, fq. 9. 9 perpjekje në forcimin e këtyre marrëdhënieve.28 Marrëdhëniet po lëvizin dhe të lidhura janë projekte të përbashkëta bashkëpunuese me BE-në, kjo vendosmëri tregon qartë se këto lidhshmëri të tilla do të kenë projekte afatgjate e dobiprurëse për Kosovën, marrëdhëniet e tilla nuk do të jenë në fundin e tyre edhe për një kohë të gjatë, qartësisht duhet ta dimë edhe rrugën e gjatë që kemi dhe jo edhe aq të lehtë përpara dhe drejt BE-së, është treguesi për nevojën edhe domosdoshmërinë e forcimit të matejmë të këtyre marrëdhënieve, në mënyrë që për Kosovën të jetë një bashkëpunim më i ndërsjellë. Së fundi edhe ardhja e misionit të EULEX-it si një pikë kyçe e dalë nga BE-ja e vendosur në Kosovë po dëshmon qartë bashkëpunimin e marrëdhënieve drejt një kurorëzimit me BEnë. 28 Nëpërmjet Instrumentit Para anëtarësimit (IPA), i cili u themelua në fillim të vitit 2007, si qëllim i së cilës ishte ndihmini i vendeve të Ballkanit Perëndimor ku përfshihej edhe Kosova në këtë plan, ku Kosova ka përfituar mbi 124 milionë euro për qëllim të ndihmën në fushën e sundimit të ligjit, ekonomi dhe administratë. Shih në:http://ec.europa.eu/enlargement/potential-candidates/kosovo/financial assistance/index_en.htm, marrur më datë: 21.03.2012. 10 3. Bashkimi Europian në Kosovë nga viti 1998 deri të shpallja e Pavarsisë më 17 shkurt 2008 Përafrimet e Bashkimit Europian me Kosovën filluan në një sërë relacionesh të ndryshme politike – diplomatike, sidomos pas suprimimit të dhunshëm të autonomisë politike, që iu bë Kosovës nga pala serbe, nga ky moment dhe tejkalimi i situatës në tërë Kosovën, Parlamenti Europian më njëherë filloi dhe kërkoi të miratojë rezolutën për gjendjen në Kosovë, ku gjatë kësaj kohe u dërgua një delegacion nga BE-ja, kjo ndodhi në maj të vitit 1989 për të parë gjendjen e rëndë pas suprimimit të autonomisë, krahas përpjekjeve e takimeve të atëhershme jugosllave dhe palës kosovare që në njëfarë mënyre tentonin të zgjidhnin problemin mes vete.29 Përkundër kësaj ky interes filloi të rritej vit pas viti në dekadat e fundit si një paralele me rritjen e plagëve të njëpasnjëshme nga ana e Serbisë, ku asnjëherë këto vuajtje të popullit kosovar s’i kapte askush t’i kuronte gjendjen të tillë deri në përfundimin e luftës në vitin 1999. “Problemet në mos intervenimin në masën e duhur nga ana e BE-së ishin nga më të ndryshmet, siç ishte: shkaku i luftës në Bosnjë”,30 ku përqëndrimi i BE-së ishte tërësisht i fokusuar në këtë vend, Kosova ndoshta edhe pa dashje u anashkalua si rezultat i këtyre rrethanave, një përkrahje e tillë mbeti e ngrirë deri në fillimin e luftës në Kosovë, kur edhe këto ngrica të fundit filluan shkrirjen, me shkrirjen e tyre doli realiteti i këtij populli demokratik, liridrishës, paqedashës dhe solidar. Bashkimi Europian në saje të kapaciteteve të ndryshme që kishte ishte disi më aktiv në Kosovë sidomos në fund të viteve 90-të me ndërhyrjet e ndryshme nga BE-ja, kryesisht përmes misioneve diplomatike ku këta përshkruan me vëmendje të veçantë për ta treguar efektivitetin e BEsë në kapërcimin e sfidave gjatë kësaj kohe. BE-ja nuk dukej të ishte e përqendruar në pajtimin dhe ndërtimin e marrëdhënieve midis Serbisë dhe Kosovës, por në forcimin e pozitës së qytetarëve, ose si tërsi të bashkëveprojmë përkundër faktit se BE-ja ishte e argumentuar se mungonte një pozicion i unifikuar për të ardhmen e Kosovës në mesin e shteteve anëtare të BE-së gjatë kësaj kohe.31 Në fund të viteve 90-të, Bashkimi Europian, në këto rrethana politike tejet të zbehta ndaj Kosovës ndërmori masa preventive diplomatike, duke u bazuar në një varg rezultatesh të Parlamentit Europian me të cilat në 29 Sylë Ukshini, 2008, “Kosova në politikën e jashtme të BE-së 1991-2008”, Shkup, fq. 114. 30 Paskal Milo, 2002, “Bashkimi Evropian, Ideja, Integrimi, Identiteti e ardhmja”, Tiranë, fq. 252. 31 Për BE-në Kosova ishte thjeshtë një pjesë e Jugosllavisë dhe atë një çështje e brendshme e saj. Deri te më 16 dhjetorë kur kishte miratuar Direktiven “për njohjen e shteteve të reja në Europen Lindore dhe Bashkimin Sovjetik”. 11 një mënyrë i tërhiqte vërejtjen Serbisë kryesisht për shkeljen e të drejtave të njeriut në Kosovë.32 Ndihmesat që iu bënë Kosovës nga Bashkimi Europian gjatë kësaj kohe faktikisht ishin të vonuara në të shumtën e rasteve, nga arsyeja se problemi përqëndrohej në faktin se Europa la anash çështjen e Kosovës, duke “menduar” se kjo çështje nuk ishte e Europës dhe se zgjidhja e saj do të ecte vetvetiu në kuadër të ashtuquajturës federatë e “ish- Jugosllavisë” së mbetur në këtë kohë vetëm si një emër.33 Por ky problem mbeti një plagë në rritje, që donte shërim të shpejtë i cili mos kurim zgjerohej drejt Europës, ky shqetësim i Kosovës kohë pas kohe filloi ta zgjonte nga gjumi Bashkësinë Europiane, i cili zgjim sikurse në një mënyrë i thoshte kujdes! se ëndrra s’do mbarojë kurrë po që se nuk realizohen idealet e këtij populli dhe dalja nga ankthi jugosllav. Nismat e para drejt shpalosjes së problemit të Kosovës nga ana e BE-së, filluan me një ritëm të përshpejtuar, sidomos me dërgimet e para diplomatike nga BE-ja për vëzhgimin e situatës në fillimin e vitit 1992. Një element ngecjesh i Bashkimit Europian në këtë periudhë, ishte përballja me problemet e veta të brendshme të zgjerimit, që ishte në vete një sfidë përbrenda BE-së. Problem tjetër ishte se BE-ja nuk e kishte fuqinë e duhur politike që të ketë ndikimin e duhur në zgjidhjen e problemit të Kosovës, prandaj kjo sferë nuk ishte prioritet gjatë kësaj kohe. Kosova ishte një agjendë e pa shqyrtuar për Bashkimin Europian. Pengesat ishin të ndryshme, shumë shtete brenda BE-së nuk donin që kjo e fundit si tërësi të shndërrohej në organizëm ushtarak, që të mos jetë në përparësi në çështjen e sigurisë përballë NATO-s, mirëpo këtë përkrahje nga një kënd tjetër e kërkonte SHBA-ja nga ana e BE-së, që të jetë si garantuese e fundit ose si opsion i fundit diplomatik, që çështja e Kosovës të ndihmohej nga Bashkimi Europian. Fillimisht marrëdhëniet e Kosovës filluan të lidheshin në bazë të marrëveshjeve të tregtisë dhe të bashkëpunimit.34 Si qëllime të nxitjeve të reformave ekonomike e tregtare për të përgatitur objektivat e marrëveshjes se asocimit, që BE-ja u dedikoi Ballkanit Perëndimor.35 Mirëpo Bashkësia Europiane me hapat dhe diplomacinë që bëri në Bosnjë e Hercegovinë dhe me dështimet dhe pësimet që këto nxorën, një herë ishin mësime për 32 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt: ”The UE Presenc in a Post- Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa, 55. Jahargang, 2007. Oldenbourg, fq. 148. 33 Blerim Reka, 1996, “E drejta e Vetvëvendosjes: dimensioni juridiko-kombëtar i problemit të Kosovës”, Shkup, fq. 61. 34 Sidomos pas viteve 1993/93 shih në: Lisen Bashkurti, 2006, “Evropa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës”, Tiranë, fq. 45. 35 Këto shtete ishin: Kroacia, Bsnja e Hercegovina, Maqedonia, Serbia dhe Shqipëria. 12 BE-në, nga këto mësime si nevojë u krijua Grupi i Kontaktit. 36 Këto shtete bashkëpunuese që e kishin detyrë mbikëqyrjen e ish-Jugosllavisë, ju qasën shumë mënyrave diplomatike, në mënyrë që të arrihet një sukses më i efektshëm bashkëpunues, diplomacia europiane s’u ndal së reshturi veprimtarinë në zgjidhjet e njëpasnjëshme me oferta nga më të ndryshme, që problemet të izoloheshin dhe të trajtoheshin në mënyrën e duhur. Presionet nga Grupi i Kontaktit37 të iniciuara nga BE-ja, dhe SHBA-të, në të shumtën e rasteve, jo edhe nga Rusia, mori një sërë sanksionesh ndaj Jugosllavisë, në mënyrë që këto sanksione të sillnin një marrëveshje më të lehtë, mirëpo këto sanksione u vendosën nga BE-ja, por u kundërshtuan nga Rusia, kjo krejt për të sjellë sado pak një skenar të mundshëm zgjidhjesh jo të lehta për Kosovën. Bashkësia Europiane, drejtonte një sërë apelesh dhe shfaqte brengën e saj serioze për shkak të gjendjes që mbisundonte në Kosovë, në të njëjtën kohë në mënyrë paralele bënte hapjen e zyrave diplomatike në Prishtinë, me qëllim që të vëzhgonte sa më afër gjendjen në ndryshimin e status quo-së në këtë territor të Jugosllavisë së mbetur, për të zbutur këto qëndrime akreditohet edhe ambasadori jugosllav në Bruksel, në mënyrë që të zbuteshin tensionet, mirëpo diplomacia dhelpër e Jugosllavisë bënte disa marrëveshje sa për sy e faqe si hapa që të përfitojë në kohë dhe politikë, duke mashtruar pothuajse në tërësi BEnë. Trysnitë sanksionuese që Bashkimi Europian i bënte “Millosheviçit të nënshkruante disa marrëveshje, si ishte ajo mbi Arsimin më 1996”38, mirëpo këto marrëveshje nuk u realizuan deri në vitet 1998. Bashkimi Europian si stimulues e zgjidhjes së çështjes Kosovare, i ofronte regjimit jugosllav ndihma financiare në rast se do t’i zbatonte këto marrëveshje dhe me arsyen e demokratizimit të Jugosllavisë, mirëpo edhe përkundër kësaj, Serbia e radikalizoi më shumë situatën dhe çdo herë e më shumë fuste në lojë BEnë. Gjatë marrëveshjs së Dejtonit39[...], pala kosovare nuk u përfill fare, mirëpo këtu edhe pse pala kosovare nuk ishte si palë ndërluftuese edhe tek kjo konferencë u la anash. 36 U themelua në Prill 1994, si institucion multilateral ndërmjet shteteve të BE-së si: (Britanisë së Madhe, Francës, Gjermanisë, Italisë); ne njërën anë së bashku me SHBA-në dhe anën tjetër Rusisë që u quajt Diplomacia Trekëndore (BE-SHBA-RUSI). Shih në: Hajredin Kuçi, 2005, “Indenpedence of Kosova”, Stabilizing or Destabilizing factor in the Balkan?, huton, Texas, fq. 94; Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic- Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt: ”The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa, 55. Jahargang, 2007. Oldenbourg, fq. 150. 37 Christoph Schwegmann, The Contact Group and its Impact on the Europian Institucional Structure. June, 2000 Instituti for Sekrity Studies-Wester EuropeanInion, fq. 11-12. Paris. 38 Instituti ”Kosovar për zhvillime të politikave”, Prishtinë, Nëntor. Vep.e cit. 2005. 39 Marrëveshja e Paqes së Dejtonit (MD), e nisur në Dejton, Ohajo të ShBA-ve, më 21 nëntor 1995 dhe e nënshkruar në Paris, me 1 dhjetor të po atij viti, midis udheheqësve të grupeve etnike Myslimane, Serbe dhe Kroate, i dha fund zyrtarisht luftës trevjeçar në Bosnje-Hercegovine (BH). Marrvëshja u hartua me qëllim garantimin e një paqeje afatgjate dhe hedhjen e bazave për riintegrimin e komuniteteve të perçara etnike në vend Marrveshja e Dejtonit përbehët nga dispozita ushtarake, politike dhe civile. Shih më shumë 13 Në tetor 1996, BE-ja pasi e njohu Serbinë ia hoqi sanksionet, dhe embargon Jugosllavisë, heqja e këtyre sanksioneve edhe kësaj radhe e dëmtoi Kosovën dhe një herë e la edhe më keq si pjesë integrale të jugosllavisë. Në fillim kishte zëra kundërshtues për këto sanksione nga disa vende të BE-së, si: Franca, Italia të ndjekur edhe nga treshja Ruse,40 të cilët ishin në kuadër të Grupit të Kontaktit, mirëpo kushtet e BE-së prapë nuk u ndalen duke u munduar për të gjetur një zgjidhje pothuajse simbolike. BE-ja më 9 mars 1997 i bëri ftesë Jugosllavisë që t’i tërheqë trupave speciale nga Kosova, duke bërë presion më të ashpër sidomos Britania e Madhe dhe SHBA-ja, përndryshe do të pasojnë të tjera sanksione. Këto ultimatume të parapara më 9 mars, Grupi i Kontaktit bëri një shtyrje për katër javë dhe në të njëjtën kohë t’i vendosej edhe embargoja e naftës dhe e armëve, duke e përfshirë edhe Kosovën, në qëllim që palët në konflikt të nxisin dialogun, mirëpo këto masa e përkeqësuan situatën në terren, e këtu më së shumti fitonte Serbia si palë, ndërsa pala kosovare shtypej ditë e më shumë me (vrasje, keqtrajtimin...), pala serbe i kamuflonte me diplomacinë dhelpër dhe afronte më afër greminës në tërsi Europën. Përafrimi i BE-së (1998), në mënyrë që këto sanksione të arrijnë efektin e duhur si masa shtesë ishin: Embargo për pajime policore, ndërprerja e kredive për eksport dhe të hyrave në Serbi, refuzimi i vizave për politikanët serbë, bllokimi i kapitalit në botën e jashtme si presione ekonomike e politike. Këto sanksione nga ana e BE-së, vunë Sllobodan Millosheviçin në presion, i cili bëri të ditur gatishmërinë që të negocionte me palën shqiptare, takimi i ashtuquajtur Millosheviç-Rugova më 22 maj 1998, i cili ishte edhe një mashtrim i Bashkësisë Europiane, me të parë këtë përafrim, BE-ja i pezulloi këto sanksione, u mashtrua BE-ja edhe në këtë rast. Gjatë gjysmës së parë të viteve 1998, si kryesuese e radhës ishte Britania e Madhe, ofensiva luftarake Serbe mbi popullin e Kosovës vazhdonte e rritej, këtu u vetëdijesua përfundimisht BE-ja duke ndërruar taktikat e saj vepruese. “Gjatë kësaj kohe edhe Franca ishte në kundërthënie me vetë BE-në dhe SHBA-në lidhur me sanksionet, mirëpo ky qëndrim u zbut dhe ndryshoi me ardhjen në krye të Francës si president i ri Zhan Zhak Shirakut, ku njëherë diplomacia e këtij u bë më bashkëpunuese me SHBA-të, kur dihej se ky ishte iniciues që BE-ja të merrte përsipër çështjen e Kosovës si stabilitet në rajon”.41 Këtu ndryshuan pikat diplomatike edhe nga Aleanca e NATO-s e cila përfaqësohej nga disa shtete të BE-së, ku dhe më të parë këtë në: 2000, Christoph Schwegmann, The Contact Group and its Impact on the Europian Institucional Structure. June Instituti for Sekrity Studies - Wester EuropeanInion, fq. 6. Paris. 40 Kosova ishte e kundërshtueshme vazhdimisht që nga ajo kohë e deri ne ditët e sotme nga ana e Rusisë si aleate e afërt e Serbisë dhe disa vendeve perëndimore që kishin qëndrime të kundërta me Kosovën. 41 Esat Stavilesi, 2005, “Kosova dhe Çështja shqiptare në Udhëkryqet e kohës”- Political Histori of The Kosova Issue. Prishtinë. Vep. e cit, fq. 30. 14 gjendje, aleanca nisi manovrat ushtarake mbi territorin e Maqedonisë, Shqipërisë dhe atë më 15 qershor 1998, e cila në një formë e la nën hije Grupin e Kontaktit dhe BE-në.42 Me të parë këtë gjendje, Millosheviçi takohet me presidentin Jelcinin,43 për të bërë një marrëveshjeje e cila kishte qëllim akreditimin e OSBE-së në Kosovë mbi bazën e kësaj marrëveshje më 6 korrik 1998 filluan ngritja e “Misionit nën udhëheqjen diplomatike të ambasadorëve të Grupit të Kontaktit, të ambasadorëve diplomatikë vëzhgues për Kosovën”. Pas kësaj Marrëveshje, BE-ja kishte një strategji direket pas konfliktit të Kosovës në vitin 1998-99, kur konsideronte si një siguri që duhej të merrte patjetër për këtë rajon të Ballkanit Perëndimor. Bashkimi Europian si finesa diplomatike në zgjidhjen e çështjes së Kosovës gjatë viteve 1998, ngarkoi ish kryeministrin spanjoll i asaj kohe Filipe Gonzalesin,44 si ndërmjetësues në konfliktin e Kosovës, i cili ishte i ngarkuari i radhës i OSBE-së, për RFJ. Më 8 qershor 1998, Filipe Gonzalesit ju ndalua hyrja në territorin e Jugosllavisë nga ana e Serbisë, më të bërë këtë veprim, BE-ja ia kaloi mandatin ambasadorit Amerikan, Kristofer Hill, në mënyrë që ky të bëjë përpjekjet e pakta të mundshme që të vendoste dialogun shqiptaroserb. Edhe falë kësaj situate, tejkalimi i situatës rritej gjithnjë e më shumë. Në mbyllje të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së më 22 shtator, ministrat e jashtëm të BE-së emëruan ambasadorin e atëhershëm Austriak në Beograd, Wolfgan Petrisch, si të dërguar të posaçëm për Kosovën, i cili saktësish u emërua më 5 tetor 1998 në Bruksel, mandati i të cilit mbulonte të gjithë shtetet europiane dhe ishte i caktuar për arritjen e një marrëveshjeje. Në këtë kohë z. Petrisch u prezantoi shqiptarëve një projekt fillestar, i cili projekt parashihte një “Vetëqeverisje të Kosovës”, dy muaj më vonë bëri edhe propozimin e dytë edhe Kristofer Hilli, i cili propozim nga të dy palët luftuese u hedh poshtë. Wolfgan Petrisch, ishte i pari ndër ata, i cili i hodhi idenë e pjesëmarrjes edhe të UÇK-së, në bisedime, e cila pjesëmarrje ishte e domosdoshme për një marrëveshje të qëndrueshme, të cilën Grupi i Kontaktit dhe BE-ja e pranuan si pozitive nismën e këtij. Këtu edhe u bë njohja faktike e UÇK-së, si faktor legjitim. NATO në anën tjetër e mbështetur fort nga Gjermania, Franca, e cila edhe e mori drejtimin e operacioneve ushtarake të stacionuara në Maqedoni, i cili mision kishte të bënte për evakuimin e OSBE-së, i cili operacion njihet edhe si i pari operacion tokësor europian në kuadër të 42 Michail Mandalbum, 1999, “A Prefect Failure, NATO-s War Against Yoguslavia”, Nëntor, fq. 86. 43 Boris Jelcini ishte President i Rusisë gjatë kohës së luftës së Kosovës. Në Moskë u mbajt një takim mes të presidentit rus Boris Jelcin dhe presidentit të Jugosllavisë së vetëshpallur Millosheviç për çka ka mbretëruar një interesim i madh. Siç dihet ne atë kohe Grupi i Kontaktit i kishte parashtruar disa kushte presidentit Millosheviç lidhur me Kosovën, ndërsa presidenti Rus ka marrë përsipër të ushtrojë ndikimin e vet dhe të bëjë presionin në presidentin e Jugosllavisë së vetëshpallur për të pranuar kërkesat që i janë parashtruar. Kërkesat është dashur të përmbushen një ditë përpara se të takohej, mirëpo takimi Jelcin- Millosheviç praktikisht e ka zgjatur afatin e ultimatumit. Perëndimi i kishte bërë të qartë se do të ndërhyjë ushtarakisht në Kosovë në rast se nuk plotësohen kërkesat që i janë parashtruar Millosheviçit. 44 Gjatë vitit 1995, Filipe Gonzales, ishte president i radhës i BE-së. 15 NATO-s. 45 Pas këtyre përpjekjeve dhjetëvjeçare trysnuese e angazhimeve të mundimshme europiane e ndërkombëtare, ishin pothuajse të kota rrugët negociuesediplomatike drejtë izolimit të problemit, e lëre më zgjidhjen e saj, ku si ngecje e këtyre vazhdimisht ishte gjithmonë pala serbe. Por domosdoshmëria nga dalja e kësaj gjendjeje ishte e patjetërsueshme, dhe nevojë jetike si nga ana e Kosovës ashtu edhe nga BE-ja si tërësi, ku me së miri këto probleme u qartësuan e u analizuan në Konferencën e Rambujesë dhe pas saj. 45 Shih në: Raporti i Grupit të Krizave për Europë, nr. 177, 10 Nëntor 2006. 16 3.1. Prania e BE-së në Kosovë para Statusit Pas përfundimit të luftës në Kosovë, BE-ja kishte mision, të intensifikojë rolet dhe strategjitë e saja për përfundimin e konfliktit në këtë rajon. Domosdoshmëria e BE-së për ndikimin në Ballkanit Perëndimorë u intensifikua me planin e saj mbi PSA (Procesit te Stabilizim Asocimit) që nga 1996 e këndej do të përfitonte edhe Kosova në bazë te këtyre marrëveshjeve do të bashkëpunonte me BE-në, së bashku me UNCHR-in, dhe Rezoluta 1244, kishin qëllim të bashkëpunonin me institucionet vendore që të ndërtonin Kosovën. Kjo prani nga ana e BE-së erdhi duke u rritur posaçërisht pas qershorit të vitit 1999 dhe atë përmes tri formave kryesore: _ E para, ndihmës humanitare për viktimat e luftës; _ E dyta, përmes Agjencisë Europiane të Rindërtimit e cila vuri një shumë të fondeve menjëherë pas luftës dhe atë: 127 milionë euro për rifillimin programeve të rindërtimit te Kosovës, duke vazhduar me tutje në vitin 2000 më një shumë tjetër me 360 milion euro dhe mbi 350 milionë euro të dedikuar për vitin 2001; _ E treta, në kuadër të këtij grupi ishin dislokimi i një numri të madh organizatash qeveritare të shteteve të Bashkimit Europian në kuadrin e zhvillimeve ekonomike.46 BE-ja nuk ngurronte në planet e saja në situatën kryesore në Kosovë kur dihet se shumë pak ndryshohej gjendja pas luftës. Roli i BE-së, me planet e tyre të paraqitura për Ballkanin Perëndimor, (Kosova) ishte agjenda kryesore gjatë vitit 2003 në ruajtjen dhe në rolin e saj në të ardhmen me BE-në. Gjatë mbledhjeve të përfaqësuesit të lart z. J. Solanes dhe Oli Ren debatuan agjendën e “Veprimit të Përbashkët”47 për Kosovë, në mandatin e Këshillit Europian ku i dhanë prioritetet e tyre për Kosovën dhe se do shtohen në të ardhmen. Në këto raporte të përbashkëta të mbajtura në vitin 2005 të Komisionit Europian, kishte qëllime të qarta për të ardhmen e procesit të Statusit të Kosovës i cili bazohet me ndjekjen e një rruge sa më të qartë për Kosovën. “Nga ky raport u nxorën këto pika nga ana e BE-së për të mirën e Kosovës dhe rajonit ku në këtë raport qartësohej se: _ Kosova assesi nuk duhet të kthehet në situatën para marsit të vitit 1999, kur Beogradi dhe Prishtina duhet të kenë një lidhje për ndjekjen e rrugës së integrimeve Euro- Atlantike. 46 Shih në: Paskal Milo, 2002, “Bashkimi Europian, Ideja, Integrimi, Identiteti e ardhmja”, Tiranë, fq. 286. 47 “Raporti i Paralajmrimit të Hershëm”, Kosovë, korrik-shtator 2006. Numri 14, fq. 46. 17 _ Statusi i Kosovës duhet të bazohet në multietnicitet, mbrojtjen e minoriteteve, kulturave dhe religjioneve të ndryshme, në luftimin e krimit të organizuar dhe terrorizmit. _ Statusi i Kosovës jep dhe është garanci për tërë rajonin. _ Kjo marrëveshje garanton territorin e Kosovës si tërësi, s’ka ndarje të Kosovës, ose bashkim me ndonjë vend tjetër. _ Prezantimi i valutës europiane në Kosovë, dhe standardizimet e proceseve për një perspektivë europiane në Kosove dhe më gjerë. _ Kosovës i nevojitet një vazhdimësi e një force civile ndërkombëtare”.48 Këto garanci nga ana e BE-së ishin një shtytje drejtë ndihmave ekonomike nga BE-ja përmes prezencës së organizatave (CARDS dhe EAR). Që të dyja në Bruksel dhe vende për rreth paraqitën një plan strategjik, ku një herë ishte një koordinim i vështirë mes EAR edhe shtyllës së IV të UNMIK-ut, në paraqitjen komplete institucionale që për BE-në është një çështje shumë serioze. BE-ja u bë donatori kryesor në ndihmat që dha për Kosovën pas luftës nga mbikëqyrja e UNCHR-së 1244, që nga 2002 Kosova pranoi shuma të fondeve nga komisionet humanitare si ECHO-s,49 në përmirësimin e gjendjes së përgjithshme. Në pasqyrimet e BE-së pas përfundimit të luftës pranoi një ndihmë nga AID-s,50 dhe atë një shumë prej 1.6 milionë euro dhe dy milionë euro nga shtetet e tjera që ishin në financim të kësaj organizate. Ndihmat nga BE-ja si pikësynim kishin të bënin me ngritjen e gjendjes ekonomike-sociale. Nga këto platforma ndihmash, BE-ja së bashku me organizatat e tjera ndërkombëtare paraqiti një ndihmë esenciale ndaj çështjes së Kosovës e cila ishte mëse serioze në fushat ekonomike e sociale, këto ndihma ishin një stimulim në këtë aspekt. Pas 2005, Josen Petersen gjatë një bisede me Bankën Botërore dhe Këshilli Europian kishin shprehur nevojën që të ndihmonin Kosovën në mënyrë financiare drejt rritjes së buxhetit të Kosovës me qëllimin përmirësimin e gjendjes së përgjithshme në të mirë të vendit e rajonit. Roli i BE-së para Statusit të Kosovës, gjatë paraqitjes vjetore të raportit më 2005 u vendosën këto hapa: 48 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007, “The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa, 55. Jahrgang. Vep, e cit, fq. 152. 49 ECHO, si zyrë ndihmëse kishte të bënte me dhënien e ndihmesës e njerëzve në nevojë që ishin një numër i madh pas luftës që kjo ndihmoi në shumë çështje jetësore. Shih në: Lisen Bashkurti, 2006, “Evropa dhe Ballkani Sfida e Kosovës”, Tiranë fq. 65; Shpresa Shehu-Kursani, 2006, “Shtegtimi i Unionit Europian”, Prishtinë, fq. 115. 50 www.ear.eu.int/Agency/htm, marrur më datë: 25. 10. 2011. 18 _ Vazhdimësia e MAS (Procesit të Asocim Stabilizimit); _ Një forcë e mëtejshme në kuadër të BE-së; _ Prezenca e BE-së në të ardhmen duhej domosdoshmërisht të paraqitet në Kosovë me një prezencë civile ndërkombëtare. Duhet ditur se shtetet anëtare të BE-së kanë transferuar më shumë se dy miliardë euro, Brenda Kosovës që nga përfundimi i luftës deri te shpallja e pavarësisë, kryesisht për rindërtime, stabilizimin e situatës socio-ekonomike. Ky Raporti ishte i njëjtë edhe për minoritetet në Kosovë dhe kishte të njëjtat rregulla dhe ligje për të gjithë si mbështetje do te ndihmonte vendin drejt proceseve integruese. Një pikë tjetër, me rëndësi e Komisioni Europian ishte ajo e vitit 2005, kur ndër të tjera me ç’rast u konfirmua lista e pikave të lartpërmendura, ku u diskutua se prezenca e vazhdueshme në Kosovë do te jetë e mëtutjeshme e nevojshme dhe një prezencë më e madhe e BE-së. Qëllimet e BE-së pas Statusit do të ishin kryesisht në planin e shtrirjes, të jenë urgjente si garantues më e gjerë e rendit dhe sigurisë. Vështrimet e BE-se kishin një perspektivë të prerë për Kosovën, ishte një etapë që lidhte gjithnjë e me shumë Kosovën. Me futjen e saj në PSA dhe me një plan të nevojshëm ekonomik e financiar, si një zgjidhje e domosdoshme. Kjo do ishte një arsye që pse Kosova kishte nevojë për këtë mbështetje financiare ndërkombëtare dhe posaçërisht asaj Europiane.51 Kishte mbështetje të personaliteteve si: Havier Solana, Stefan Lehner diplomat Austriak dhe Ekspert të Ballkanit Perëndimor në Këshillin e Sigurimit, BE-ja kishte në plan të paraqiste një seri bisedimesh rreth statusit dhe të ardhmes së Kosovës. Monitorimet e BE-së në Shkurt të vitit 2006 organizuan një Mision prej 15 zyrtarëve europian që qëndruar në Kosovë, ku thelb i qëndrimit ishin zhvillimet dhe takimet për të ardhmen e Kosovës me misionin e UNMIK-ut, organizatat ndërkombëtare dhe me institucionet e Kosovës temë bisedimesh ishte rritja e domosdoshme e rolit të BE-së në Kosovë pas Statusit dhe në vazhdimin e marrëdhënieve. BE-ja kishte premtuar një angazhim më të madhe në kuadër të procesit të Stabilizim Asocimit dhe angazhime të tjera në interes të Kosovës. “Në shkurt 2006 BE-ja në raportet e reja me politikën e jashtme kishte pasqyrim të planit në paraqitjen finale rreth pavarësimit të Kosovës, ku natyrisht ishte si projekt i BE-së”.52 51 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt. Në, 2007, “SÜDOST EUROPA, The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”, 55. Jahrgang, fq. 153. 52 Mishael Alfons, 2006, “Of Standards and Status”-The Role of the European Union in Kosovo: From UNSCR 1244 to the Futuer Status Talks. Në: Suedosteuropa, 54. Jg; fq. 30. 19 Roli i BE-së paraqiti një gatishmëri që të mbikëqyrë rolin e Kosovës nga ana e UNHCRsë 1244, që të jetë në involvim të plotë me implementimin e së ardhmes së statusit.53 Prezenca e niveleve të larta të Këshillit Europian, Sekretarit Gjeneral, të OKB-së dhe Komisionit Europian, paraqitën tre raporte për Kosovën dhe atë: “roli i së ardhmes së BE dhe kontributi i saj në Kosovë”. Këta së pari propozuan për të ardhmen e prezencës ndërkombëtare, zyrat ndërkombëtare me rëndësi nga ana e BE-së, argumentet vazhduan me prezencën ushtarake, që ishte nën udhëheqjen e NATO-s, Brenda udhëheqjes së ESDP-së (Politika Mbrojtëse e Sigurimit Europian), dhe si detyrë e BE-së ishte edhe mbrojtja e minoriteteve sundimi i rendit dhe ligjit”.54 Në raportin e dytë, Solana dhe Rehne propozuan se; BE-ja kishte si qëllim angazhimin dhe monitorimin e Kosovës pas Statusit, ku si çështje prioritare identifikohej “Policia” ruajtja e rendit, sundimi i ligjit, dhe zhvillimet rajonale. Në pikën e tretë paraqiten “Implementimet e zgjidhjës së statusit, rregullave dhe ligjit dhe problemet të ekonomisë fiskale, kompetenca e prezencës ndërkombëtare në të ardhmen për Kosovën, me disa “intervenime përfundimtare shtetërore”.55 Kjo ishte një rrugë e paraqitjes ndërkombëtare, si bashkëpunim “dypalësh” Prezenca Speciale e BE-së që do të ndihmonte operatorin e ESDP-së56, në mbrojtjen rendit dhe sundimin e ligjit. Një veçanti e angazhimit të BE-së në Kosovë pas Statusit, si prioritet mbetet drejtësia dhe sundimi i rendit, ku këto dy fusha janë shtylla kryesore të cilat e bëjnë një shtet të jetë shtet i së drejtës. Nëse nuk i kemi këto dy probleme të zgjidhura atëherë Kosova do të ketë probleme në të gjitha fushat e tjera në të ardhmen, prandaj BE-ja po i kushton rëndësi të veçantë këtyre dy fushave që duhen njëherë të përafrohen dhe të janë pjesë e monitorimit të Komisionit Europian në kuadër të raportit vjetor për përparimin e Kosovës në kuadër të takimeve të Mekanizmit Përcjellës të Stabilizim Asocimit që do t’i adresohej Kosovës. Angazhimet dhe ndihmesat e misioneve dhe faktorëve ndërkombëtarë çdo ditë e më shumë po e ndërtojnë dhe forcojnë të ardhmen e shtetit të Kosovës, pra pa pranin e këtyre faktorëve, proceset në Kosovë nuk do të shkonin me këto hapa sigurie, që njëherë BE-ja është gravituesi më i mirë që po ofron të ardhmen europiane për Kosovën. Pas gjithë këtyre përpjekjeve ndihmuese e përparuese BE-ja ndryshoi strategjitë e saj që sa më shpejt të bëhet pavarësimi i Kosovës, ngase çdo zgjidhje tjetër do të neglizhonte dhe rrezikonte kontributin e Bashkimit Europian e më gjërë. 53 Eide: “A Compresive Review of the Situation in Kosovo”, vep. cit. (above n. 44), fq. 16. 54 Cuncil of the Europian Union: Conclusions on Serbia and Montenegro and Kosovo, (above n. 112), paragrafi 9. 55 Havier Solana si Përfaqësues i lart i BE-së (CFSP), Oli Rehn i cili në 2004 mori postin e ri pran BE-së, zgjidhet si eurokomisioner për zgjerim në Komisionin Europian për Ballkanin Perëndimor. Shih në: Cuncil of the Europian Union: Sammary the junit report by Javer Solana, Brussels 17 Korrik. 2006, fq. 2. 56 Politika Mbrojtëse e Sigurimit Europian. 20 3.2. Prania ndërkombëtare në Kosovë, Rezoluta 1244 Kosova, ishte bërë temë bisedimesh në rajon pas përfundimit të operacionit të suksesshëm të NATO-s,57 i cili tre muaj zhvilloi goditje ushtarake mbi objekte strategjike në Serbi dhe mbi zonat dhe njësitet ushtarake e paramilitare serbe në Kosovë. Që nga Konferenca e Rambujesë, Kosova hyri në agjendën e politike-ekonomike europiane. Takimet e mbajtura europiane-ndërkombëtare pas luftës kishin si synim vendosjen e forcave ndërkombëtare si garantuese të proceseve të mëtutjeshme për të ardhmen e Kosovës nga ana e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara më të parë këtë gjendje më 10 Qershor të vitit 1999, miratoi (Rezolutën 1244)58 për vendosjen e Kosovës nën administrim ndërkombëtar të një prezence civile të UNMIK-ut (Misioni i Administratës së përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë) në bashkëpunim me partnerët e saj ndërkombëtarë-europianë për të rivendosur stabilitetin dhe sigurinë për gjithë banorët e Kosovës pas përfundimit të luftës. “Me këtë njëherë u hap një faqe e re e marrëdhënieve Kosovë-BE, që shtrihej në disa rrafshe për të ardhmen e Kosovës”.59 Si pasojë këto probleme sollën ngecje në zhvillimet ekonomike dhe mos stabilizim të rajonit të goditur nga kriza e Kosovës, njëherë kishte efekt negativ kishin dhe ndikim të shumanshëm duke përfshirë zbatimin e Paktit të Stabilitetit për Europën Juglindore.60 Andaj qëllimet kryesore të kësaj Rezolute ishin: _ Të përfundonte lufta dhe të vendosej paqja; administrimi i Kosovës në një fazë transitore pas konfliktit dhe krijimin e një qeverie substanciale deri në zgjedhjen finale të Statusit.61 Në përkrahje të këtij modeli kishte pretendime edhe nga Bashkimi Europian drejt gjetjes së një stabiliteti, paqe e prosperitet. Rezoluta 1244-të62 i përcaktonte orientimet themelore në mbështetje të cilave Bashkësia Ndërkombëtare do të vepronte në Kosovën e pas luftës, 57 Imer Berisha, 2002, “Humanitarian Intervention The Case of Kosova”. Prishtinë, fq. 28. 58 Kjo Rezulut u miratuar më (1999) më 10 qeshor, u votua me katërmbëdhjetë vota për dhe asnjë kundër vetëm Kina abstenoi. Shih në: Marc Weller, 2009, Shtetësia e kontestuar-Administrimi ndërkombëtar i luftës së Kosovës për pavarësi. 59 Blerim Reka-Arta Ibrahimi, 2004, “Studime Evropiane”, Tetovë. Vep, e cit, fq. 268. 60 Si pasojë e luftës në Kosovë, ky pakt për Ballkanin Perëndimor u la anash, dhe mbeti si i ngrire për shkak te krizës jugosllave. 61 Shih në: “Rezoluta 1244 e Kombeve të Bashkuara”. 62 Esat Stavilesi, 2005, “Kosova dhe Çështja shqiptare në Udhëkryqet e kohës”. Political Histori of The Kosova Issue. Prishtinë, fq. 93. 21 parimet bazë kjo Rezolutë (1244) i parashihte që: “Në Kosovë do të vendoset një prani ndërkombëtare civil dhe e sigurisë, nën autoritetin e Kombeve të Bashkuara”.63 Rol tjetër Rezoluta 1244 parashihte themelimin e një administrate të përkohshme për Kosovën,64 kërkonte nga prania ndërkombëtare civile që t’i krijonte kushtet e favorshme për procesin politik të përpiluar për përcaktimin e statusit të ardhshëm të Kosovës, po ashtu bënte thirrje për kthimin e sigurt dhe të lirshëm të gjithë refugjatëve dhe të personave të zhvendosur ku njëherë ishte edhe një prioritet i kësaj rezolute.65 Teksti i Rezolutës 1244 i parasheh katër shtylla në të cilat Misioni i Përkohshëm i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK),66 do ta mbështesë punën e vet si: 1. Shtylla I: Çështjet humanitare, të drejtuara nga UNHCR-ja; 2. Shtylla II: Administrata civile, e drejtuar nga vetë UNMIK-u; 3. Shtylla III: Demokratizimi dhe ndërtimi i institucioneve, i drejtuar nga Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë (OSBE) dhe, 4. Shtylla IV: Zhvillimi ekonomik nën mbikëqyrjen e Bashkimit Europian si shtyllë e IV-të e UNMIK-ut. Ky mandat i projektuar për paqe në Kosovë, i shprehur nga Rezoluta 1244, përmbante në vete qëllimet afatmesme dhe afatgjata lidhur me administrimin e Kosovës, Këtë detyrë e kishte bartur në fillim OSBE-ja, ku parashihej angazhimi i një procesi nëpër të cilën Kosova do të kalonte nëpër tri faza: 1. Ushtrimi i Administratës Civile themelore përmes një pranie ndërkombëtare, për aq kohë sa do të jetë e domosdoshme; 2. Administrimi nga Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes, në periudhën para se të mbaheshin zgjedhjet në Kosovë; 3. Administrimi nga institucionet e formuara me zgjedhje. Ndër nismat afatgjate me Rezolutë për Kosovë ishin: mbrojtja dhe afirmimi i të drejtave të njeriut si dhe mbështetja për rindërtimin e infrastrukturës kryesore dhe të ekonomisë që kryesisht do të mbeteshin disa nga prioritete e BE-së. “Rezuluta 1244, parasheh një llojë asistence që faktori ndërkombëtar i ofronte Kosovës si shoqëri post konfliktuoze, në të 63 Paul Mognette: “Raportit ndërmjet Federalizmit dhe Sovranitetit”, shih më gjerë në: fq. 161-166. 64 Shih në Qëllimet e “Rezolutës 1244”. 65 Po aty. 66 Shtylla e BE-së, nëpërmjet UNMIK-ut angazhohet për revitalizimin e aktiviteteve ekonomike në Kosovë, rindërtimin e dëmeve të shkaktuara nga lufta. Shih në: Shpresa Shehu-Kursani: “Shtegtimi i Unionit Europian”, Prishtinë 2006, fq. 115. 22 cilën qytetarët e saj duhet të kenë të mundshme që vetë të zgjedhin rrugën e ardhshme”.67 Rezoluta 1244 edhe pse nuk ofron zgjedhje finale për Kosovën, por vetëm ka krijuar një frymë gjenerale të politikës ndërkombëtare në përgatitjen e shoqërisë për proceset demokratike si në ndërtimin e institucioneve të tyre, si parakushte për fazat e ardhshme në zgjidhjen përfundimtare të statusit të Kosovës, që këto çështje për një kohë UNMIK-u i ka lënë të hapura. Një përparim tjetër nga Rezoluta 1244 ishte bërë në fushën e vetëqeverisjes qendrore kosovare: krijimi i Kuvendit, Presidentit dhe Qeverisë që kjo çonte përpara proceset drejt statusit.68 Më bazë të rezolutës 1244, Kosova ka ecur në shumë projekte dhe procese të shumta nëpërmes misioneve të shumta që e përcollën Kosovën dhe po e përcjellin drejt së ardhmes së saj, duke u bazuar në këtë Rezolutë, Kosova hyri në rrugën e ndërtimit të një shteti. Për strategjinë si dhe garantimin e Kosovës, nga kjo Rezolutë në Kosovë po fillonte veprimin edhe misioni i EULEX-it. 67 Esat Stavilesi, 2005, “Kosova dhe Çështja shqiptare në Udhëkryqet e kohës-Political Histori of The Kosova Issue”, Prishtinë, fq. 107. 68 Rexhep Mejdani, 2002, “Globalizimi Integrimi dhe Kombi Shqiptar”, Tiranë, fq. 108. 23 1. Roli i konferencave europiane për Kosovën Përpjekjet e shumta politike, nxitjesh e trysnish të inicura nga BE-ja, të ofruara për zgjidhjen e çështjës së Kosovës nuk patën sukses të mjaftueshme në definimin dhe ndalimin e problemit, por gjithnjë e më shumë orientuan politikën europiane në rrugëtimin drejt gjetjes së një zgjidhje të fundit dhe garantimin e saj me ndonjë marrëveshje për të dyja palet. Kjo pikënisje kishte përpjekje në disa konferenca dhe takime që ishin të inicuara dhe të rekomanduara kryesisht nga BE-ja dhe faktori ndërkombëtar por, fatkeqsisht pa nxjerrë rrezultate të duhara duke mos e eliminuar dhunën dhe kaosin që po i bente pala serbe popullit kosovar. Konferencat s’janë rast i parë që mbahen për Kosovën gjatë kësaj periudhe para dhe pas luftës. Të tilla konferenca për Kosovën janë mbajtur më herët e ndonjëherë edhe pa prezencën e saj69. Historia njeh të gjitha planet, të arriturat dhe dështimet e tyre. Kosova me shekuj të tërë ishte objekt i konferencave të tilla ku disa me pak rezultatet, e disa me shumë. Dështimet e këtyre konferencave, ishin arenë debatesh se sa i sollën zgjidhje këtij populli konferencat e mëhershme të mbajtura. Ta lëmë të kaluarën e hershme, por të mos e harrojmë atë!- ndalim të aktualiteti ynë, kur Kosova ishte çështje debatesh të disa konferencave të tilla, por pa pjesëmarrjen e saj, si ishte Konferenca e Londrës në qershor të vitit 1992,70 e cila ishte nën mbikqyrjen e OKB dhe BE-së, e cila nuk solli asgjë, veç futi drejt një hendeku të ri Kosovën duke krijuar një gjendje amullie; rasti tjetër ishte Konferenca e Dejtonit e mbajtur në dhjetor të vitit 1995, që për popullin e Kosovës ishte një zhgënjim i madh, e cila i jep fund luftës në Bosnjë, po që nuk eliminoi faktorin nacionalist serbë nga Kosova.71 Më e keqja ishte se Statusi i Kosovës përjashtohet nga diskutimet, duke i dëshpëruar edhe më shumë shqiptarët e Kosovës nga këto konferenca72 gjithnjë e më shumë u shuan nga populli i Kosovës, i cili duke parë realitetet vazhduese çdo ditë e më shumë forconin lëvizjet e tyre çlirimtare brenda Kosovës, e cila më në fund do t’i tregonte faktet reale në ndonjë konferencë të radhës siç ishte Konferenca e Rambujes73, dhe veprimet që merrte Serbia ndaj Kosovës në këtë rast. 69 Siç ishte Konferenca e Londrës e vitit 1992, dhe ajo e Dejtonit e vitit 1995. 70 Kjo konferencë u shpreh kundër njohjes së shtetësisë të vendeve të dalura nëpërmjet luftës, si dhe kundër përpjekjeve për pavarësi në Europën Juglindore. Shih në: Sylë Ukshini, 2008, “Nga lufta në paqe”, Shkup, fq. 75. 71 Paskal Milo, 2002, “Bashkimi Evropian, Ideja, Integrimi, Identiteti e ardhmja”, Tiranë, fq. 251. 72 Rasti tjetër ishte edhe konferenca e Gjenevës e vitit 1995, e cila në një farë mënyre kishte një “Koncept” të gabuar të çështjes parciale të Kosovës rreth problemit dhe zgjidhjes së saj shih: Ramë Buja, 2006, “Konferenca e Rambujesë”, Prishtinë, fq. 41. 73 Akademia e Shkencave, 1999, “Qendra enciklopedike shqiptare” Kosova në vështrimin enciklopedik. Tiranë. 24 2. Konferenca e Rambujes, avantazhet dhe disavantazhet e palëve në Konferencën e Rambujesë Alternativat drejt gjetjes së një modaliteti për t’i dhënë fund luftës nuk reshtën për asnjë moment nga ana e Bashkësisë Europiane, që sa me parë t’i jepnin fund dhunës serbe. Konferenca e Rambujes shënoi daljen e çështjës së Kosovës në skenën europiane e ndërkombëtare, njëherit kjo konferencë qartësonte të ardhmen e Kosovës, ku mediat ndërkombëtare e quajtën edhe si pjesë e “Dejtonit”.74 “Deri të mbajtja e Konferencës së Rambujesë, Kosova asnjëherë nuk u trajtua në mënyrën të duhur meritore” 75 , por trajtoheshin vetëm aspektet cenuese të të drejtave të njeriut dhe asgjë më shumë, këto kategori të cilat nuk ishin në thelb të tilla dhe parësore për Kosovën. “Pikë tjetër e pa diskutuar nëpër konferencat tjera ishte edhe aspekti territorial ku asnjëherë s’u bë temë e diskutimeve, e lëre më që të zgjidheshin këto çështje ku për Kosovën këto mos diskutime ishin gjithmonë e më shumë shkatërruese për këtë vend”.76 Nga këto padrejtësi “konferencash”, Kosova filloi të merrej me diskutimet direkte me BE-në, ngase edhe interesi i kësaj të fundit gjithnjë e më shumë shtohej. Komisioni Europian ndiqte me vëmendje gjendjen në Kosovë, i cili vazhdimisht nxirrte deklarata, angazhimet e tilla u intensifikuan, sidomos gjatë kohës së bombardimeve të NATO-s, e që nga presionet e këtilla i shtoi faktikisht brutaliteti, gjenocidi dhe Masakra e Reçakut në janar të vitit 1999,77 ku njëherit ishte një ndër tmerret që Europa e pa me sytë e saj, këto dhe shumë tragjedi të këtilla, i sollën me afër kosovarët me BE-në, ky ishte një realitet shekullor për këtë popull. Më të parë këto realitete, BE-ja më 22 janar të vitit 1999, u mblodh i ashtuquajturi Grupin e Kontaktit78 në Londër ku vendosi për mbajtjen e një konference për Kosovën, dhe ky moment BE-në e solli para befasive nga pala serbe, por që këto ishin mësimet e fundit për 74 James Pettifer dhe Miranda Vickers, 2007, “Çështja Shqiptare Riformësimi i Balkanit”, New York, fq. 322. 75 Edita Tahiri, 2002, “Konferenca e Rambujes: Procesi negociator dhe dokumentet-The Rambuillet conference, negotiation process dhe documents”, Pejë: Dukagjini. Vep e cit, fq. 241, 249. 76 Shih në: Rezoluta e Parlamentit Europian. 13 mars 1998. 77 Masakra e Reçakut njihet si një nga ngjarjet kryesore që ka shënuar kthesë në diplomacinë ndërkombëtare në raport me Serbinë dhe Kosovën, duke i paraprirë proceseve që çuan deri tek fushata e bombardimeve të NATO-s. Më 16 janar 1999 trupat e më shumë se dyzet shqiptarëve, të vrarë nga afërsia u panë edhe nga ish shefi i Misionit vëzhgues të OSBE-së, ambasadori Wolliam Walker, këtë ngjarje e pati cilësuar si “krim kundër njerëzimit” dhe ishte pikërisht kjo masakër që sensibilizoi opinionin ndërkombëtar për gjenocidin e forcave serbe ndaj popullatës civile në Kosovë. 78 Grupi i Kontaktit përbëhet nga këto shtete si: Shtetet e Bashkuara, Rusia, Britania e Madhe, Franca, Italia dhe Gjermania. Në sesionin e vet të 20 shtatorit, grupi i dha Marti Ahtisaarit, të dërguarit të OKB-së për bisedimet e statusit të Kosovës, lejen për të nisur bërjen e propozimeve mbi statusin e krahinës. 25 BE-në që të reagojë. Atëherë BE-ja merrte masa vështruese ndaj Serbisë, si qëllim presioni në ndaljen e dhunës dhe tmerrit në Kosovë. Nismat për një konferencë të re ishin bërë një domosdoshmëri e kohës, si garantuese e proceseve dhe ndalimin e përkeqësimin e gjendjes në Kosovë e më gjerë. E më së miri për këtë ishte dhe mbeti si rrugë Konferenca e Rambujesë. Më 6-23 shkurt 1999 filluan takimet e kësaj konference. Konferenca u kryesua nga ministrat e jashtëm të Francës dhe Britanisë (Hubert Vedrik dhe Robin Kuk) 79 , ndërsa si kryesues i grupit të kontaktit ishte Kristofer Hill80 , si përfaqësues i SHBA-së, ndërsa i BE-së, Wolfgan Petrisch81, kurse për Federatën Ruse, Boris Majorski.82 Këtu ndryshoi historia... Kosova hyri në epokën e prekjes së demokracisë, filluan hapat e lirisë së saj të shumëpritur shekullore. Tek kjo konferencë Kosova kishte të qartë për palën serbe një herë e përgjithmonë tani e tutje këto dy vende do të bisedojnë si shtete të ndara. Vëmendja e BE-së me ndihmën ndërkombëtare83 ishte në maksimumin e tyre, kjo u bë edhe një tjetër rast për shpalosjet e mëdha te realiteteve për Kosovën e vogël. Gjithë diplomacitë e kohës ishin drejtuar Kosovës me rastin e hapjes solemne të kësaj Konference. 84 Konferenca e Rambujesë u bë kufiri i fundit për Serbinë nga ndërkombëtarët. Rambujea ishte një alternativë, një zhvillim me peshë të madhe. “Nga kjo Kosova fitoi politikisht dhe u fut në një siguri të drejtpërdrejtë europiane dhe ndërkombëtare. Duke ditur Delegacioni i Kosovës, e kuptoi që nga nënshkrimi se do të fitonin pavarësi të plotë, duke pasur ndihmesa dhe një mbikëqyrje për së afërmi nga BEja”. 85 Kjo Konferencë përfundimisht legjitimoi UÇK-në si një ushtri e mirëfilltë çlirimtare të njohur ndërkombëtarisht. “Nga ky moment problemi i Kosovës s’ishte më problem i Serbisë, por kërkonte zgjidhje nga BE-ja dhe bashkësia ndërkombëtare. Ky akt kishte 79 Robin Kuk, ish Sekretari i Jashtëm i Britanisë së Madhe, Kuk kishte si objektivë kryesore kthimin e refugjatëve të zhvendosur dhe se pët ta duhej mbrojtje ushtarake ndërkombëtare. 80 Me porosinë e sekretares se atëhershme të shtetit Medlin Olbrajt, ka shkuar në Beograd për të biseduar me Millosheviçin. Shih në: Paskal Milo: “Ditari i një Ministri të Jashtëm-konflikti i Kosovës 1997-2001”, Tiranë, fq. 150. 81 Austriaku Wolfgan Petrisch ishte ambasador në Jugosllavi gjatë viteve 1997-1999, i cili ne Tetor 1998 deri ne Gushte 1999 ishte i dërguari i special i BE-së në këtë vend. 82 Christoph Schwegmann, The Contact Group and its Impact on the Europian Institucional Structure. June 2000 Instituti for Sekrity Studies-Wester EuropeanInion, Paris, fq. 15. 83 SHBA-ja ishte dhe mbetet mbeshtetsë i fuqishëm për shtetndertimin e Kosovës. 84 Më rastin hapjes së Konferencës së Rambujesë: Më 6 Shkurt 1999. Në fjalimi e tij para hapjes Zhan Zhak Shirak, President i Francës tha: “Po në këtë Kështjellë është bërë pajtimi i Francës me Gjermaninë”. 85 Martti Ahtisaari, 2008, “Detyra në Beograd”, Prishtinë, fq. 30. 26 anën e avantazheve pozitive, ai po nxirrte në shesh rolin e Kosovës në rirreshtimet e reja gjeopolitike e globale”.86 Avantazh tjetër pozitiv ishte se Kosova u fut drejt formësimit të një shteti, nga kjo Konferencë u nxor: Kushtetuta Kalimtare trivjeçare, e cila do t’i mundësonte themelimin e një qeverie demokratike dhe të efektshme Kosovës. Pas mbarimit të kësaj marrëveshje populli i Kosovës do të vendoste vetë për fatin e saj. Aspekt tjetër pozitiv nga kjo marrëveshje ishte, se Kosova nga ky moment do të mbikëqyrej nga misioni i OSBE-së, si mbështëste nga ana e BE-së si detyrim, si preambulë e kësaj marrëveshje e mbështetur dhe nga Grupi i Kontaktit, e cila marrëveshje u identifikua si Traktat Ndërkombëtar për Kosovën, nga ky moment u faktorizua e ardhmja e Kosovës. Kosova fitoi strukturën shtetërore të legjislativit, ekzekutivit dhe të gjyqësorit, si asnjëherë bëhej me Parlament, President dhe Qeveri. Kosova fitoi unitet e pushtet para palës serbe. Kjo ishte marrëveshje që eliminoi të gjitha lidhjet mes Kosovës dhe Serbisë dhe në zhdukjen e kompetencave mbi Kosovën nga ana e RSFJ-së, Serbisë. Pala e Kosovës bëri hapin e duhur, hapi rrugën e besimit, bashkëpunimit me faktorin e BE-së për zgjidhjen e Kosovës në mënyrë politike. Më 18 mars 1999, pala kosovare nënshkroi këtë marrëveshje në Paris,87 ndërsa pala serbe refuzoi këtë, duke mos ditur se ishte një disavantazh fatal për të, së fundi BE-ja kishte mësuar dredhitë e palës serbe dhe se kjo e fundit nga ky mos nënshkrim do ishte një kapitull i panjohur për Serbinë. Ky dokument u nënshkrua nga ndërmjetësit z. Petrisch dhe Hill dhe nga pala shqiptaren në tërësi. Kjo marrëveshje si e tillë dështoi përpjekjet e bëra të faktorëve ndërkombëtarë dhe të BE-së, për të bindur Serbinë, ku juridikisht u bë e pavlefshme nga kjo palë. Pala serbe as që donte të dinte për këtë marrëveshje, përkundrazi u bë mospërfillëse, ndaj europianeve dhe ndërkombëtarëve. Me të parë keqësimin e gjendjes nga ana e Serbisë dhe mos lëshimi per në çështjet kyçe të marrëveshjes,88 ministrat e jashtëm të gjashtë shteteve të Grupit të Kontaktit, u takuan në një mbledhje më 9 mars në Londër,89 ku në këtë u vendos që të mos ketë alternativë tjetër ose Marrëveshje ose intervenim ushtarak nga ana e NATO-s. Edhe pse avantazhet e kësaj konference nuk sollën atë që u shpresua, megjithatë ishte një fund për fundin e Serbisë, dhe një fillim i një rendi të ri për Kosovën. Kosova dha 86 Sadri Rambaja, 2003, “UE-ja Shpresë apo Ringjallje Utopish” Shqiptaret, Europa dhe hipokrizitë e saj. Prishtinë. Vep.e cit, fq. 39. 87 Nënshkrimi i Marrëveshjës përfundimtare u bë pas dy javësh në Paris ngase Franca dha një kontribut të madh rreth arritjes se kësaj marrëvesheje edhe pse këtë nuk e nënshkroi pala serbe. 88 Joshka Fisheri, 2008, “Vitet kuq-gjelbër” Politika e jashtme gjermane nga Kosova deri më 11 shtator”. Gjatë vitit 1999, në gjashtëmujorin e parë Gjermania ishte kryesuesja e radhës e BE-së. KOHA, Prishtinë, fq. 160. 89 Erik Laurent, 2001, “Lufta e Kosovës” (dosje Sekrete), Tiranë, fq. 21. 27 maksimumin e vet. Reflektimet nga kjo marrëveshje sollën avantazhe pozitive për bashkësinë ndërkombëtare dhe BE-në, që për këta të fundit solli një unitet ndërmjet tyre lidhur për të ardhmen e Kosovës. Ky popull nga ky moment definitivisht meriton të jetojë në demokraci e paqe, që njëherë e përgjithmonë, t’u respektohen të drejtat dhe prejardhja.90 Ngecjet e tilla s’kishin fund, me të parë këto më 23 mars të vitit 1999, Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Havier Solana, me të parë bllokimin e proceseve nga ana e Serbisë hapi dritën jeshile për aleancën e NATO-s për fillimin e fushatës ajrore mbi Serbinë,91 pas dështimeve të kësaj marrëveshjes, kjo solli në disavantazh Serbinë. Pas përfundimit të sulmeve të NATO-s, dhe dislokimit të saj së bashku me BE-në. BE-ja e mori me seriozitet çështjen e Kosovës dhe atë në shumë sfera, sidomos në fushat: ekonomike, politike e diplomatike, në rindërtimi e Kosovës, ku u adresuan edhe prioritetet përmes: _ Pakti të Stabilitetit të Europës Juglindore; _ Kooperimit Rajonal dhe Ekonomik; _ Sigurisë së përbashkët përmes çarmatimit dhe kontrollit të armëve; _ Respektimi të të drejtave të njeriut dhe minoriteve. Këto sakrifica të shumta të realizuara nga populli kosovar me ndihmën e BE-së dhe faktorit ndërkombëtar, sollën këtë gjendje të sotme që Kosova e gëzon lirinë dhe pavarësinë e vonuar, por njëherë të merituar prej shumë kohësh. 90 Qazim Tepshi, 1999. “Kosova (Diplomacia Imponuese)”, Tiranë, fq. 134. 91 James Pettifer dhe Miranda Vickers, 2007, “Çështja Shqiptare Riformësimi i Balkanit”, New York, fq. 341. 28 3. Roli i OSBE-së në Kosovë, para dhe pas pavarësisë Momentalisht, misioni i OSBE-së ka një prezencë bukur të madhe në rajonin e Ballkanit, duke mos e perjashtuar dhe duke e dalluar shtrirjen e saj në Kosovë92. Gjithashtu kjo prezencë e këtij misioni kishte luajtur rol edhe prania më e hershme si mision93 në Kosovë 94 . Bashkimi Europian me (Rezolutën 1199) së bashku me mbështetjen e komunitetit ndërkombëtar, pasi shfrytëzuan kohën, jo ndoshta të përshtatshme për bisedime, në një moment kur atmosfera në rajon ishte e ndezur në maksimum, gjykimet për drejësi ishin errësuar nga pala serbe, ku konfliktet armiqësore midis shqiptarëve e serbëve kishin arritur kulmin, ishin thuajse të përditshme sulmet gjithnjë e më barbare dhe në këtë situatë zemërimi i të dyja palëve, nuk pranonte të bënte lëshime e (sidomos pala serbe). Kosova gjithnjë e më shumë bëhej agjendë europiane dhe ndërkombëtare si nevojë dhe qëllim në mbikëqyrjen e gjendjes, për të vëzhguar dhunën dhe poshtërimet serbe që bëheshin mbi këtë popull të pambrojtur. Ishte një domosdoshmëri prezenca e një organizate të tillë, siç ishte OSBE-ja, për të faktuar realitetin që ndodhte në Kosovë. Duke parë vazhdimin e ngjarjeve fatale në Kosovë, ku si qëllim kishte për të monitoruar sa më afër realitetin në Kosovë. Pra ndikimi i BE-së dhe faktorët ndërkombëtarë, kishin përpjekjet e tyre dialoguese e paqeruajtëse dhe nga mosinteresimi i Serbisë për të bërë sadopak kompromis me palën shqiptare, ishin bërë domosdoshmëri për BE-në, për të gjetur një rrugë qetësimi në rajon, shtyri bashkësinë ndërkombëtare të veprojë me shpejtësi. Me të parë këtë realitet Këshilli i Sigurimit i OKB-së, më 23 Shtator 1998 në një mbledhje miraton Rezolutën 1199, (me abstenim të Kinës) që kërkonte armëpushimin dhe pohonte se: ”Nëse nuk ndërmerreshin masat që kërkohen në këtë rezolutë, masat të tjera për ta mbajtur apo rikthyer paqen dhe stabilitetin në rajon do të shqyrtohen”95. Ky presion detyroi Misioni Verifikues për Kosovë, i organizuar nëpërmjet OSBE-së, të niste dislokimin e mbi 2 mijë vëzhguesve të rinj të OSBE-së, në të gjithë Kosovën, ku në nëntor të vitit 1998, pas trysnisë së BE-së, Grupit të Kontaktit dhe NATO-s si presione që ju bën së fundi Serbisë nuk dhanë shumë sukses por disi relaksuan monitoruesit 92 Me përfundimin e Luftës së Ftohtë, ideja e parandalimit të konflikteve u bë pjesë e politikës bazë të OSBE-së, politikë jo gjithmonë e suksesshme veçanërisht në Ballkan. 93 Ky kurs dhe rol i ri e bëri KSBE-në me institucione të përhershme dhe kapacitete operacionale. Si pjesë e procesit të institucionalizimit të KSBE, emri iu ndryshua në OSBE-së me një vendim që u soll nga shefat e shteteve apo qeverive të shteteve anëtare gjatë Samitit të Budapestit, i mbajtur në dhjetor të vitit 1994. 94 Në Kosovë kishte marrë pjesë që nga 1993, 1998-99 e deri në ditet e sotme. Shih më shumë në: Bejtush Gashi & Xhelal Jusufi, 2013, “Sistemi i Menaxhimit të Krizave”, fq. 297. 95 Line King dhe Whit Mason, 2007, “Paqe me Çdo Kusht-Si dështoi bota në Kosovë”, Prishtinë, fq. 272. 29 ndërkombëtarë por jo edhe popllin kosovar. Shtrirja e këtij Misioni mori edhe një takim tjetër të radhës, Millosheviq-Holbrooke,96 BE-ja mori “Premtimin” e Millosheviçit se ai do t’i përmbahej kësaj Rezolute, e cila parashihte dislokimin e Misionit verifikues të OSBE-së në gjithë Kosovën. Qëllimi i OSBE-së ishte udhëheqja e misionit verifikues, në Kosovë vëzhgimi i gjendjes në terren97. Misioni i OSBE-së është njëri ndër misionet kryesorë ndërkombëtarë, i përfshirë në proceset, në mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të njeriut në ndërtimin e institucioneve në Kosovë. Ky mision kishte për objekt të saj kryesor zhvillimet politike ndërtuese të sigurisë, demokracinë preventive, sigurimin e mjedisit, si një dëshmi e drejtpërdrejtë e ngjarjeve që zhvilloheshin në Kosovë. OSBE-ja punonte për stabilitet, mirëqenie dhe demokraci. Përmes vlerave të përbashkëta, të dialogut politik dhe punës praktike, organizata mëtonte të sillte ndryshime të qëndrueshme në Kosovë. Misioni i OSBE-së në Kosovë ka qenë ndër operacionet më të mëdha në teren që është marrë ndonjëherë gjatë historisë së veprimit të OSBE-së. Kjo prezencë deri të shpallja e Pavarësisë ka të punësuar një numër punëtorësh ndërkombëtarë dhe punëtorë lokalë kishte një përfshirje me të madhe si mision. Misioni i OSBE-së përmbushte mandatin e vet përmes tri departamenteve programore: 1. Departamenti për të drejta të njeriut, decentralizim dhe komunitete; 2. Departamenti për qeverisje të mirë dhe institucione demokratike; dhe 3. Departamenti për mbrojtje dhe siguri publike. OSBE-ja u themelua në qershor të vitit 1999 pas përfundimit të luftës dhe heqjes së forcave serbe nga territori i Kosovës nga këshilli i Përhershëm i OSBE-së, i cili vendosi që OSBE-ja brenda shtyllës së tretë të UMNIK-ut, të marrë rolin udhëheqës përkitazi me çështjet që kanë të bëjnë me ndërtimin e institucioneve dhe demokracisë. Ky mision ka pasur kompetenca në pesë fusha: Të drejtat e njeriut dhe sundimin e së drejtës; politikën e zhvillimit dhe edukimit; demokratizimin si dhe organizimin dhe mbikëqyrjen e zgjedhjeve.98 Ky mision mbarte sfidat ndër më të rëndat në misionet e saj në një vend si Kosova, para dhe pas luftës drejt ndërtimit të këtij vendi, nga themeli si politikisht e ekonomikisht, në ruajtjen e sigurisë dhe stabilitetit të brishtë. Këto suksese dhe të arritura mbollën të ardhmen e demokracisë për Kosovën nga ana e këtij misioni më jetëgjatë që aktualisht vepron në Kosovë para luftës dhe pas Pavarsisë. 96 Pas negociatave më te dërguarin Amerikan për marrëveshje, Millosheviç u pajtua t’i tërheqtë forcat e siguris nga Kosova, për hyrjen e organizatave ndërkombëtare. Shih në: Line King dhe Whit Mason, 2007, “Paqe me Çdo Kusht-Si dështoi bota në Kosovë”, Prishtinë, prill, fq. 59. 97Shih në: Raporti i OSBE-së, 1999. 98 Web faqja zyrtare e Misionit të OSBE-së në Kosovë, http://www.osce.org/kosovo/13194.html, shiquar më datë: 04/08/2012. 30 3.1. Roli i OSBE-së pas Pavarësisë Roli i OSBE-së, pas Statusit në Kosovë dhe njohjes që kishte99, edhe pse nuk ishte i qartë sa duhet mandati dhe ardhmëria e këtij misioni, nuk mund të themi se është në fundin e tij tani për tani, ngase ky mision kishte bërë shumë punë në mbikëqyrjen, ndërtimin e proceseve të Kosovës, që këto së bashku me misionin UNMIK dhe BE-në si faktorë, janë fryte të shumë sukseseve të vazhdueshme deri të pavarësimi i Kosovës100. Akti i Shpalljes së Pavarësisë së Kosovës, bëri që misionit të OSBE-së, t’i qartësohet roli i ardhshëm edhe pas Pavarsisë, ngase i duhej ta dinte edhe një fakt se prej vitit 1999, OSBE-ja ka qenë si shtyllë e tretë e UNMIK-ut, si përgjegjëse për ndërtimin e institucioneve demokratike dhe shumetnike në Kosovë. Misioni i OSBE-së në Kosovë si një element qendror i UNMIKut të rikonfiguruar,101 që ky zvogëlim i UNMIK-ut102 pas largimit përfundimtar t’i jap hapësirë më të madhe OSBE-së dhe një rol më të madh edhe në të ardhmen. Sot, roli i OSBE-së vazhdon të jetë aktiv në proceset e vazhdueshme dhe i domosdosshëm për një të ardhme demokratike, në ngritjen, përmirësimin e proceseve edukative dhe në monitorimin sa me të drejtë të shumë sektorëve politikë brenda në Kosovë, dhe si një pasqyruese e proceseve të Kosovës drejt Europës. Edhe pse OSBE-ja në njëfarë mase ka qenë neutrale ndaj Statusit të Kosovës, edhe ky mision ecte hap pas hapi, duke ndryshuar, zvogëluar rolin e tij pas Statusit, në ndryshimin dhe pozicionimin në një rreth më të ngushtë të mbikëqyrjeve të çështjeve të ndryshme në Kosovë. Roli i OSBE-së, pas Pavarësisë praktikisht po adresohet më shumë në aspektet në këshillëdhënie dhe mbështetje për institucionet dhe politikën e Kosovës, sidomos në forcimin e demokracisë, e cila është e një rëndësie jetike për perspektiven e Kosovës.103 OSBE-ja edhe me tejë do te jetë e nevojshme të luajë një rol bashkëpunimi me 99 Që nga data 15 nëntor 2009, Kosova është njohur nga 35 shtete pjesëmarrëse të OSBE-së: Shqipëria, Austria, Belgjika, Bullgaria, Kanadaja, Kroacia, Republika Çeke, Danimarka, Estonia, Finlanda, Franca, Gjermania, Hungaria, Islanda, Irlanda, Italia, Letonia, Lihtenshtajni, Lituania, Luksemburgu, ish-Jugosllave Republicof Maqedonia, Malta, Monako, Mali i Zi, Hollanda, Norvegjia, Polonia, Portugalia, San Marino, Sllovenia, Suedia, Zvicra, Turqia, Britania e Madhe, dhe SHBA. 100 OSCE Report Review of the Criminal Justice System: September 2001-February 2002(February 2002). http://www.osce.org/kosovo/13043 (accessed 22 August 2011). Marrur më: 22/09/2011. 101 Sipas planit 6 pikësh të sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, Ban-Ki Moon , në përmbajtjen e këtij raporti. 102 Shih në: Cf. Organization for Security and Co-operation in Europe, Permanent Council, Decision No.305, PC.DEC/305, 1 July 1999. 103 Shih në: “Infopress”, 4 tetor 2008, fq. 5. 31 institucionet e Kosovës dhe ndihminin e partive politike,104 sikurse edhe në vendet e tjera sovrane të rajonit që OSBE-ja është e përfshirë si mision i tillë.105 Ky mision ishte në kuadër të UNMIK-ut, i cili ishte marrë ekskluzivisht me krijimin e institucioneve kosovare, me një staf prej 800 personash edhe pas statusit do të jetë i njëjtë dhe se do të jetë vazhdues e disa proceseve të mëhershme, gjë që është paraparë edhe në pakon e Ahtisarit 106 , që ky mision do të jetë legalisht. 107 Kur dihet se pas rikonfigurimit të UNMIK-ut, pesha kryesore i bartet OSBE-së, me rolet e mëparshme ngase nuk do të marrë ndonjë rol të ri në kuadër të ndonjë misioni të mëparshëm. Pozicionimi i OSBE-së, sa i përket bashkëpunimit në Kosovë, sot ka qasje ndihmesash të proceseve angazhuese e bashkëpunuese me EULEX-in, si dhe me organizata, misione europiane të ndryshme të nevojshëm për Kosovën108. Pas Pavarësisë misioni i OSBE-së po kryen një numër aktivitetesh në Kosovë, shumë prej të cilave kanë ndihmuar EUPT-në (European Union Planning Team for Kosovo), për informimin lidhur me planifikimin e Misionit EULEX në Kosovë. Misioni i OSBE-së në Kosovë është angazhuar me EUPTnë në frymë shumë të mirë bashkëpunimi dhe ka qenë sidomos ndihmues për Ekipet e Policisë dhe të Drejtësisë.109 Një pozicionim tjetër është edhe roli i misionit EULEX-it dhe atij të misionit të OSBE-së në Kosovë së bashku edhe në të ardhmen në fushën e sundimit të ligjit dhe si plotësuese ndaj njëri-tjetrit por nuk do të përkojnë në fushat e angazhimit dhe se bashkëpunimi i ardhshëm ndërmjet OSBE-së dhe EULEX-it në Kosovë lidhur me shkëmbimin e informacioneve dhe rekomandimeve do të dëshmohet si i vlefshëm për të dyja organizatat. OSBE-ja ka kontribuar në fushën e legjislacionit, sidomos këtyre dy legjistraturave të fundit dhe në mbikëqyrjen e parlamentit. Gjithashtu OSBE-ja ka rol pozitiv në vazhdim të mandatit në Kosovë që të ndihmojë edhe shumë projekte të ndryshme në arsimimin e lartë nëpër universitete publike, në projektet njohëse e arsimore të universiteteve110, dhe do të vazhdojnë edhe pas zgjidhjes së statusit të këtij misioni. Nga raportimet e mëhershme dhe këtij të fundit, shtator 2012, OSBE-ja, si pika të dobëta rendisin sistemin 104 Shih në: “Kosova Sot”, 4 tetor 2008, fq. 4. 105 Shih në: “Kosova Sot”, 16 shtator 2008, fq. 3. 106 Shih në: Dokomentin e Presidentit Ahtisarit. 107 Që do të thotë të jete pjesë e rezolutës 1244 dhe të funksionon në bazë të kësaj. 108 Shih në: United Nations Secretary General (UNSG) report S/2008/354, paragraphs 14–16, and EC Joint Action 2008/124/CFSP. Shiquar më: 23/09/2011. 109 OSBE-ja dhe EUPT-ja takohen rregullisht si në nivel ekspertësh po ashtu edhe në nivel shefave të Misioneve për të bashkërenduar aktivitetet në sektorin e Policisë dhe atë të Gjyqësisë. Ekspertët e EUPT-së takohen rregullisht dhe në baza ad hoc me homologët nga Zyra e Misionit në Kosovë. 110 OSBE-ja, në të ardhmen do të mbështesë edhe shumë projekte të tjera, me theks të veçantë njohjen e diplomave të Universitetit të Prishtinës jashtë vendit, sipas procesit të Bolonjës. 32 gjyqësor, aktet e dhunës dhe mos sundimin e ligjit.111 Nga këto raporte tregohet qartë se punët e këtij misioni janë të adresuara e të domosdoshme edhe për një kohë të gjatë në Kosovë në përmasimin dhe standardizimin e këtyre fushave që janë në kompetencat të kësaj organizate. Misioni i OSBE-së ka qenë dhe do të jetë i nevojshëm edhe për shumë kohë në ndërtimin e rendit dhe çështjeve me rëndësi në Kosovë deri te finalizimi i proceseve drejt BE-së. Prandaj OSBE-ja herë pas here është në një pozitë të ndjeshme,112 por të vendosur që të vazhdojë të mbështesë, kontribuojë në përpjekjet e Kosovës për të vazhduar parimet demokratike, për të ndërtuar një shoqëri transparente dhe për t’iu përmbajtur praktikave të qeverisjes sa më të mirë të pjestarëve të komuniteteve në Kosovë. Mbikëqyrja e proceseve zgjedhore, politike, për të avancuar reformat në qeverisjen lokale, reformave gjyqësore për të gjithë qytetarët në realizimin e vizionit drejt Europës, në bashkëpunim më misionin EULEX do të jetë një shtytje e drejtpërdrejt dhe garant për të ardhmen europiane të Kosovës. Prezenca e OSBE-se tash e shumë kohë ka bërë përparim të dukshëm në drejtim të mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe përgjegjësisë që mbart mbi vete ky mision. Vetëm vitin e kaluar janë marrë hapa domethënës në përmasime të ndryshme si: ka pasur përmirësim në drejtim të mbrojtjës së lirisë së shprehjes nëpërmjet ndryshimeve të fundit të Kodit Penal. Në sistemin e drejtësisë, sistemi i sapokrijuar i mbikëqyrjes elektronike është një hap madhor drejt përmirësimit të të drejtave të personave të akuzuar si dhe personave të cilëve iu është kufizuar liria, duke u dhënë atyre mundësinë për të dalë nga sistemi i burgjeve, duke qenë ende nën mbikëqyrje, arsimimi etj.113 Nevoja dhe prezenca e këtij misioni do jetë një domosdoshmëri në suaza afatmesme për të përmirësuar edhe shumë sektorë me një standard europian. 111 Ky Raport i quan akte dhune politikisht të motivuara djegien e dy pikave kufitare në veri më 19 shkurt si dhe trazirat e 17 marsit në Mitrovicë. 112 Tani kryesimin e radhës së OSBE-së e ka marrë Greqia, në një kohe të ndjeshme politike e globale e cila po bëhet një detyrë gjithnjë më komplekse për këtë organizatë. Këtë e ka deklaruar edhe ministrja e Punëve të Jashtme, Dora Bakojanis me rastin e vizitës së saj në Kosovë. Shih në: “Kosova Sot”, 3. Shkurt 2009. 113 Deklarata e bërë nga Ambasadori Eugen Wollfarth, shkurt 2013. 33 Kapitulli II 2. Roli dhe prania e Bashkimit Europian, para dhe pas Pavarësisë 34 1. Roli dhe prania e Bashkimit Europian në Kosovë pas Pavarësisë Përderisa po zhvilloheshin bisedimet për statusin e Kosovës, Bashkimi Europian kishte filluar përgatitjet për rolin që do të ketë pas zgjidhjes së Statusit në Kosovën. Në të njëjtën kohë në anë tjetër nga BE-ja po bisedoheshin planet ndërkombëtare të misionit për përfundimin e misionit të UNMIK-ut dhe zvogëlimin e kompetencave të OSBE-së, dhe si do të jetë prania apo mosprania e mëtutjeshme e njërit dhe vazhdimi i rolit të misionit tjetër pas statusit me mision dhe qëllime të tjera. Debatet në esencë kishin të bënin rreth çështjes së pranisë apo mospranisë së tyre në të ardhmen, rreth objektivave të tyre misionare, dhe nevojave të mëtejshme të pranisë së këtyre misioneve në Kosovë, duke ditur edhe qëllimet e tyre ishin të atilla (kalimtare-tranzitore) dhe se domosdoshmëria e tyre pas statusit do të ishte një çështje që do të debatoheshin me zhvillimin e proceseve të mëtutjeshme, ngase fokusimi i këtyre misioneve në shumë aspekt do të jenë më pak të dobishme ose jo të domosdoshme në të ardhmen, apo vetëm për disa çështje të ndryshme në të ardhmen në krahasim me praninë e tyre përpara statusit. Këto misione dhe organizata ndërkombëtare që vepruan dhe po veprojnë në Kosovë prej kohësh, ku njëherit kemi katër institucione ndërkombëtare paralele në një mënyrë “aktive” si: (UNMIK, OSBE, ICO, dhe EULEX), pas statusit e që disa prej tyre do të kenë pozicionimet e tyre më ndryshe edhe në të ardhmen, dhe së fundi përmes (EULEXit), misionet e mëhershme pas statusit do të kenë një rol dhe ndikim më të vogël dhe më pak udhëheqës, veprues, ndërtues e këshillues që kishin para statusit këto misione dhe që ishin si shtylla kryesore të proceseve udhëheqëse të Kosovës. Këto ndihmesa pas statusit u barten tek (EULEX-i) për shkak të rolit që do të marrë ky mision pas statusit në Kosovë. Në fakt, EULEX-i do të jetë si shtyllë mbështetjeje kryesore e BE-së pas statusit, në bashkëpunim me institucionet e Kosovës. Ndihmat e organizatave nga ana e Komisionit Europian, dhe Bankës Botërore si një mbështetje, pas zgjidhjes se statusit i paraqiten Kosovës projektet drejt një zhvillimi europian. 114 Ndryshimet politike të jashtme në mes të institucioneve të BE-së dhe atyre ndërkombëtare luajtën dhe po luajnë një rol në procesin e gjendjes përmirësuese pas Statusit nën prezencën e BE-së.115 Tani Kosova, çdo ditë e më shumë po merr rolet e veta shtetërore dhe kompetencat e organizatave, misioneve të ndryshme vepruese të BE-së, që për qëllim kishin ndërtimin, formimin e kapaciteteve institucionale pas pavarësimit të Kosovës. Këto baza në një masë 114 Cuncil of the Europian Union, 2006, Sammary the junit report by Javer Solana, si përfaqësues i lartë i BE-së (CFSP), dhe Oli Rehn si komisioner për Kosovën. Brussels, 17 Korrik, fq. 3. 115 Mishael Alfons, 2006, “Of Standards and Status”-The Role of the European Union in Kosovo: From UNSCR 1244 to the Futuer Status Talks. Në: Suedosteuropa, 54. Jg; fq. 36. 35 janë ndërtuar dhe po stabilizohen vazhdimisht duke i sjellë bashkëpunim më të mirë dhe një përgjegjësi shtetit tonë. Një ndihmesë shumë të madhe në të ardhmen, në drejtim të rrugës më afatgjate, siguruese dhe garantuese të Kosovës, iu caktua BE-së, edhe përmes misionit të saj (EULEX) ku sipas deklarimit të këtij misioni është“të përkrahë Kosovën në rrugën e saj drejtë integrimeve më të mëdha europiane në fushën e sundimit të ligjit...”116 për zhvillimin dhe përgatitjen e shtetit të Kosovës drejt rrugës së ardhshme europiane. Këshilli Europian përmes konkluzioneve të nxjerra në dhjetor 2007, kishte ngarkuar Komisionin Europian dhe Sekretariatin e Këshillit të BE-së, që të fillojnë të përgatisin një plan imediat për rolin e Misionit të BE-së në të ardhmen në disa fusha si përparësi do të jenë: sundimi i rendit në fushën e drejtësisë (ligjit), në polici dhe dogana. Sfida kryesore e BE-së për Kosovën pas statusit është përshtatja dhe fuqizimi i ligjeve, dhe sundimi i rendit, përmasimi i problemeve socio-ekonomike, përmasimi i ambientit në brendi të Kosovës pas statusit janë kërkesat e mëdha ekonomike-financiare e zhvillimore, ku të gjitha këto do të jenë pothuajse në tërësi në kuadër të Bashkimit Europian dhe Qeverisë, si angazhime të mëdha dhe me një kosto shumë të lartë, ku vetëm furnizimi me ujë dhe trajtimi i ujërave të zeza si problem infrastrukturor në të ardhmen vlerësohet se do të kërkojë më shumë se një miliard euro, pastaj financimi i infrastrukturës do të jetë sfidë e madhe për Kosovën, ngase rritja ekonomike do të kërkojë sisteme më të mira qoftë në energji elektrike, rrugë, ujë, telekomunikacion, po ashtu edhe infrastruktura komunale përfshinë shkollat, shërbimet e komunitetit, këto kërkojnë shpenzime të mëdha në përmasimin dhe standardizimin e tyre, të cilat të gjitha këto do jenë në kuadër të kësaj pranie europiane. Me zyrat që po vendosën nga Komisioni Europian në Kosovë, do të merrnin këto punime me plan programe për të ardhmen në Kosovë.117 Një nevojë e mëtejshme nga ana e BE-së është edhe ngritja e kapaciteteve në fushën administrative e institucionale janë disa ndër përparësitë që do të ketë BE-ja për të ndihmuar Kosovën pas Statusit së bashku me OSBE-në dhe disa organizatave tjera që edhe në të ardhmen do të jenë vepruese, në përmirësimin e shumë faktorëve relevantë dhe bazikë shtetërorë. Këto mbështetje të prezencave ndërkombëtare, që do të veprojnë në Kosovë pas statusit, do të kenë projekte mbështetese kryesisht nga Bashkimi Europian. Një gjë shihet tani qartë se, Kosova pavarësisht pavarësimit të vonshëm ka bërë hapa të shumtë që njëherit e garantojnë dhe gjithnjë e më shumë po fiton mirëkuptim dhe përkrahje të vazhdueshme nga BE-ja, me miratimin e studimit të fiziblilitetit dhe dhënia e udhërrefyesit për liberalizimin e vizave janë tregues se kah duhet të shkojë vendi ynë. 116 Shih në: http://www.eulex-kosovo.eu/al/info/ëhatisEulex.php. 117 Cuncil of the Europian Union: Sammary the junit report by Javer Solana, si përfaqesues i lart i BE-së (CFSP), dhe Oli Rehn si komisijoner për Kosovën. Brussels, 17 Korrik 2006, fq. 2. 36 2. Roli i UNMIK-ut në Kosovë para dhe pas Pavarësisë Menjëherë përpara se të vendosej UNMIK-u,118 në bazë të Rezolutës 1244, iu caktuan edhe rolet dhe fushë veprimtaria e këtij misioni, që ishin të shumta dhe përplot sfida për gjithë faktorin ndërkombëtar në mbështetjen e Kosovës pas luftës, siç thoshte edhe Kofi Annan: “Detyra që ka përpara bashkësia ndërkombëtare është që ta ndihmojë popullin e Kosovës për të rindërtuar jetën e tyre dhe të shërohen plagët e luftës”.119 Baza legale e UNMIK-ut120 ishte karta e OKB-së, kaptina VII UNSCR që i dha legjitimitet OKB-së për të marrë masa për paqeruajtës, paqebërjen në emër të sigurimit kolektiv në Kosovë. “Thelbi i këtij misioni ishte vendosja në Kosovë e një misioni si mbulojë, mbrojtje për këtë shtet”.121 Në bazë të UNSC Rezolutës 1244 u vendos Misioni ndërkombëtar në Kosovë (UNMIK–u)122. Ishte ndërmarrje e hapave më të mëdhenj dhe më sfidues në fushën për administrimin territorial të Kosovës.123 “Një fat tjetër ishte se nga ky moment, Kosova përkohësisht administrohej nga OKB-ja dhe nën administrimin e BE-së, përmes misionit të (OSBE-së)”124. Pas përfundimit të luftës në Kosovë, çështja më e rëndësishme që donte përkushtim ishte krijimi i kushteve për kthimin e refugjatëve të dëbuar nga territori i Kosovës. Ky angazhim ishte një praktikë e rëndë dhe e ndërlikuar për bashkësinë ndërkombëtare. Ndër problemet sfiduese ishin: kthimi i refugjatëtve dhe personat e zhvendosur në shtëpitë e tyre duhet ta kishin të sigurt dhe të papenguar. Kthimi i refugjatëve ishte njëri nga 118 Bashkimi Europian në vitin 1999 e konstituoi shtyllën e katërt të Administratës së Përkohshme Ndërkombëtare të UNMIK-ut, në të cilën vepronte Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Europe - OSBE); si Shtylla e IV – të, në rindërtimin dhe zhvillimin ekonomik (të drejtuara nga Bashkimi Europian) mbulonte fushën ekonomike të këtij misioni dhe atë rindertimin dhe rimëkëmbjen ekonomike të Kosovës. Shih në: Mulaj, Isa Forgotten Status of Many: Kosovo’s Economy under the UN and the EU Administration. Diskurs 2007 – 8, fq.11. 119 Kofi Annan ishte Sekretar i Përgjithshëm i Kombëve të Bashkuara. “The Europian Union Commitment to Kosovo”, Pristine, March 2001, fq. 15. 120 BE-ja si shtylla e IV e UNMIK-ut paraqiti një plan strategjik, rreth identifikimit të projekteve grupore për Kosovën. 121 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007, “ The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa, 55. Jahrgang, fq. 150. 122 Shih në: Gary Hill, Ngozi Nwosu, Valeza Oruqi, Eric Scheye and William Sells, 2009, “Rule of Law Lessons Learned form the UN Mission in Kosovo (UNMIK) INPROL”,Consolidated Response (09-006) October, fq.3. 123 Andreas Zimerman and Carsten stahn Yugoslav Territory UN Trasteeship or sovereign State. Nordik Jurnal of international Law. 2001, fq. 424. 124 Blerim Reka, 2004, “Kosova Sot dhe Statusi i Saj i Ardhshëm-Aspektet e Këndkundrime”, Prishtinë, fq. 16. 37 qëllimet dhe rezultatet kryesore të misionit të UNMIK-ut, kur dihet se më shumë se 800.000 njerëz ishin larguar si pasojë e dhunës dhe luftës serbe. Problem tjetër ishin zbulimi i viktimave, kthimi i të burgosurve, që ishin pasojë e luftës, dihet se UNMIK-ut i nevojitej angazhim i madh për zbulimin dhe identifikimin e viktimave, për ndriçimin e fatit të tyre pas luftës në Kosovë. 125 Këto ndihma emergjente nga UNMIK-u u përmbushën pothuajse me suksese kur dihej se çfarë dëme kishte sjellë me vete lufta. Një numër i madh i qeverive, dhe organizatave ndërkombëtare i OJQ-ve, ndau fonde për aktivitetet e rindërtimit, kjo bëri që fillimi të jetë mbreslënës dhe përmirësues për Kosovën. Roli aktiv i UNMIK-ut ka qenë edhe ofrimi i garancisë dhe sigurisë civile të popullit në Kosovë. Si garantuese të ligjit civil dhe rendit fillimisht e kishte në kompetencë personeli i policisë ndërkombëtare, ndërsa qëllimi përfundimtar ishte formimi i një force policore lokale nga vendorët, si garanci më jetëgjate të mëtejme të proceseve paqebërëse dhe ndërtuese të Kosovës. Rolet që e prisnin këtë mision ishin të qarta nga ana e UNMIK-ut që nga fillimi e përbënin pesë objektivat kryesore: 1. Çmilitarizimi i Kosovës; 2. Kthimi i refugjateve; 3. Rekonstruimi i Kosovës; 4. Ndërtimimi i një Administrate Civile, dhe 5. Demokratizimi i shoqërisë Kosovare.126 Roli në rindërtimin ekonomike e sociale ishte një nevojë e madhe për popullin Kosovës, ku ishte njëra nga vendet më të varfra me papunësi në kufijtë ekstrem të Europës.127 Grupi Special i BE-së dhe UNMIK-u në Bashkëpunimin civil e ushtarak (CIMIC), në trajtë të kontingjenteve të ndryshme të KFOR-it, i kanë bërë një vizitë hulumtuese Kosovës me qëllim të vërtetimit të shkatërrimeve nga lufta në Kosovë, ku u nxorën këto Konstatime: _ Mbi 120.000 shtëpi ishin ose të dëmtuara ose të shkatërruara nga lufta; _ Mbi 250 objekte shkollore kishin nevojë për riparim; _ Sistemi i kujdesit shëndetësor si dhe sistemi bankarë ishin shkatërruar; 125 Në bazë të Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq (KNKK), numri i shqiptarëve të Kosovës në burgje janë rreth 1.600. Disa prej tyre ishin gjykuar e dënuar, disa e prisnin gjykimin. Po ashtu vlerëson se në listën e të zhdukurve janë mbi 3.000 persona, shumica prej tyre shqiptarë. Vlerësimet e tjera pohojnë që numri i personave të zhdukur është shumë më i madh. 126 Blerim Reka, 2004, “Kosova sot dhe statusi i saj i ardhshëm-aspektet e kundështues”, Prishtinë, fq. 17. 127 Rücker Jachim, 2005, “The state of Kosovo’s Economy and the Prespektiv of ist Develpment”. Në: Stüdosteuropa Mitteilungen, Vol. 45. Nr. 3, fq. 67. 38 _ Rrugët ishin të prishura; _ Furnizimi me rrymë elektrike; _ Mungesa e shërbimeve postare në tërësi duhej riparuar. Këto dhe shumë sfida duhej përmirësuar urgjentisht duke ditur se Kosova gjithnjë e më shumë do të jetë përgjegjësi e BE-së,128 me të parë këto çështje UNMIK-u së bashku me disa organizata si: FAO-n129 dhe Banka Botërore kontribuan në projektin e madh për revitalizimin e veprimtarisë bujqësore. Një përmirësim i menjëhershëm ishte se shërbimet postare u riaktivizuan në qershor të vitit 2000 me ndihmën e Agjencionit Europian për Rindërtim. U themelua Autoriteti Qendror Fiskal si dhe zyra e veprimtarisë bankare dhe e pagesave (e cila vepron si Bankë Qendrore). U licencuan edhe disa banka komerciale dhe institucione mikro-kredituese të cilat projekte ishin shumë të domosdoshme dhe gjallëruese për popullin e Kosovës. Gjatë kësaj periudhe të sipërpërmendur Kosova u bë pjesë e Euros,130 si një emergjencë pas luftës ishte edhe infrastruktura, njëher industria e Kosovës, ishte e shkatërruar dhe kishte nevojë të mëdha investuese. UNMIK-u paraqiste një llojë raportimi për gjendjen dhe nevojën në ndërtimin e Kosovës, e cila ishte nën administrimin e Kombeve të Bashkuara. Vendi i UNMIK-ut si një mision transitor, kishte për qëllim përgatitjen e kushteve për fillimin e transferimit gradual të kompetencave nga UNMIK tek institucionet lokale, respektivisht zëvendësimi i legjitimitetit etatik131 me legjitimitetin demokratik që do të instalohet përmes zgjedhjeve të lira në Kosovë, që kishte si qëllim vazhdimin e vendosjeve strategjike në përgjithësi.132 UNMIK-u kishte adresuar këto faza: _ Themelimin dhe konsolidimin e autoritetit të UNMIK-ut dhe krijimin e strukturës qeverisëse administrative; _ Administrimin e shërbimeve shoqërore dhe konsolidimin e rendit ligjor; _ Finalizimin e përgatitjeve dhe zhvillimit të zgjedhjeve; 128 Shih në: Raportin për Europë Nr. 177-10, 2006. 129 Organizatës Botërore e Ushqimit (FAO) për zhvillimin e bujqësisë së Kosovës ka ndihmuar, sidomos në fushën e blegtorisë, pylltarisë dhe të zhvillimit rural. FAO erdhi menjëherë pas luftës, në kohën kur Kosova ishte ne faza emergjente, ka qenë shumë aktive në Kosovë dhe me projekte konkrete ka kontribuar në përmirësimin e gjendjes në bujqësi se bashku me Bankën Botërore. 130 Kosova u bë pjesë e Eurozonës më 1 janar 2002 e cila hyri në mesin e 13 shteteve të BE-së. Shih në: Pierre-Zves Monjal, 2008, “Termat Juridik Evropian”, Tiranë, fq. 39. 131 Baza shtetërore që rrjedh nga fakti i përfaqësimit të shteteve anëtare apo i ashtuquajturi legjitimitet etatik. 132 Raporti i Paralajmërimit të Hershëm në Kosovë Korrik-Shtator. 2006, Numri 14, fq. 29. 39 _ Asistenca rreth përfaqësuesve të zgjedhur për të ndërtuar institucione të përkohshme demokratike me autonomi vetëqeverisëse133; _ Periudha 120 ditëshe e bisedimeve shqiptaro-serbe me ndërmjetësuesit ndërkombëtarë; _ Zëvendësimi dhe transferimi i kompetencave nga UNMIK në EULEX. Edhe pse UNMIK-u ishte i dizajnuar si administratë civile unike në Kosovë, qëllimet e tija do të arriheshin pjesërisht, e jo plotësisht, në veçanti UNMIK-u, nuk kish rolin në thelb të themelojë plotësisht legjislativin, ekzekutivin dhe autoritetin e drejtësisë në territorin e Kosovës mirëpo shpesh herë edhe ky i tejkaloi kompetencat që kishte si mision. Një ndër problemet kryesore politike që ballafaqohej UNMIK-u pas luftës, ishin edhe marrëdhëniet me kombësitë e tjera në ndërtimin mirëbesimit, duke sugjeruar në përmbajtjen e standardeve në mbrojtjen e minoritetit serb.134 Që nga 2001 e këndej situata e sigurisë gradualisht ka ndryshuar, kështu që sfida kryesore e UNMIK-ut dhe Qeverisë së Kosovës, ishte mbrojtja e minoriteteve dhe inkuadrimi i tyre në jetën shoqërore dhe institucionet kosovare. “UNMIK-u, krijoi një grup funksional me bashkëpunimin me pjesën tjetër të Qeverisë së Kosovës në shqyrtimin e ligjeve dhe te drejtave të njeriut, ku kjo njëherit tregonte dhe raportonte mbi të arriturat në vend dhe rrugën e mëtutjeshme që i duhet për të ecur Kosova”.135 Problem tjetër, në Kosovë ishte bërja e një plani strategjik në ekonomi dhe objektivat e tij përparuese. Në bashkëpunim me Institucionet shtetërore Gjysmë Qeverisëse (PISG). Ku BE-ja si shtylla e IV e UNMIK-ut paraqiti një plan strategjik, rreth identifikimit të projekteve grupore për Kosovën.136 Kjo strategji ishte e pëlqyer edhe nga ana e Johakim Ryker,137 në këtë bashkëpunim linjash. Me krijimin e sekretariatit brenda institucioneve gjysmëqeverisëse dhe politikat e gjëra në Kosovë, i cili do të jetë në shqyrtimin gjatë 2006 e tutje, deri në një qeverisje totale nga ana e popullit të Kosovës. 133 Do të mëvaret nga “Final settelment and disposition made therein”, duke marrë parasysh paragrafin 11 të UNSC Resulution 1244-UNMIK, duhet të mbikqyrë dhe drejtojë transferimin e autoritetit të institucioneve të përkohshme deri tek institucionet e themeluara nën rregullimin politik. 134 Shih në: UNMUK (zyra për integrime europiane) dhe Agjencia për Integrime Europiane, Kosovë. Plani i veprimit për zbatimin e Partneritetit Europian. Gusht, 2006. 135 Mishael Alfons, 2006, “Of Standards and Status”-The Role of the European Union in Kosovo: From UNSCR 1244 to the Futuer Status Talks. Në: Suedosteuropa, 54. Jg, vep e cit. fq. 5. 136 Po aty, fq. 17. 137 Shefi i Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (Shefi i shtyllës së katërt të UNMIK-ut) Joakim Ryker, një ditë pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Kosovës konfirmoi largimin e tij duke i’a lënë vendin shefit te ri Lamberto Zainer si pauses i tij. 40 Roli dhe vendi i UNMIK-ut ishte i atillë që vazhdimisht të ndihmonte proceset e njëpasnjëshme në Kosovë para statusit deri te finalizimi i tij. Edhe përkundër faktit se kjo periudhë nuk ishte edhe aq e lehtë nga ana e palës kosovare, kishte dhe disa mangësi nga ana e këtij misioni sidomos të mos koordinimit me palën shqiptare, sa i përket disa çështjeve për të ardhmen e Kosovës, por me bashkëpunimin e mirëfilltë edhe këto probleme u tejkaluan me “lëshimet” e dyanshme që ishin për interesat fundi për të ardhmen e Kosovës. 41 2.1. Misioni i UNMIK-ut në Kosovë pas Pavarësisë Ardhmëria e Misionit të UNMIK-ut, si mision në Kosovë me gjithë punët e vështirësitë, kundërshtimet gjatë mandatimit të tij para pavarsisë, një moment i tillë refuzues shterroj dëshirat ndaj këtij misioni nga ana e qytetarëve të Kosovës. Ky mision zhvilloi shumë objektiva dhe role që ishin caktuar para statusit dhe atë në bazë të Rezolutë 1244, duke ditur se kishte edhe zvarritje në disa aspekte nga ana e këtij misioni, gjë që nuk ishin të pëlqyera nga asnjëra palë kohëve të fundit, por duke pasur parasysh se proceset dhe reformat gjithmonë marrin kohë deri sa të realizohen tërësisht, ndaj e kuptueshme edhe ngecjet nga ana e këtij misioni. Mirëpo, përkundër kritikave të shpeshtuara kohëve të fundit nga momenti i pavarësimit të Kosovës me gjithë pakënaqesitë dhe kundërshtimet, ky mision duhet të çmohet pozitivisht, ngase ndërtoi bazament të qëndrueshëm të aktualiteteve të njëpasnjëshme që zhvilloheshin në Kosovë, falë koordinimit dhe transparencën së këtij misioni, si anë tjetër pozitive ishte se për herë të parë të gjitha organizatat ndërkombëtare patën një unitet mes vete si: (UNHCR, OSBE, BE), me të vetmin qëllim për të krijuar një shtet të ri demokratik në Europë. Përfundimisht Kosova tashmë ka kaluar fazat kritike të shtetformimit, pas përcaktimit të statusit, dhe tashmë mbetet të përfundojë punët edhe misioni i UNMIK-ut, deri në kohën sa të jetë nevoja e domosdoshme e këtij misioni, duke ditur tani se kompetencat e fundit janë bartur tek institucionet, tek vendorët dhe disa kompetenca të këtij misioni do të jenë edhe matej në koordinim me misionin e EULEX-it dhe OSBE-në edhe në të ardhmen për disa çështje që ende janë të padefinuara. Pas më shumë se dhjetë vitesh situata në Kosovë tanimë pozitivisht ka ndryshuar, kështu që edhe UNMIK-u ka ndryshuar si mision në rolin e tij, duke bërë vazhdimisht bartjen e kompetencave të fundit nga UNMIK-u tek misioni EULEX dhe OSBE dhe tek autoritetet kosovare.138 Dihet se edhe për një kohë për momentin të pacaktuar UNMIK-u, nuk dihet për largimin e këtij misioni përfundimisht për deri sa të jetë prezent edhe rezoluta 1244, do të ketë rolin shumë të vogël, porse a do të jetë prezent mbetet të shihet, mirëpo për momentin dihet se ky mision po i mban disa funksione të caktuara në bazë të Rezolutës 1244 si: në raportimin e çështjeve teknike mes Prishtinës dhe Beogradit, që UNMIK-u njëherit po luan një lloj balanci të mirë duke i njohur të dyja palët. Si prezencë e tillë, UNMIK-u dhe vendndodhja në të ardhmen, do të jetë përmes zyrave të saja në Mitrovicë dhe tri zyrave të tjera në disa enklava të vogla në Kosovë; po thuajse me të vetmin qëllim të ketë kthim të rendit dhe ligjit në pjesën Veriore të Mitrovicës; çështje tjetër në fokus për të ardhmen 138 Si rasti i Shërbimit Policor nga ana e Policisë së UNMIK-ut, u bë transferimi i kompetencave tek autoritetet e Policisë së Kosovës. 42 e UNMIK-ut, do të jenë pakicat, dhe atë me një staf gjithnjë në zvogëlim dhe atë më shumë se 70 % të stafit në brendi të këtij misioni në të ardhmen, kjo përqindje e vogël e mbetur, do të ishte i mjaftueshëm për kryerjen e këtyre detyrave të sipërpërmendura.139 Me rihapjen e gjykatës në Veri të Kosovës (Mitrivicë) në tetor të vitit 2008, është tregues dhe një hap i sigurt se Misioni i UNMIK-ut në një mënyrë fare të vogël monitoruese do të vazhdojë punën e tij. Më tutje në Kosovë, të paktën edhe një kohë deri sa të zhduken nacionalizmat e fundit serb nga kjo anë, e që një gjë e tillë po të ndodhte nga ana e palës kosovare, do të sillte konflikte në këtë pjesë nga ana e palës serbe, për arsye së është më shumë bashkëpunues me palën serbe sesa misionet e tjera, UNMIK-u, ndoshta nevoja e kërkonte të jetë si ndërlidhëse në bashkëpunimin mes dy palëve në Veri. Pas punëve të mëhershme të nëntë viteve, misioni i UNMIK-u ka luajtur një rol të rëndësishëm në implementimin në fushën e ligjit, e cila është duke ju bartur tërësisht EULEX-it dhe institucioneve Kosovare140, kjo iu është bërë e njohur të dyja palëve, në rend të parë, në departamentin e drejtësisë dhe policisë, do t’i mbarten disa përgjegjësi rezidente të vogla, si shërbimi që ka paguar dhe ndërtuar ky mision. Ndihmesat e UNMIK-ut kan qenë në nënshkrimin e disa marrëveshjeve teknike me misionin përgatitor të Bashkimit Europian EUPT, për shtrirjen e mjeteve dhe infrastrukturës së saj në Kosovë141. Një prezencë tjetër, në të ardhmen e UNMIK-u, do të ishte e vlerësuar si çështje asistente, sa i përket çështjeve ndëretnike dhe në çështjet e zbardhjes së krimeve të luftës që akoma janë të pazgjidhura tash e katermbdhjetë vjet pas përfundimit të luftës, që mbetet një njollë e pashlyer për të gjithë ne, Kosova do të ketë një ndihmës edhe në çështjët e njohjeve të Kosovës në të ardhmen nga shtetet anëtare të OKB-së ku ky mision është edhe si pjesë e kësaj organizate. UNMIK-u, mund të ketë rol të një llojë ure si bashkëpunuese me Qeverinë e Kosovës në këtë lëmi. Pikë tjetër referimi që do t’i mbetet misionit të UNMIK-ut në të ardhmen, do të jetë dhe ku do të veprojë sado pak dhe kjo mund të deshifrohet qartë se do jetë prezente sidomos si pjesë e dialogut mes Prishtinës dhe Beogradit, për çështjen e quajtur të “Gjashtë Pikëshit të Ban Ki Moonit”, siç ishin çështjet: në polici, gjyqësi, qeverisjen e kufijve, objektet e kultit dhe doganave në veri”,142 i cili si propozim nga ana e institucioneve, një 139 Shifrat e fundit tregojnë që përqindja e zvogëlimit mund të jetë edhe më e madhe varësisht nga nevoja e këtij misioni dhe sipas ekspertëve një rikonfigurim pritet të bëhet deri në fundin e vitit 2008. Shih në: “Infopress”, 20 shtator 2008, fq. 3. 140 Shih në: Audit Report, 18 Mars 2011. Assignment No. AP2010/650/02, fq. 5. 141 Dominik Tolksdorf Implementing the Ahtisaari Proposal: The European Union’s Future Role in KosovoTolksdorf • EU’s Future Role in Kosovo, C.A.P Polycy Analzsis.1. 2007, fq. 8. 142 Në Raportin për Kosovën të Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara, Ban Ki-moon, i cili si plan iu kishte dorëzuar shteteve anëtare të Këshillit të Sigurimit. Shih në: Planin e Gjashtë Pikshit të Ban Ki-Moon. 43 gjë e tillë është kundërshtuar si plan i tillë, kjo do të mbetet të diskutohet në të ardhmen. Pas marrjes së sinjalit nga ana e Këshillit të Sigurimit, që EULEX-i të jetë nën komandën e Brukselit, nga ana tjetër UNMIK-u mori sinjalin që të zvogëlohet me shpejtësi në mënyrë që BE-ja të ketë rolin mbizotërues në të ardhmen në Kosovë. Bartja e kompetencave dhe transferimi i shërbimeve doganore nga UNMIK-u tek institucionet kosovare, siç ishte kjo e dhjetorit të vitit 2008, shihet qartë se ky mision është në fundin e tij. Ardhmëria e tij, si mision në Kosovë, dalëngadalë po shuhet. Vetë rikonfigurimi i UNMIK-ut, i hap edhe rrugë në një masë misionit të OSBE-së, të vazhdojë edhe më tej fushëveprimtarin e caktuar që dotë bartë edhe në të ardhmen.143 Një gjë duhet të kemi të qartë se mandati i këtij misioni, nuk do të jetë asnjëherë më rol udhëheqës, por tash e tutje, për shkak të punëve që Qeveria e Kosovës do t’i udhëheqë vetë çështjet me rendësi, pasi që Kosova u pavarësua dhe u njoh ndërkombëtarisht si shtet nga shumë shtete,144 tregon qartë rolet e mëtutjeshme, një gjë të tillë e fakton edhe nxjerrja e Kushtetutës së Republikës së Kosovës (15 qershor 2008),145 duhet ditur se të gjithë misionet tani do të jenë de jure nën ombrellën e kësaj kushtetute dhe se përgjegjësitë dhe barra është e vetë institucioneve të Kosovës dhe askush tjetër. Ishte shumë me rendësi që paraqitja e progresit të BE-së, në bashkëpunim me UNMIK, në çështjet progresive dhe rolit mbizotërues të institucioneve të Kosovës, për një qeverisje sa më të mirë për çështjen e së ardhmes së Kosovës. Ngase kjo si objekt ishte i përkryer nga siguria europiane e misionit policor në kuadër të EULEX-it, nën mbikëqyrjen e përfaqësuesit specialë të BE-së.146 Populli, dhe institucionet e Kosovës përkundër mospëlqimit duhet ta falënderojnë rolin e këtij misioni më ndikues dhe njëherit më debatues në dekadën e fundit, në dhënien e kontributit, ndihmesës, dhe përkushtimit të tij ndaj Kosovës. Roli i tij në një mënyrë apo tjetër ka faktorizuar çështjen e Kosovës, duke mbajtur nën kontroll palët gjatë gjithë veprimit të tij si mision, duke mos lejuar një përshkallëzim të incidenteve ndëretnike në Kosovë. Mund të themi se ky mision ka kaluar nëpër shumë sfida të ndryshme deri tani, duke balancuar institucionet e Kosovës. UNMIK-u, i mbetet për kohën një lloj force magnetike dy polëshe europiane dhe asaj ndërkombëtare, në lidhje me rastin e Kosovës, 143 Duke ditur se në ngritjen e proceseve standardizuese dhe përmbushësh standardesh shtetërore OSBE-ja si mision po jep një kontribut të madhe aktualisht edhe në shtetet fqinje si; Maqedoni dhe Shqipëri drejt proceseve europiane. 144 Kosova deri në fund të vitit 2008 është njohur nga më shume se 47 shtete më me ndikuese dhe zhvillues në botë ndërsa deri në dhjetor 2013 Kosovën e kanë njohur mbi 98 shtet. Shih në: Unabhangiges Magazone Global Vieë, 1. 2008, fq. 8. 145 Shih në: Kushtetutën e Republikës së Kosovës, e cila hyri në fuqi me 15. Qershor 2008. 146 Shih në: Michail Raith, 2008, ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”. Në: Suedosteuropa Mitteilungen, fq. 12. 44 si dhe një medikament qetësues i të dyja palëve kosovare dhe asaj serbe. Njëherit është treguesi më i mirë i misionit të EULEX-it dhe si tregues i mëtejme i rrugëtimeve të shtetit të Kosovës drejt BE-së. 45 3. Misioni i EULEX-it në Kosovë, roli, sfidat dhe perspektiva e tij Kosova akoma nuk ka marrëdhënie kontraktuale zyrtare me BE-në, tash e sa kohë pas mbarimit të luftës dhe pesë vite pas shpalljës së Pavasisë. Kjo nuk do të thotë se nuk ka qenë nënshkruese e përfituese politike-ekonomike përmes mekanizmave të saj misionar që veprojnë prej kohësh në Kosovë. Fatkeqësisht dihet se Kosova mbetet vetëm pjesë gjeografike, e pothuajse aspak pjesë politike e praktike e BE-së. Përpjekjet dhe nevoja rreth vendosjes së misionit EULEX (EU Rule of Law Mission)147 është inicuar që nga 2008-ta, me një frymë ndërtuese europiane për Kosovën i cili veprim kishte intensitetin që nga gjysma e parë e vitit 2007, kur ishte paraqitur ideja e një plani të tillë të vendosjes së një misioni me risi e me modelim të veçantë si projekt për BE-në për Kosovën. Këtë plan e inicioi z. Havier Solana148 me mbështetjen e Parlamentit Europian, ku ky i fundit ishte dakord me pozicionin e z.Solanës, për investimin në këtë mision që do të adresohet në Kosovë për të standardizuar e integrua këtë vend të dalë nga lufta. Në vjeshtë të vitit 2007, diplomatët europianë dhe ata ndërkombëtarë filluan bisedimet në Bruksel, për gjetjen e rrugëve alternative për Kosovën dhe për pavarësimin e saj sa më të shpejtë. Kjo gjë u arrit falë përkushtimit dhe angazhimit të përbashkët kombëtar e ndërkombëtar menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë së Kosovës, më 17 shkurt 2008. Një ndër pikat kryesore në takimet që zhvilloheshin gjatë kësaj kohe për çështjen e Kosovës ishte çështja e shtrirjes së misionit EULEX në Kosovë, si dhe rreth mandatit dhe proceseve ndërtuese në të ardhmen që do të mbarte ky mision dhe atë në ofrimin, adaptimin dhe përgatitjen e Kosovës në rrugën drejt Europës. Por shtrohet pyetja, cili ishte qëllimi i këtij misioni, dhe si duhej të përqendrohej agjenda e këtij në forcimin e rendit dhe të ligjit në shtetin e Kosovës? Sa do të jetë efikase në implementimin e tij? Kjo ishte si një domosdoshmëri shumë urgjente që ky mision duhej të shtrihej?149 dhe atë në tërë territorin e Kosovës, për të ndihmuar fushën e drejtësisë, sigurisë, doganave dhe atë të gjyqësisë. Kjo madje ishte qartësuar dhe garantuar edhe me të ashtuquajturën Paketa e Ahtisarit. 150 Këto dilema rreth këtij misioni ishin në një gjendje amullie para vendosjes së EULEX-it në Kosovë. Në të njëjtën kohë ishin arenë 147 Është themeluar nga BE-ja dhe ësshtë drejtpërdrejt nën përgjegjësinë e Përfaqësuesit për politikë të jashtme dhe të Sigurisë të BE-së i themeluar nëpërmjet veprimit të përbashkët të Këshillit të BE-së (5928/08) më 4 shkurt 2008. 148 Shih në: Joost Lagendijk (Rapporteur), Report on the future of Kosovo end the Role of the EU 2006, 2267 (INI), 22 February 2007, fq. 7. 149 Misioni i EULEX-it, është paraparë edhe me Rezolutën 1244, mënyrën e ndërhyrës në Kosovë. Shih në: Rezolutën 1244. 150 Shih në: Dokumentin (Pakon e Presidentit Marti Ahtisarit), 3 Shkurt, 2007. 46 debatesh të shumta nga shtetet europiane rreth të ardhmës së këtij misioni. Në një mënyrë u qartësuan pothuajse në tërësi sa u takonte rolit dhe peshës kryesore që do të kishte ky mision kryesisht europian që do instalohej në Kosovë. Bisedimet e mëtejshme të përfundimit të misionit të UNMIK-ut, nuk ishin aq larg në nënshkrimin nga ana e BE-së, ndërsa EULEX-i bazohej tek ky autoritet dhe në qeverinë e Kosovës për t’i dhënë një të ardhme Kosovës. Ky mos qartësim ndërmjet UNMIK-ut dhe EULEX, linte në një gjendje pa adresuese institucionet e Kosovës mbi rolin e njërit mision gati të përfunduar siç ishte UNMIK-u, dhe misioni EULEX që ishte në gatishmëri të fillonte në Kosovë. Me të parë këtë paqartësi më 16 shkurt 2008, Këshilli Europian iu desh urgjentisht të mbajë një mbledhje rreth misionit europian EULEX, rreth qasjes së tij në të ardhmen në Kosovë. Në këtë mbledhje, Këshilli Europian diskutoi për kompromiset rreth prezencës së ardhshme në Kosovë.151 Ky mision përbëhej me një strukturë specifike me një kompletim teknik e logjistik me mbi dy mijë policë dhe një numër gjykatës ndërkombëtarë që do të drejtonin sektorët ligjorë në fjalë. Misioni EULEX, në fillim kishte plane të qarta për të bërë sigurimin dhe ruajtjen e rendit, zhdukjen e krimit të organizuar në terë vendin etj. Duke drejtuar Kosovën si një shtet, si një shembull i mirëfilltë të mbështur nga BE-ja, dhe në qartësimin e Kosovës se si duhej ecur në rrugën drejt proceseve europiane. Ky projekt ishte pjesë e pajtueshmërisë së Komisionit Europian, ku ky i fundit së bashku me përfaquesit e institucioneve europiane që kishin plane të përdornin një instrument rregullues të përgjithshëm në kuadër të Ballkanit Perëndimor, ku edhe Kosova ishte pjesë e kësaj agjende të EULEX-it 152 . Ky mision edhe përkundër disa pakënaqësive të ndryshme brenda në Kosovë për momentin po i sjell një siguri dhe ndihmë në sektorët e caktuar të drejtësisë popullit të saj dhe një qasje negative drejt zhdukjes së dukurive kriminale në vend. Pikësynimi i vetëm i ardhjes së misionit EULEX është, “për të përkrahur Kosovën drejtë integrimeve europiane në fushën e sundimit të ligjit dhe ekspertiza e EULEX-it janë duke u përdorur, në mbështetje të synimeve kryesore të BE-së në procesin e liberalizimit të vizave, studimin e fizibilitetit dhe dialogun Prishtinë-Beograd. EULEX-i po ashtu, e përkrah dialogun e strukturuar mbi sundimin e ligjit, të udhëhequr nga Brukseli. EULEXi është duke e vazhduar përkushtimin e tij në luftë kundër korrupsionit në bashkëpunim të ngushtë me kolegët vendas për të arritur qëndrushmerinë dhe praktikat më të mira të BEsë në Kosovë. Njëherit EULEX-i po i jep prioritet vendosjes së sundimit të ligjit në veri”153 sipas planit të Brukselit që nga mandatimi i tij mbetej kryesisht që ta ndihmojë 151 Baza e kësaj Marrëveshie, ishte përmbushja e prezencës së BE-së në Kosovë. Shih në: Dokumentation: Europian Cuncil Documentation on Kosovo, 16 February 2008, fq. 90. 152 Këtu kemi të bëjmë me vendet fqinje. Shih në: Council of the Europian Union: Concil Conclusions on Kosovo, 18 February 2008, fq. 1. 153 Shih në: http://eulex-kosovo.eu/al/info/whatisEulex.php. Marrur më datë. 08.11. 2012. 47 Kosovën, në forcimin e sigurisë dhe rendit në bashkëpunim me donatorët potencialë të shteteve europine, me interes dobiprurës e zhvillimor, juridik-ekonomik, rekomandues dhe njohës, për Kosovën në proceset e integrimit154. Ne duhet të jemi mirënjohës, përkundër kritikave që u janë bërë koheve të fundit që bën, dhe ndjekjet që bënë ky mision në çështjët e akuzave ndaj zyrtareve të lartë institucional për krim të organizuar dhe korrupsion, sot është me aktiv, dhe se nuk duhet harruar ndihmesat e mëdha që bëjnë edhe misionet e tjera të mëhershëm që ishin të vendosura në Kosovë si: OSBE, ICO, KFORI, UNMIK-u, gjatë mandatit të tyre, dhe delegimi i tyre drejt misionit EULEX- 155 dhe në të njëjtën kohë të disa sektorëve tek institucionet kosovare. Një ndër përparësitë kryesore të BE-së me këtë mision për nga veçantitë europiane që ka ky mision, mund ta quajmë si një lidhje e re familjare e BE-së me Kosovën. Misioni i BE-së për sundimin e ligjit në Kosovë (EULEX), është një ndër misionet me të mëdha civile që është themeluar ndonjëherë nën politikën europiane për siguri dhe mbrojtje. Qëllimi efektiv i këtij misioni është që t'i ndihmojë autoritetet kosovare në fushën e sundimit të ligjit, në veçanti, në polici, gjyqësi dhe dogana156. EULEX-i është një mision teknik me status neutral që do të thotë se formalish nuk e njeh Pavarsinë e Kosovës, megjithëatë ky mision po mbikëqyr, monitoron dhe këshillon fushat e caktuara kontrolluese e sidomos ato hetuese e gjykuese në drejtësi, duke mbajtur një numër të vogël të fuqive ekzekutive në bashkëpunim dhe koordinim me gjyqësorin vendor në Kosovë. Ky fokus i këtij misioni civil që nga fillimi tregoi përkushtim ndaj Kosovës për aktualitetin e tanishëm dhe është një nga projektet me bashkëpunuese europiane dhe asaj amerikane për ta ndihmuar Kosovën. Ky mision i sjell një perspektivë dhe vizion qartësues Kosovës drejt integrimit, duhet ditur si fakt se përmes EULEX-it në Kosovë, BE-ja po e merr rolin kryesor monitorues në Kosovë, kur dihet se historikisht Kosova është edhe gjenetikisht pjesë e zinxhirit ballkanik përbrenda Europës si tërësi157. “BE-ja kishte një planë në paraqitjen përbrenda shtetit të Kosovës, që këto zbrazëtira të EULEXit t’i përmbushë direkt nga Brukseli për monitorimin e këtyre problemeve. Këto lëshime 154 Kosova është e gatshme për të filluar zbatimin e procesit politik për statusin politik dhe zbatimin e dokumentit të Presidentit Ahtisari për të ardhmen e Kosovës. Vendimi për njohjen sa më parë të Pavarësisë së Kosovës është një hap i domosdoshëm jo vetëm nga udhëheqësit e Bashkimit Europian, por edhe nga udhëheqës të tjerë ndërkombëtarë. 155 Tim Judah, 2008, “Kosovo: Who is in Charge? In:-Balkan Insight”, fq. 26. 156 Të tria këto fusha i sjellin siguri dhe garanci Kosovës dhe EULEX-i së shpejti do t’i marrë nën kontroll në tërë territorin, shih: Michail Raith: ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”. Në: Suedosteuropa Mitteilungen 2008, fq. 12. 157 Kosova Sot: E Mërkurë, 17 Dhjetor. 2008. 48 që ishin bëre nga ana e z. Atisarit”,158 ishin në bashkëpunim me planet e Brukselit, dhe të koordinuara nga ana e BE-së. Këto lëshime ishin të shumta dhe delikate për çështjen e Kosovës. 159 Edhe Prishtina ishte e bazuar në këto deklarata të implementimit të Marrëveshjës së Pakos së Atisarit, ku e ardhmja e Kosovës do të jetë e qartë në përmbushjen e detyrimeve dhe në respektimin e minoriteteve 160 . Sidoqoftë, misioni EULEX, kishte disa kufij të caktuar në monitorimin e disa proceseve lidhur me disa procedura që duhet ndjekur në ruajtjen e rendit dhe sundim të ligjit. Edhe pse misioni EULEX do të merrte vendime pas afatit 120 ditor pas ndërhyrejes së tij, si fazë transitore, në bazat dhe lokacionet e UNMIK-ut, deri në përfundimin e këtij misioni, ku BE-ja do të bënte hapat që të ndihmonte ndërtimin e institucioneve. Avantazh tjetër ishte përmbushja logjistike e këtij misioni që me vete solli mbi 3.200 punonjës (1.950 oficerë policie nga ana e BE-së, gjykatës, prokurorë, doganierë, dhe përafërsisht punësimin e rreth 1.250 përsonave si staf lokale që do të kishin bazën në qendër të Kosovës nga 26 shtetet e BEsë si dhe nga Kanada, Kroacia, Norvegjia, Zvicra, Turqia dhe - për herë të parë – si pjesmarrës janë edhe Shtetet e Bashkuara, përfshirja në EULEX - edhe pse me një kufizim të vogël - është si tregues se janë në bashkëpunim të mëtejshëm me SHBA-të me politikat e saj161. Ky kontingjent sillte me vete mbi 300 policë brenda kufijve dhe qëllimi i tyre do të ishte ruajtja e kufijve shtetërorë. I gjith ky kontigjent sillte me vete përvojen, vizionin dhe modelimin europian për t’i dhënë një pasqyrim të drejtë të ardhmes së Kosovës162. “Planet e BE-së në të ardhmen përmes këtij misioni do t’i paraqiste një politikë të përgjithshme në Kosovë, me në krye komisionarin Yves Kermabon”,163 i cili ishte si përfaqësues i zyrës civile në Bruksel i cili do të raportonte për gjendjen në Kosovë. Planet e misionit EULEX u adresuan që të funksionojë në të gjithë Kosovën, në bazë të dialogut paqësor e jo në bazë të dhunës, gjë që do t’i shërbejë në tërësi popullit në përmirësimin e mëtejmë të proceseve bazë të ndërtimit të shtetit të Kosovës dhe ndjekjen e udhrrefyesve drejt proceseve integruese. Mirëpo, sfidat nga fillimi deri te implementimi i këtij misionit nuk ishin edhe aq të mdha sa janë në realitetin praktik tash e tutje sfidë me 158 Z. Atisari paraqiti një plan për çështjen e decentralizimit në pranimin e komunitetit serb dhe për lidhjet me Beogradin. Sidoqoftë, kjo lidhje ishte e një niveli të lartë edhe me autoritetet e Prishtinës, si plan. 159 Shih në: “Born under a bad sing”, në-Financial Time-15. February 2008. 160 Shih në: Pakon e z. Atisari. 161Shih në: Hamilton, Daniel, ed. 2010. Shoulder to Shoulder: Forging a Strategic U.S-EU Partnership, Washington, DC: Johns Hopkins University Center for Transatlantic Rela-tions. Chap.2 (51-73), 14, 15. 162 Michail Raith: ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility toëards the Ëestern Balkans”. Në: Suedosteuropa Mitteilungen, 2008, fq. 18. 163 Shtrirja e BE-së bëri një zgjedhje të mirë me te emëruarin gjerman Piter Feit që ishte përfaqësuesi special dhe francezi Yves De Kermabon, si gjeneral dhe përfaqësues i EULX-it. Këta të dy paraqitën dhe kishin një njohuri kryesore rreth shtrirjes së EULEX-it në Kosovë. 49 prioritet në të ardhmen për EULEX-in mbetet sundimi i ligjit dhe harmonizimi i legjislacionit konform BE-së, standartizimi i çështjes së policisë dhe doganave, të cilat fusha duhet përsosur njëtrajtësisht, që njëherit janë faktorë stabilizues për të ardhmen164. Udhërrefyesi dhe baza juridike kryesore e EULEX-it,165 parashihet të jetë brenda suazave të monitorimit dhe mbeshtetja kryesore e sundimit të ligjit, përmirësim ky që do të jetë njëkohësisht një raportim direkt në Brukselin që do shërbejë në përgatitjen e Kosovës drejt rrugës para dhe pas anatarsimit. EULEX-i, si një urë lidhëse së pari afron Kosovën më afër BE-së, përmes politikave ushtruese të drejtuara nga Brukseli; së dyti, prania e EULEX-it në veri të Kosovës do të bëjë sa dopak të mundur që përmes këtij misioni të monitorojë më afër BE-ja sjelljen e Serbisë në këtë pjesë të Kosovës dhe që ky mision të shtrijë sa më shumë sundimin e ligjit, që njëherit më së miri orientohet dhe skanohet kjo pjesë nga misioni i BE-së. Edhe përkundër ndihmesave që bën ky mision e ardhmja jonë varet prej nesh, dhe neve na duhet më shumë punë e jo fjalë politike, kjo gjë çdo herë përsëritet se ky mision EULEX do të jetë një lloj mbështje edhe për shumë kohë166. Pikësynim dhe garancë në fushën e drejtësisë me marrëveshjen167 e misionit EULEX është edhe ardhja e gjyqtarëve dhe e prokurorëve të EULEX-it, që kanë si mision të ndihmojnë institucionet tona në ndërtimin e një sistemi efikas gjyqësor sipas standardeve dhe suazave europiane.168 Kjo gjë njëherit para vetes ka përballë edhe shumë sfida, dhe atë: të sigurojë gjykime të procedurave në mënyrë të drejtë dhe korrekte me një gjyqësor të pavarur; në respektimin e plotë të të drejtave të palëve në gjykim, në mbrojtjen e viktimave dhe dëshmitarëve, pa marrë parasysh kombësinë që të gjithë të jenë të barabartë para ligjit, ky mision iu përmbajt premtimeve në Veri të Kosovës, mirëpo mbetet të shihet aspektet e zbatimit të detyrave që ka ky mision edhe pas vazhdimit të mandatit të tij deri në vitin 2014 që lë për të kuptuar prezencën e mëtutjeshme në vendin tonë, edhe pse për një pjesë të opinionit të ndryshëm kohëve të fundit shihet si një elemet jo edhe aq përfitues-bashkpunues nga ana e këtij misioni. Megjithatë, një gjë e tillë shihet qartë që nga momentet e para të ardhjes së EULEX-it në Kosovë, gjërat po ecin në drejtim të përforcimit të paqes sigurisë, zvogëlimit të krimit dhe uljen e vrasjeve, dhe një ngritje e besushmëri në stabilitetin e përgjithshëm të vendit. Me ardhjen e misionit EULEX, erdhi dhe një lajm jo aq i dëshiruar për dukuritë negative dhe kryersit e këtyre 164 Sundimi i Ligjit në Kosovën e Pavarur, Raporti i Grupit të krizave për Europë Nr. 204 maj 2010, fq. 3. 165 Baza juridike e EULEX-it është Veprimi i Përbashkët i Këshillit 2008/124/CFSP i datës 4 shkurtit. 2008. 166 EULEX0i kishte një bugjet prej 580 milion, per periudhen Shkurt 2008-Qeshor 2012, për më shum shih në: Cancil Joint Action 2008/124/CFSO of 4 January, 2008. 167 Shih në: Official Juniar of European Union. L282/33. Datë: 25.10.208. 168 Shih në: Zgjerimi i BE-së –Kosovës, Raporti i Progresit dhe Konkluzionet. Tetor, 2011, fq.51. 50 dukurive si: kryersit e krimeve të organizuara, korrupsionin, keqpërdoruesit e fondeve publike dhe ata që kanë abuzuar dhe po abuzojnë me ligjin në Kosovë. Ky mision po bën përpjekje që këto dukuri t’i zhdukë përfundimisht në bashkëpunim me institucionet e Republikës së Kosovës, dhe kryersit e këtyre veprave sa më parë të ndëshkohen. “Ky bashkëpunim po përforcon e njëtrajtësisht po e garanton rrugëtimin e mëtejmë europian”169. “Misioni EULEX, po bën fuqizimin e ligjeve konform standardeve, në mënyrë që ne si shoqëri të jemi të përkushtuar që t’i përdorim reformat europiane sa më shumë që është e mundshme. Një gjë tani është mëse e qartë, se proceset e EULEX-it në vendin tonë po e përgatisin shtetin ashtu siç e kërkojnë ambientet e shtetetve europiane”. 170 Këtë mendim kishte edhe shefi i misionit EULEX, Slloveni Samuel Žbogar171. Ky mision po i hap rrugë afatgjate e bashkëpunimit dhe mundësimit më të shpejtë të nënshkrimit të proceseve të SAA, dhe proceseve të tjera integruese për ne, që në të ardhmen më të afërme të pasohet me statusin e kandidatit në përmbushjen pa kusht për të implementuar mementet më të shpejta integruese në BE. Prezenca e këtij misioni po e përgatit popullin e Kosovës më së miri në mbajtjen e ekuilibrit të duhur njëherit po i ndërton urat gjigante nëpër të cilat Kosova do të ecë drejt BE-së. Përfundimisht mund të themi se EULEX-i është një ndër gravituesit për proceset integruese, si porta më e afërt drejtuese e Kosovës për në BE. Çelësi i vetëm, do ishte përfshirja sa më bashkpunuese me të gjithë insticionet vendore ku mund të ketë një sukses më të madhe në forcimin e rendit dhe ligjit brenda shtetit të Kosovës. Perspektiva e Kosovës nga ana e Misionit EULEX. Bashkimi Europian po sjell perspektivë, prosperitet, stabilitet afatgjatë lidhur me zhvillimet ekonomike-politike në Kosovë, me anën e misionit EULEX. Kosovës nga ana e BE-së, i ofrohet shumë ndihma në çështjet financiare, zhvillimore, e strategjike. Kosova njëherit po forcon raportet me BE-në, si në sektorët e drejtësisë, sigurisë, dhe shumë sektorëve tjerë politikë-ekonomik. Kosova tash në një mënyrë merr pjesë në Procesin e Stabilizim Asocimit (PSA), duke ditur se EULEX-i po vepron në gjithë Kosovën për të përmbushur mandatin e tij. Ky mision është si një lloj ministrie e brendshme dhe e drejtësisë për Kosovën. Po ashtu po përforcon aktivitetet e tij në veri të Kosovës, përmes IPA dhe instrumenteve për Stabilitet (IFS) për të përforcuar dhe mbështetur sundimin e ligjit, zhvillimin ekonomik, reformat në administratën publike. 169 Qemal Lame, 2007, “Politika Bashkëkohore”. Tiranë, fq. 263. 170 Bajraktari Halim, 2013, Revistë Shkencore Ndërkombëtare “DISKUTIME”, Viti II, Nr.3/4, Prill- Maj,vep. e cit, fq. 83-90. Ky punim është pjesë e temës. 171 Shef i Zyrës së Bashkimit Europian në Kosovë gjat një ligjërate të mbajtur në ambientet e Universitetit Publik të Prizrenit më datë: 11.04.2012. ku isha i pranishëm dhe unë. 51 Kosovës i duhet akoma ky mision për të pastruar nga krimet, korrupsioni edhe për shumë vite në vazhdim. Kosova ka bërë përparim në sektorin gjyqësor, në çështjet penale, në fushën e ekstradimit dhe fushave tjera në kuader të drejtësisë. Është arritur përparim në luftimin e krimit të organizuar në nivel të policisë dhe prokurorisë. Kosova duhet me shpejtësi të bëjë përpjekje të mëtutjeshme për t’u siguruar në përputhje plotësisht me harmonizimin e legjislacionit tonë me atë të BE-së në çështjen e drejtësisë. Një adresim i tillë vjen edhe nga rekomandimet e fundit në dhjetor të 2012-s, nga raportet e Këshilli Europian ku “sundimi i ligjit është vënë vendosmërisht në zemër të procesit të anëtarësimit” ngase këtu është edhe çelësi i forcimit të shtetit. 172 E ardhmja e Kosovës në BE, mund të jetë një lloj modeli, se si të arrihet deri të pavarësimi i një shteti, pasi i tillë ishte rasti me Kosovën. BE-ja kishte një ekspeditë të qartë zhvillimore për liderët ndërkombëtarë, për atë se si duhet të shkohet pas zgjidhjes së statusit të Kosovës. Ky ishte një rol i rëndësishëm i organizatave regjionale në Europë, në perspektivën dhe garantimin e shtetit dhe të bashkimit të proceseve në implementimin e standardeve dhe në pjesëmarrjen europiane në Kosovë. Ne, si popull jemi shumë të interesuar që ta bëjmë më të mirë jetën sociale, duke çmuar vlerat tona për paqe, liri dhe demokraci. E ardhmja e Kosovës tanimë shihet në drejtim të BE-së.173 Kosova mund të themi se ndan perspektivën europiane me vendet e Ballkanit Përendimor edhe pse jo në të njetën shpejtësi, me anë të bërjes së një politike më të suksesshme, në praktikimin e vlerave dhe standarteve që i kërkon BE-ja. Përqëndrimi gjithnjë e në rritje i prezencës së BE-së, po e sjell gjithnjë e më afër të ardhmen e Kosovës në BE. Kosova duhet t’i ketë parasysh përmbushjen e kritereve afatshkurtra, që të fillojë negocimi i MSA-së dhe kriteret afatgjata, të cilat duhet të përmbushen në mënyrë që sa me shpejt t’i nënshkruajmë Marrëveshjet e Stabilizim-Asociimit përmes një reformimi strikt me një vullnet politikë për një perspektivë të qartë. Kosova tani është në rrugë të mirë drejt prespektivës europiane dhe vazhdimisht po bën progres me aq sa po i jepet mundësia në transformimin e reformave drejt nismave europiane në kooperimin e përbashkët e për të ecur në një formë paralele me shtetet e Ballkanit Perëndimor. Kosovës i duhet të shtojë përpjekjet për një politikëbërje më efikase, i mbeten edhe shumë punë dhe përpjekje për t’i përmbushur aspiratat e veta, duke ndërmarrë hapa konkret drejtë anëtarsimit në Bashkimin Europian. 172 Grevi Giovanni, “21. EULEX Kosovo- The EU rule-of Law mission in Kosovo (EULEX Kosovo), fq. 362. 173 Bajraktari Halim, 2013, Revistë Shkencore Ndërkombëtare “DISKUTIME”, tema: - EULEX Mission in Kosovo as a Bridge towards EU-,Viti II, Nr.3/4, Prill-Maj, vep, e cit, fq.83-90. Ky punim është pjesë Konferences te mbajtur nga ISE-ja. Universiteti i Tiranës. 52 4. Roli i ICO-së në Kosovë Nevoja e bashkëpunimit dhe menyrës së realizimit të planeve të BE në Kosovë përpos prezencës së nevojshme edhe krijimi i një zyre Civile Ndërkombëtare e quajtur si (ICO) me të vetmin qëllim për të siguruar zbatimin e plotë të planeve nga ana e BE-së. Ky misioni i ICO-së kishte për qëllim ta ndihmojë Kosovën të zbatojë Planin e Ahtisaarit, dhe detyrat më të rëndësishme të tij si: Demarkacioni i kufirit Kosovë-Maqedoni (referuar ende si Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë), nisma decentralizimi, zgjedhjet komunale dhe mbrojtja e trashëgimisë kulturore, fetare. Me paraqitja speciale të përfaqësuesit të BE-së, z. Pitër Faite174 ku paraqiti një ofertë ku BE-ja do të pranonte që të ndihmonte implementimin e proceseve politike në Kosovë. Kjo zyrë e BE-së (ICO-s dhe EUSR) u vendosën në Kosovë ku u krijuan diku rreth 75 zyra ndërkombëtare me mbi 200 punonjës si stafe lokale me qendër kryesore në Prishtinë dhe një zyrë përfaqësuesish në Mitrovicë si pjesë e përmbushjes së adresimeve nga ana e BE-së që të monitorojnë gjendjen në Kosovë, rendësi tjetër e ICO-së ishte që të jetë sa më aktive, dhe njëherit si një udhërrefyes për të ardhmen e Kosovës.175 Pas perfundimit të pavarësisë së mbikëqyrur të Kosovës më 10 shtator 2012, Këshilli e autorizoi Komisionin për të hapur negociatat për një marrëveshje kornizë me Kosovën për pjesëmarrjen e saj në programet e BE-së. 176 Shefi i ICO-ja Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar (ICR) ende do të ketë kompetenca ekzekutive dhe mund të ndërhyjë për të shkelur legjislacionin ose vendimet të tjera të autoriteteve të Kosovës në qoftë se ato ishin në kundërshtim me rregullat e BE-së. Qëllimi i ICO-së, ishte mbështetja ndërkombëtare për një të ardhme europiane për Kosovën dhe synimet e saj ishte përfshirja në sigurimin dhe zbatimin e plotë të zgjidhjes së statusit të Kosovës në mbështetjen pa kusht të integrimit europian të Kosovës. Rol tjetër me rëndësi i ICO-s ishte si një këshilluese për udhëheqësit e qeverisë dhe të komunitetit në Kosovë. Edhe pse të dyja misionet si EULEX dhe ICO-ja, janë relativisht të reja në praninë e tyre në Kosovë. Sondazhet e opinionit tregojnë një vlerësim të favorshëm të roleve të tyre nga publiku i Kosovës. Edhe miratim vlerësimet për EULEXin, për shembull, në fillim të misionit të tij në maj 2008 paraqiten përshtypjet relativisht 174 Si i emruari special në Kosovë (EUSR) që prej 4 shkurtit 2008, mandat ky që do të zgjaste deri më 28 Shkurt 2009. 175 Dokumentation: Europian Cuncil Documentation on Kosovo, 16. February 2008, fq. 91. 176 http://www.europarl.europa.eu/news/en/pressroom/content/20130204IPR05608/html/New-horizon-for- Kosovo's-EU-integration. Marrur më datë: 20.02.2013. 53 të ulëta, vetëm rreth 12%, ndërsa deri në prill të vitit 2009, kënaqshmëria më shumë se rreth 40%. Duket se rruga e Kosovës përpara si një shtet i pavarur, e njohur aktualisht nga 100 vende të botës, që njëherit është pandashmërisht e lidhur me perspektivën e saj për një të ardhme europiane. Roli i ICO-së si qëllim kishte shtet-ndërtimin e Kosovës, dhe integrimin në BE. Përfshirja ndërkombëtare, veçanërisht e BE-së, në Kosovën e pas-pavarësisë së Kosovës. Në të vërtetë, procesi mund të vazhdojë për shumë vite të tjera, veçanërisht në fushat e demokracisë, promovimit dhe zhvillimit të qëndrueshëm. Përkundër faktit se të dyja misionet si: ICO-ja dhe EULEX-i vazhdimisht bëjnë vërejtjet e tyre mbi rolin mbikëqyrës dhe jo ekzekutiv në Kosovë, si përgjegjës direkt për situatën politike të Kosovës bartej tani mbi EULEX si një përgjegjse për gjendjen politike të Kosovës. Mbikëqyrja e BE-së, e pavarësisë së Kosovës, tani nuk mund të shërbejë si një perde prapa së cilës institucionet e Kosovës mund fshihen dhe kështu të shmangin të qenit përgjegjës dhe të përgjegjshëm ndaj popullit të Kosovës. Jo vetëm institucionet e Kosovës ishin të obliguara me ligj që të respektojnë vendimet e ICO dhe EULEX-it, por ata gjithashtu nganjëherë preferojnë të ketë vendime të rëndësishme politike të bëra nga ICO-ja dhe EULEX-i, edhe pse ata ne një menyrë kishin të drejtë të bënin vendime të tilla.177 Në anën tjetër, EULEX-it përdori mandatin e tij ekzekutiv dhe në kryerjen e disa operacioneve të kërkimit në një përpjekje për të hedhur dritë mbi pretendimet e korrupsionit të rangut të lartë që përfshin qeverinë (zyrtarët) 178 siç deklaori edhe përfaqësuesja e lartë e BE-së për Punë të Jashtme Politika dhe Siguri, Catherine Ashton, e cila potencoi në deklaratën e saj se: “Bashkimi Europian është i bashkuar plotësisht në besim se e ardhmja e Kosovës është në Bashkimin Europian”, pavarësisht nga fakti se pesë shtetet anëtare të BE-së nuk e kanë njohur ende Kosovën179. Kosova duhet t’i përmbushë të gjitha kriteret e kërkuara për t’u bërë e ligjshme, e stabile për anëtarësim në BE.180 177 Shih në: Pond, Elizabeth, 2008, “The EU Test in Kosovo” , The Washington Quarterly, 31 (4), fq. 97. 178 Telegrafi News Agency, 2010, “Policia e EULEX-it bastis zyrat e MTPT-se” EULEX Police raids offices of the Ministry of Transport and Telecommunications. from:http://www.telegrafi.com/?id=2&a=8349. 28 April 2012 Available 179 B92, 2010. 180 Shih në: Fifth Annual Conference European Union Centre of Excellence (EUCE). Dalhousie University, Halifax, NS, Canada 10-12 April 2011. Topic: “The EU and Transatlantic Relations: Security and Political Economy Issues” The US and EU Roles in Creating Europe's Newest State: Kosovo and International State Crafting Faton Tony Bislimi PhD Student, Department of Political Science Doctoral Fellow, EU Centre of Excellence Dalhousie University Halifax, NS, Canada, vep e cit. fq. 20-23. 54 Së fundi, në periudhën e pas-pavarësisë, ne shohim një ndryshim të plotë nga periudha e pas luftës. Tani, në krahasim me atëherë, BE-ja ka pozicionin e aktorit kryesor (EULEX dhe ICO). Pas 10 shtatorit dhe përfundimit të mbikqyrjes ndërkombëtare të pavarësisë së Kosovës përfundon vetëm faza e parë e shtet-krijimit të shtetit më të ri europian; por jo edhe largimi i katër e organizatave tjera ndërkombëtare që ende mandatin e tyre e bazojne ne Rez.1244/99. Mbyllja e zyrës së ICO nuk nënkupton mbylljen edhe të kater misioneve të tjera ndërkombetare si: UNMIK, KFOR, EULEX dhe OSBE, të cilat ende nuk e kanë njohur Republiken e Kosoves dhe kanë qëndrim neutral ndaj statusit të Kosovës. Përfundimi i mbikqyrjes ndërkombëtare do të duhej t’i përforconte kompetencat vendimmarrëse vendore në relacion me ato ndërkombëtare. Edhe pse një gjë e tillë u bë nga ana e ICO-s si një shembull i mirë më shumë për Republikën e Kosovës dhe më pak interferencë ekzekutive të institucioneve ndërkombëtare. Mirëpo përfundimi i kësaj mbikqyrjeje ndërkombëtare është i mangët për rrumbullakësimin e sovranitetit të Kosovës pa njohjen e pesë shteteve anëtare të BE-së. Kjo përmbyllje është një tregues se Kosova ka arritur sukses në shtetndertim dhe tjetra anë është se Kosoava tashmë është një fakt i pamohushëm si shtet. Përfundimi i kësaj mbikëqyrjeje ndërkombëtare njëherit i ka hapur rrugë njohjeve dhe heqjen e barrierës së fundit politike për vendosjen e marrëdhënieve kontraktuale të Kosovës me BE-në dhe atë për procesin e stabiliziim-asocimit dhe për heqjen e vizave Shengen ku: “Çdo vonesë në integrimin real të Kosovës në BE do të mund të ishte me pasoja jo vetëm për Kosovën por në përgjithësi për rajonin, ngase edhe historia ballkanike jo një herë po shumë herë dëshmoi se e rrezikshme ishte qasja për mbajtjen për një kohë të gjatë e së çhtjeve të hapura”181. Pjesët e mbetura mund t’i kryejmë pa aktorët nderkombëtat si ICO-ja. Edhe vetë BE-ja kësaj here me ketë mision tregoi se është një ndër shtytësit kryesorë duke mos mbajtur peng të ardhmen e Kosovës, por duke i ndihmuar njëra tjetrës për të ardhmen europiane të përbashkët. 181 Profesor dhe Ish Ambasador i Maqedonis në Bruksel, shih më shumë në: Blerim Reka, 2012, Revista Nderkombëtare, “DISKUTIME”, Vell, 1-2, fq. 34. 55 Kapitulli III 3. Rrugët implementuese të Kosovës drejt BE-së 56 1. Rruget implementuese të Kosovës drejt Bashkimit Europian Mekanizmi përcjellës i Asocim Stabilizimit (Tracking Mechanism) Në periudhën e fundit, Kosovën e kanë përcjellë një serë aktivitetesh pozitive nga ana e BE-së, si ato ndihmuese, standardizuese dhe ato asociuese. Kosova tashmë është shteti i fundit në rajon, i cili ende nuk ka lidhur marrëveshje zyrtare me Bashkimin Europian, edhe pse ka marrëdhënie shumë të mira. Një mosangazhim në implementimin e bashkëpunimeve të drejtëpërdrejta me BE-në ishte shkaku se Kosova ende nuk e kishte të qartë statusin e saj, deri me 17 shkurt 2008, kur dhe përfundimisht u pavarësua. Me miratimin e Kushtetutës182 dhe ligjeve të nevojshme të parashikuara me marrëveshjen e statusit, Kosova përmbush kushtet e nevojshme drejt bërjes së studimit të fizibilitetit dhe fillimin e negociatave për Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit me Brukselin. Mirëpo, ky stabilitet i përgjithshëm është ruajtur, dhe Kosova ka vazhduar të bashkëpunojë aktivitisht me komunitetin e gjerë ndërkombëtar, Bashkimin Europian në përgjithësi sidomos Komisioni Europian brenda kornizës së Mekanizmit Përcjellës të Procesit të Stabilizim Asocimit. 183 Mungesa si shtet i pavarur ishte një pengesë që Kosova të mos lidhte Marrëveshjen e Asocim Stabilizimit. Mirëpo që para luftës së vitit 1999, me vendosjen e procesit të PSA nga ana e BE-së, për vendet e Ballkanit Perëndimor kishte për qëllim përqafimin dhe perspektivën e këtij rajoni drejt BE-së. Kjo ishte njëherit një marrëveshje e PSA-së për përmbushjen e Kritereve të Kopenhagës, për vendet e tjera pos Kosovës, e cila fatkeqësisht mbetej edhe për një kohë mbrapa me proceset e PSA në krahasim me vendet fqinje. Pasi që nuk ishte shpallur Pavarësia e Kosovës, me këtë nënkuptohet se ajo nuk mund të lidhte Marrëveshjen për Asocim dhe Stabilizim me BE-në, mirëpo edhe nga kjo mungesë nga viti 2002, Kosova ka përfituar nga ndihmat financiare dhe këshillat politike nëpërmjet pjesëmarrjes në Mekanizmin Përcjellës të Mekanizëm-Asocimit (MPSA), një përforcim tjetër erdhi nga Komisioni Europian në vitin 2003 që inauguroi një çështje alternative të Procesit të Asoicim Stabilizimit në veçanti për Kosovën, një lloj mekanizmi 182 Neni. 162 (Hyrja në Fuqi) Kushtetuta e Republikës së Kosovës hyn në fuqi më 15 Qershor 2008. Me synimin që shteti i Kosovës të përfshihet në proceset integruese Euro-Atlantike. 183 Komisioni Europian propozon qe të realizohet një studim fizibiliteti për Kosovën, që të vlerësohet se si Kosova mund të shfrytëzojë më së miri integrimin rajonal dhe Europian. Komisioni gjithashtu propozon intensifikimin e dialogut të rregullt politik dhe teknik në mes të autoriteteve kosovare dhe Komisionit. Në raportin e progresit për Kosovën, Komisioni vlerëson se është arritur një përparim në adresimin e prioriteteve kyçe të Partneritetit Europian. Shih në: www.delprn.ec.europa.eu. Marrur më 5 nëntor 2012. 57 të ashtuquajturin, Mekanizëm Përcjellës (Tracking Mechanisem).184 Kosova mendonte të hynte më shpejtë në këtë mekanizëm, një formë drejt përmbushjes së Mekanizmit Përcjellës të Stabilizim Asocimit në kuadër të BE-së. Kjo fillimisht ishte dhe tregonte një lloj sigurimi të sjelljeve nga ana e atyre shteteve që nuk e pranonin Kosovën.185 Pas futjes së Kosovës në eurozonë, 186 si hap tjetër ishte Bashkimi Europian të inaugurojë të ashtuquajturin Mekanizëm Përcjellës për Kosovën, që ishte një faktor shumë i rëndësishëm dhe i domosdoshëm nga fakti se Kosova ishte jashtë çdo procedure që BE-ja kishte lidhur në atë kohë me Unionin (Serbi-Mali i Zi). Kosova nga ky moment është e pavarur në Procesin e Asocim Stabilizimit. Në Kosovë, proceset kryesore shkonin nëpërmes zyrave që veprojnë në Kosovë, të ashtuquajtur si Mekanizëm Përcjellës për Kosovën. Qëllimi i parë i marrëveshjes së Trscking Mechanism të STM-s (Mekanizmi Përcjellës për Stabilizim-Asocim), 187 konsistonte në një periudhë takimesh mes Komisionit Europian, UNMIK-ut dhe Institucioneve gjegjëse të Kosovës, të cilat takime kishin të bënin me vlerësimet që bënin këto së bashku ndaj Kosovës, rreth të arriturave të vazhdueshme të gjendjes në Kosovë. Në qershor të vitit 2004, Këshilli i Ministrave i Bashkimit Europian ka miratuar partneritetin e parë europian me Serbinë dhe Malin e Zi, duke përfshirë edhe Kosovën, të përcaktuar nga Rezoluta 1244 e KS të OKB. Një relitet i ri i këtij lloji takimesh, ishte ai i janarit 2006, ku Këshilli Europian ka miratuar partneritetin e ri, i cili i është përshtatur përparimit të bërë gjatë kësaj kohe në Kosovë. Po ashtu në mesin e këtij viti u mbajt një takim i dytë i BE-së, që kishte të bënte me SPA-në dhe Raportit të Progresit në gusht të vitit 2006, kur UNMIK-u dhe Qeveria e Kosovës, adaptuan së bashku planin aksionar për Kosovën për implementimin e planit për partneritetet me europën. Këto lidhje ishin njëherit forcim direkt mes BE-së dhe Kosovës, ku si pikë e vetme ishte çështja e Statusit të ardhshëm dhe bashkëpunimi në proceset asocuese me BE-në. Në rastin e Kosovës, Partneriteti Europian gjithashtu trajtonte edhe çështjen e quajtur si tetë Standardeve për Kosovën188. Në përgjigjen e 184 Ky lloj mekanizmi i posaçëm ishte krijuar vetëm për Kosovën që kishte si qëllim që të ecte me hapat e përafërta me vendet fqinje drejt proceseve stabilizuese dhe atyre asocuese. Shih në: Michail Raith, 2008, ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”. Shih në: Suedosteuropa Mitteilungen, fq. 8. 185 Shih në: EU Spilt could u undermine Kosovo. In –International Herald Tribune-20 February 2008. 186 Kosova u bë pjesë e kësaj zone në vitin 2002, si përdoruese e valutës Euro që sot e përdorin 15 vende antare, duke përfaqësuar 2/3 e popullatës së BE-së. 187 Ky lloj mekanizmi i mundësonte Kosovës që të vendoste marrëdhëniet më strukturat e BE-së, si dhe një bashkëpunim me të afërt në fushën e legjislacionit komform standardeve të BE-së, shih në: Blerim Reka & Arta Ibrahimi, 2004, “Studime Evropiane”, Tetovë, fq. 270. 188 Këto standarde ishin: Institucionet demokratike funksionale; sundimi i ligjit; lëvizja e lirë e njerëzve; kthimi i të shpërngulve dhe riintegrtimi i pakicave; ekonomia; te drejtat pronësore; dialogu me Beogradin 58 identifikimit të përparësive, autoriteve kombëtare të Kosovës kërkohet të hartojnë Planin e Veprimit të Partneritetit Europian, i cili përmban veprimet të cilat autoritetet synojnë t’i ndërmarrin për të arritur ato përparësi, dhe si e tillë kjo ofron një agjendë me të cilën matet përparimi përmes raporteve vjetore të Komisionit Europian për PSA-në dhe Mekanizmit Përcjellës të Stabilizim Asocimit. “Një angazhim i madh që është bërë në Kosovë drejt rrugës së gjatë të integrimit të saj në Bashkimin Europian është edhe vendosja e Mekanizmit Përcjellës të Stabilizim Asocimit (SAA)”,189 përmes zyrave që i ka vendosur BE-ja në Kosovë. Me këtë janë vendosur një varg i marrëdhënieve, ku përmes kësaj zyre të SAA-së, bëhet bashkëpunimi në fushën e adaptimit të legjislacionit që gjatë nxjerrjes së ligjeve t’i përshtatë konform me ligjet europiane që në të ardhmen të mos ketë ndonjë problem dhe ngecje në këtë fushë. Kjo njëherit është një ecje para kohës si domosdoshmeri dhe përparësi e veçantë drejt shpejtimit të proceseve për Kosovën, në një mënyrë është si nevojë nxituese me vendet e tjera fqinje, të cilat janë një hap para në këto procese. Në suaza të kësaj fushe në Kosovë janë duke punuar ekspertë ndërkombëtarë në bashkëpunim me ekspertët vendorë që këtë përshtatshmëri ta bëjnë në mënyrë sa më të standardizuar me BE-në. Gjithashtu edhe vendosja e zyrës për Integrime Europiane ka rëndësi. Ajo njëherit kryen edhe disa aktivitete si: _ Formulimin e propozimeve për avancimin e aktiviteteve të Qeverisë, me qëllim të përafrimit të normave dhe standardeve me ato të BE-së; _ Do të mbikëqyrë zhvillimin dhe zbatimin e programit të përgjithshëm të Qeverisë në përafrimin e standardeve relevante të BE-së; _ Do të përcjellë rekomandimet brenda planit të standardeve për Kosovën dhe Mekanizmit Përcjellës të Stabilizim Asocimit përmes koordinimit me ministritë kompetente dhe sipas nevojës së bashku me UNMIK-un; _ Të ndihmojë procesin e zbatimit të standardeve për Kosovën, me qëllim të arritjes së pajtueshmërisë dhe domosdoshmërisë me standardet e BE-së, që të gjitha këto e përafrojnë gjithnjë e më afër në pjesëmarrje dhe nënshkrimin e proceseve asocuese. E ardhmja e Kosovës ka qenë e lidhur me Europën, pa marrë parasysh shtyrjen e statusit përfundimtar që iu kishte bërë Kosovës, qysh para statusit populli i Kosovës qëndronte harmonishëm me shoqërinë europiane. Kjo përputhshmëri e Kosovës me BE-në filloi të dhe TMK-ja. Shih në: Michail Raith, 2008, ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”. Në: Suedosteuropa Mitteilungen, fq. 32. 189 Kjo Marrëveshje ishte rezervuara për pesë shtetet e Europës Juglindore si: Kroacinë, B. dhe H, Maqedoninë, Serbinë dhe Shqipërinë, shih në: Vlatko Mileta, 2006, “Leksioni i Unionit Evropian”, Prishtinë, fq. 203. 59 garantohet që kur ishte nxjerrë Korniza Kushtetuese,190 dhe nëse Kosova nuk do të ketë një përputhshmëri të tillë me BE-në. Kjo do të shkaktonte përçarje ndërmjet Kosovës dhe pjesës tjetër të rajonit dhe do të kishte debate negative drejt proceseve të mëtejme për Kosovën. Ne duhet të jemi sa më të përkushtuar në përmbushjen e këtyre asistencave, që BE-ja i ka dhënë Kosovës, sepse nga këto varet edhe respektimi i parimeve të PSA-së. Dihet se e gjithë Europa ndodhet tek ne, ndërsa Kosova për momentin është si e vëzhguara kryesore e BE-së në rajon, përmes institucioneve të vendosura, të cilat institucione e bëjnë më atraktive bashkëpunimin me Kosovën, përmes Institucione vepruese të BE-së dhe atë përmes: _ Zyrës Ndërlidhëse të Komisionit Europian; _ Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm; _ Përfaqësueskit të Lartë; _ Agjencisë Europiane në kuadër të Misionit të UNMIK-ut; _ Përfaqësuesit të shteteve anëtare të BE-së. Që të gjithë këta faktorë janë si një shtytje shumë e domosdoshme referuese e këshilluese mëtejme. Mekanizmi Përcjellës i PSA-së (STM), dhe asistenca e vazhdueshme e IPVQ-të (Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes),191 ishin përfituese nga elementet kryesore të PSA-së. Një mbështetje kishte edhe UNMIK-un dhe IPVQ-të me ekspertizën e Komisionit dhe me udhëzime politike për përafrimin me BE-në kontribuan në ndërtimin e institucioneve dhe në reformat administrative, duke rritur kuptueshmërinë e parimeve dhe të qëllimeve themelore të politikës europiane, nga e cila STM mban takime të rregullta që vlerësojnë progresin politik, ekonomik, reformat institucionale dhe përputhshmërinë me kushtëzimin e PSA-së, pët të cilët ekspertëtë e Komisionit Europian i formulojnë rekomandime për veprime në të ardhmen. Si hap tjetër me rendësi dhe i domosdoshëm është edhe Marrëveshja për Stabilizim dhe Asocim që Kosova ende s’është në këtë marrëveshje që kësaj do t’i duhej një kohë për plotësimin e shumë parakushteve e kushteve deri te nënshkrimi i kësaj marrëveshjeje, e cila, si marrëveshje është e gjeneratës së re për BE-në, e cila si proces u inaugurua në maj të vitit 1999, enkas për vendet e Ballkanit Perëndimorë, me qëllim që këto vende të fillojnë të adoptojnë legjislacionin e tyre me atë të Bashkimit Europian dhe t’i plotësojnë kriteret që kërkon Bashkimi Europian. Kjo marrëveshje u dedikohet këtyre vendeve me 190 Kjo Rregullore hyri në fuqi në Maj 2001 e nënshkruar nga Hans Hakerupi si Përfaqësues Special i Sekretarit të Përgjithshëm. Shih në: Kornizën Kushtetuese për Vetëqeverisje të Kosovës, UNMIK/REG/2001/XX. XX. Maj 2001. 191 Shih në: Rexhep Hoti, 2004, “Kosova përball vetvetes”, Prishtinë, fq. 201 & 206. 60 qëllim që ato të stabilizohen përbrenda vetë shtetit, me qëllim që ato të përgatiten për të asocuar me BE-në. Kjo marrëveshje ofronte: _ Rrugën për Europë, vendeve të Ballkanit Perëndimor; _ Këto marrëveshje çojnë drejt lidhjes zyrtare dhe të drejtpërdrejtë me BE-në; _ Kjo Marrëveshje përfshin ndihmat ekonomike, financiare dhe bashkëpunimin me BEnë, ku përfshihej edhe Kosova; _ Përfshin dialogun politik dhe atë tregtar; _ Vendos një zonë të lirë tregtare, e cila sjell edhe një lidhje më të drejtpërdrejtë ekonomike; _ Vendos një mesatare të legjislacionit dhe të praktikës së BE-së, me vendin konkurrues, i cili duhet ta harmonizojë mirë këtë fushë; _ Çon drejt bashkëpunimit në fushën e drejtësisë dhe punëve të brendshme. Kjo marrëveshje u dedikohet secilit shtet veç e veç, që ai të përballohet me sfidat për të ardhmen, me synim të harmonizimit të qëllimeve të njëjta politike dhe ekonomike, që i kërkon Bashkimi Europian. Është shumë e rëndësishme të ceket se marrëveshja për Stabilizim dhe Asocim, siç thotë edhe shefi i zyrës civile ndërkombëtare (ICO) në Kosovë, z. Piter Feith: “Është një marrëdhënie e thellë, kontraktur brenda BE-së, ku merren të drejta dhe obligime të ndërsjella”,192 nuk është garanci se secili shtet i cili lidh këtë marrëveshje, domosdo do të bëhet edhe anëtar i BE-së, por kjo në veçanti shumë varet nga vullneti politik dhe kapacitetet ekonomike që duhet t’i përmbushë çdo kandidat i cili lidh këtë marrëveshje; kjo është mëse e kuptueshme, po ashtu nuk është premtim për integrim. Ajo e vë theksin në stabilizimin e situatës në vendet përkatëse, për të arritur më tej në vendosjen e një marrëdhënieje speciale me Bashkimin Europian. Megjithatë, në mënyrë të ngjashme me Marrëveshjet Europiane, të nënshkruara në fillim në vitet ‘90 me shtetet e Europës Lindore,193 të cilat tashmë janë anëtare të BE, ajo nxit përqafimin e vlerave themelore të Bashkimit Europian nga vendet e Ballkanit Perëndimore si: _ Demokracinë dhe shtetin ligjor; _ Mbrojtjen e të drejtave të njeriut; _ Respektimin e pakicave kombëtare;194 192 Shih në: Infopress, 3. 12. 2008, fq. 3. 193 Si shtete kandidate të tilla ishin: Estonia, Lituania, Letonia, Malta, Polonia, Slovakia, Çekia, Slovenia, Hungaria dhe Qipro të cilët këto shtete u pranuar si bllok më 2004 i cili quhej edhe si zgjerimi Lindor. Shih në: Skënder Berisha, 2005, “Integrimet Ekonomike Europiane”, Prishtinë, fq. 85. 194 Një ndër çështjet të diskutueshme gjatë përpilimit të Pakos së z. Ahtisarit ishin edhe pakicat dhe roli i tyre në Kosovë. Një gjë të tillë më së miri e garanton, dhe u jep të drejta ndër më të mirat e mundshme në 61 _ Ekonominë e tregut dhe drejtësinë. Duke ditur se kjo marrëveshje synonte të nxiste zhvillimin ekonomik të vendit, e mbështetur paralelisht nga programe ndihmash, të hartuara për të ndihmuar këto vende të përmbushin detyrimet e marrëveshjes.195 Mënyrë kjo, duke lejuar qasjen e përbashkët për të dy proceset. Ky dokument gjithpërfshirës, përcakton masat të cilat institucionet e Kosovës synojnë dhe duhet të ndërmarrin për të arritur përparësitë e caktuara nga Partneriteti Europian dhe për të plotësuar Standardet për Kosovën, prandaj janë shumë parakushte dhe kushte të stërmundimshme që duhen sakrifica, mund dhe kohë. Që të sigurojë që Kosova të marrë pjesë plotësisht në PSA dhe të lejojë që Serbinë të ecë hapave të saj. Është krijuar Mekanizmi Përcjellës i Stabilizim Asocimit (PSA), si mjet i veçantë për Kosovën, si aspekt ndihmues për të mos e lënë mbrapa në proces. Ky proces për integrimin Europian të Kosovës, synon ta asociojë më nga afër me Bashkimin Europiane, me qëllim të anëtarësimit të mundshëm. Në këtë drejtim, Kosova merr pjesë në PSA, i cili është si politikë kornizë e BE-së dedikuar vendeve të Ballkanit Perëndimor. PSA përfaqëson një angazhim afagjatë të BE-së në rajon, si në përpjekjet politike ashtu edhe asistencë financiare. Kur dihet se kjo marrëveshje lejon secilin vend në fjalë që me hapat e tij të shkojë në drejtim të integrimit të mëtejmë në BE-së. Marrëveshija e PSA-së përbën një forum për dialog ndërmjet Kosovës dhe Bashkimit Europian dhe deri më tash ka treguar se është një mjet i vlefshëm t’i ndihmojë autoritetet e Kosovës në udhëheqjen e reformave të Kosovës dhe të sigurojë se Kosova përfiton në mënyrë të plotë nga instrumentet e ndryshme të PSA-së. Mund të themi së këta hapa që kishte Kosova për të ecur, kanë lëvizur në mënyrën më të mirë të mundshme, duke ditur hapësirën e kufizuar dhe të mbikëqyrur që kishte Kosova si shtet, ndertoi një udhëkryq orientues drejt Marrëveshjës së Stabilizim Asocimit. Aktualisht Kosova është në fazën e parashkrimit të Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit, mirëpo këtu tek kjo rrugë s’është edhe aq e lehtë dhe as kohë e shkurtër për të finalizuar këtë proces. Për të ardhur deri tek ky moment duhet ta dimë se paraprakisht Kosovës i duhet ta bëjë një kërkesë për anëtarsim te Këshilli i BE-së, për të cilën kjo e fundit më pas do të marrë vendim, pasi të analizojë progresin e bërë, nëpërmjet të cilit e autorizon Komisionin Europian që të sjellë ekspertë në bashkëpunim me institucionet e Kosovës për studimin e fizibilitetit,196 dhe realizimin e tij i cili si një paketë vëzhguese do të vijë Europë dhe një gjë e tillë më e mirë nuk vërehet as në vendet fqinje, shih në: Dokumentin e Pakos së Ahtisarit. Maj 2007. 195 Lisen Bashkurti, 2006, “Evropa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës”. Tiranë, fq. 45. 196 Në vjeshtë të vitit 2009, Komisioni do të prezantojë një studim fizibiliteti, që do të vlerësojë mënyrat për avancimin e zhvillimit politik dhe socio-ekonomik të Kosovës, si dhe të vlerësojë se si Kosova do të mund të përparojë më së miri, si pjesë e rajonit, drejt integrimit më të madh brenda rajonit dhe në BE. Studimi i 62 deri në përfundim të përmbyllë apo të lë deri në mbushjen e plotë të kësaj pakete. Ky studim do të zgjatë disa muaj dhe pas kësaj Komisioni i jep sinjal Këshillit për të filluar negociatat për Stabilizim Asocimin. Pas gjithë kësaj mbetet edhe një rrugë përplot urdhra të prera dhe kufizime që të ecim si duhet deri të destinacioni europian. Një gjë tjetër është mëse e qartë se ky rrugëtim i fundit është me ndërlikuesi dhe më vendimtari për të hyrë në BE, duke parë vendet e rajonit si Kroacinë,197 me kohëzgjatjen e kesaj periudhe lë të kuptohet qartë se një gjë e tillë s’është edhe aq e afërt për Kosovën, problem tjetër është edhe mos uniteti i shteteve të BE-ndaj Kosovës, duke mos e njohur pavarsinë akoma edhe pesë shtetet e BE-së. Pas gjithë këtyre punëve të cilat do të jenë jo edhe të pakta dhe të lehta për t’i përmbushur kushtet te lartpërmendura. Kosova duhet të jetë me një vendosmëri sa më unike, në të shumtat punë që do të jenë në duart e saj t’i realizojë dhe t’i shikojë në detaje dhe përkushtim, si synime të përbashkëta drejt familjes europiane. Këto janë kushtet jo edhe aq të lehta, por janë kushtëzime që s’mundemi t’i kapërcejmë njërën pa mbaruar tjetrën, poqese duam të jemi brenda BE-së. Proceset drejt BE-së ne duhet t’i shohim dhe si një rezultat dhe pasojë e zhvillimit ekonomik që njëherit është edhe një parakusht i një përkushtimi të gjithmbarshëm institucional. Fizibiliteti nënkupton aftësimin dhe përmbushjen nivelit të të gjitha kushteve për hapjen negociatave për MSA-në. 197 Kroacia paraqiti kërkesën e saj për anëtarësim në BE, më 23 Shkurt 2003, dhe që nga ajo kohë pret një anëtarësim të saj në 2013 në familjen Europiane. 63 2. Roli i BE-së në procesin e ndërtimit të institucioneve në Kosovë Bashkimi Europian ka role dhe detyra të shumta në Kosovë. Kosova mbetet një shtet me besim të plotë për të qenë kandidat potencial për anëtarësim në BE dhe si një pjesë e procesit të zgjerimit. Edhe pse pesë vendet anëtare të BE nuk e kanë njohur Kosovën, Bashkimi Europian në saje të kapaciteteve dhe angazhimeve të veta përmes misioneve vepruese është shumë aktiv në Kosovë, duke ndihmuar e përafruar me afër me BE-në. Kjo është e dukshme kohëve të fundit dhe atë përmes misionit EULEX ku, Bashkimi Europian tani faktikisht mbetet bashkëpunuesi më i madh i proçeseve zhvillimore në vend e më gjërë. Misionet e këtilla kanë treguar se janë të afta për të parandaluar konflikte dhe për të sjellë një prosperitet dhe stabilitet në rajon. Misionet e BE-së në Kosovë, njëherit kanë interesa politike-ekonomike si model zgjerues e ndërtues të një shteti,198 që po aplikon në Kosovë. Misionet e këtilla vazhdojnë të jenë për të mirën e Kosovës. Si një vend me një numër të madh të misioneve e organizatave që ishin si të veçanta e specifike për Kosovën, që shpesh herë nga bashkësia ndërkombëtare dhe europiane Kosovën e quajnë si rast sui generis edhe misionet janë pothuajse të tilla. Pasi që Kosova është ndër vendet më të vona që ka dalë nga lufta në rajon me pasoja tepër të mëdha, si në humbjen e njerëzve, dëbimin, shkatërrim të infrastrukturës së banimit, infrastrukturën ekonomike. Këto realitete e rreshtuan Kosovën në një realitetit të ri, duke ndihmuar në të gjitha sferat për konsolidimin e saj si një shtet funksional, duke i mbrojtur lirinë dhe demokracinë që po ndërton dhe konkretizon vazhdimisht. Prandaj edhe rolet e këtilla janë tejet të domosdoshme. Me këto misione, BE-ja kishte si qëllim që punët të përfundonin brenda një kohe sa me të shkurtër, pasi që të ndërtonin, demokratizonin në tërsi Kosovën, për aq kohë sa kjo do të ishte e nevojshme të jetë prezent deri në finalizimin e këtyre çështjeve. Misioni i BE-së, kishte si qëllim implementimin e standardeve që iu ishin dedikuar Kosovës. Qëllim kryesor këto standarde kishin finalizimin e statusit të Kosovës.199 Misioni i BE-së ishte i interesuar të ndihmojë çëshjet socio-ekonomike, në suazat e ndërtimit të një shteti modern. Pikësynimet ose objektivat e misionit të BE-së ishin të ndihmonte Kosovën, 198 Komisioni Europian ka hartuar konkludime të detajuara për Kosovën në deklaratën e tij të veçantë mbi zgjerimin. Shih ne: Strategjia e zgjerimit dhe sfidat kryesore 2007-2008. Raporti i Progresit 2007 për Kosovën nën RKSOKB 1244, Bruksel, 6.11.2007, fq. 4. 199 Kosova ishte në një gjendje pothuajse të njëjtë që mbas futjes së UNMIK-ut, deri tek implementimi i standardeve. Interesat e Grupit të Kontaktit dhe BE-së që kishin pozicione të përbashkëta ishin se si të dilnin nga kjo gjendje status quo. Shih në: Michail Raith, 2008, ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”. Në: Suedosteuropa Mitteilungen, fq. 28. 64 qëllim me rëndësi ishte ruajtja e rendit dhe e ligjit, e sidomos respektimi i komuniteteve, luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar. Me anën e këtyre misioneve, BE-ja kishte qëllim vëzhgimin dhe ndihmën e drejtpërdrejtë të aspekteve administruese, sferën politiko-ekonomike në Kosovë, si dhe standardizimin e këtyre aspekteve me ato të BE-së.200 “Ky rol paraqiste një interes rreth krijimit të politikës sociale dhe ekonomike brenda Kosovës dhe perspektivës regjionale, në hapjen e perspektives në të ardhmen drejt BE-së”. 201 BE-ja vazhdimisht ka bërë dhe po jep ndihmesë të madhe për Kosovën. Vetëm viteve të fundit janë dhënë rreth 2 miliardë euro, këto mjete financiare ishin në dispozicion brenda viteve 2007-2010, kapital që u dedikua për Kosovën në ndërtimin dhe forcimin e institucioneve.202 “Më 2007 u paraqit një plan i Komisionit Europian, i rolit të BE-së, duke u bazuar në planin e Ahtisarit si një propozim final për Kosovë, i cili do të monitorohej nga ICO-ja.203 Këto raporte ishin në ndërlidhje ndërmjet faktorit europian dhe SHBA-ve”.204 Qëllim tjetër i rolit të misionit të BE-së kishte të bënte me sektorin e drejtësisë, në luftimin e krimit të organizuar, kontrollin sa më efikas doganor. Të gjitha këto fusha së bashku janë prioritete të misionit të BE-së, që i kishte edhe në vende të tjera që kishin këto probleme pas statusit, që BE-ja i kishte në agjendë brenda misionit të tij.205 Njëherit Kosova do të ndihmohej financiarisht me shuma të mëdha edhe në të ardhmen. Po ashtu BE-ja kishte një lloj plani afatshkurtër dy vjeçar që kishte të bënte me ilvolvimin, sigurinë sa më të madhe të Kosovës. Në fillim të vitit 2007, BE-ja themeloi një instrument ndihmës për Kosovën i quajtur me emrin IPA,206 si qëllim kishte të ndihmonte vendet e Ballkanit Perëndimor në plan përfshihej edhe Kosova. Plani i kësaj strategjie kishte si qëllim që gjatë viteve 2008 deri 2010, Kosova të përfitojë një shumë prej 261 200 Dokumentation: Europian Cuncil Documentation on Kosovo, 16 February 2008, fq. 91. 201 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt: ”SÜDOSTEUROPA, The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”, 55. Jahargang. 2007. Oldenbourg, fq. 162. 202 Dokumentation: Europian Cuncil Documentation on Kosovo, 16 February 2008, fq. 90. 203 ICO-ja, si prezencë ndërkombëtare civile do te garantohej përmes Zyrës Civile Ndërkombëtare, ku në krye të kësaj agjencie do te jetë një përfaqësues i BE-së. Ai duhet te mbajë përgjegjësinë si përfaqësues special i BE-së, si shef i kësaj zyre është zgjedhur gjermani Piter Fejt. 204 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt: ”The UE Presenc in a Post- Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa 55. Jahargang. 2007. Oldenbourg, fq. 155. 205 UNMIK, UNMIK’s Impact on the Kosovo Economy: Spending Effect 1999-2006 and Potential Effects on Downsiying, Prishtina, July 2006, fq. 74. 206 IPA, si Instrument para Aderimit-Transitor, (Ndihmat para Anëtarsimit ) që ka për qëllim ta ndihmojë Kosovën në kapercimin e sfidave drejt integrimit në BE, si dhe në zbatimin e reformave të nevojshme si forcimin e Institucioneve kryesore drejt progresit të PSA në hedhjen e themeleve të kritereve të Kopenhagës. Shih në: Council Regulation (EC) No 1085/2006 of 17 July 2006, Official Journal L, 210, fq. 82. 65 milionë euro si buxhet nga ana e agjencionit para anëtarësimit nga ana e IPA-së. Këto fonde kishin për qëllim ndërtimin e shërbimeve teknike të institucioneve. Duke ditur se në të shkuarën Këshilli Europian në bashkëpunim me IPA, kishin ndihmuar vendet e Rumanisë dhe Bullgarisë para se të hynin në BE, pranuan një shumë rreth 23 euro për kokë banori, ndërsa për popullin e Kosovës kjo shumë ishte me e ultë kur filloi misionin e vet UNMIK-u,207 gjë që deklaroi ky mision gjatë fazave të para të shtrirjes së tij. Tani ky standard është shumëfish më i madhe dhe gjithnjë në rritje, falë ndihmës dhe kontributit të BE-së. Zhvillimi ishte gjithashtu pjesë e punës që quhej si shtylla e katërt (Fourth Pillar),208 e administratës së UNMIK-ut, e që kjo dita ditës po bartej drejt BEsë. 209 Misioni i Bashkimit Europian do të jetë në Kosovë deri sa Kosova të integrohet plotësisht në Bashkimin Europian, siç thotë Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar, Pieter Feit: "Kemi pasur një bashkëpunim të ngushtë deri më tani dhe jam i bindur që ky bashkëpunim do të vazhdojë edhe në të ardhmen”. E ardhmja e misionit të BE-së në Kosovë paraqet një politikë të drejtë dhe garantuese së bashku edhe për shumë kohë me shtetet europiane që të nënshkruanin një proces bazë për të ardhmen e BE-së si prezencë edhe në të ardhmen në Kosovë. Kjo dihet që nga 3 prill 2007, kur Presidenti Ahtisari prezantoi planin final për Kosovën në Këshillin e Sigurimit, në ketë dokument i rekomandohet Kosovës qartë që duhet t’i jepet pavarësia. “Edhe në paketën e z. Ahtisari të cilën e nënshkruan edhe shtetet e BE-së, nga e cila marrëveshje doli qartë roli i Bashkimit Eurpian, i cili do të luante rolin kryesor në Kosovë, pas statusit të ri që ishte paraqitur në këtë planë”.210 Kjo strategji e BE-së përfundimisht caktoi misionin e së ardhmes në Kosovë. Me këtë rol në të ardhmen BE-ja do të hynte në një epokë demokratike e misionare, që për Kosovën ky mision do të jetë i artë për rrugëtimin e metejmë. Prania e këtij misioni sjell avantazhe më të shpejta, më të afërta me BE-në, ky mision do të jetë promotori kryesor i shtytjes së proceseve të gjithanshme drejt tryezës europiane. Një gjë është mëse e qartë nga ne se tanimë jemi të pavarur si shtet dhe se e ardhmja mund të jetë më e shpejtë në BE, duke i shfrytëzuar përparësitë e misioneve që të na ndihmojnë. Po ashtu na duhet të kuptojmë vetë se cilat kushte më me prioritet na duhet t’i plotsojmë sa më parë. 207 Kjo shumë ishte në nivelin të ulët ekstrem dhe atë në 10 euro për kokë banori gjatë kohës së ardhjes së këtij misioni, shih në: UNMIK, UNMIK’s Impact on the Kosovo Economy: Spending Effect 1999-2006 and Potential Effects on Downsiying, Prishtinë, July 2006, fq. 75. 208 Këto janë: Shtylla I, E policisë dhe e drejtësisë, Shtylla II Administrata Civile nën kontroll të drejtpërdrejtë të OKB-së, dhe si një rol mbikqyrsë, nga SHBA, dhe Shtylla III ka të bëjë me demakracinë dhe ndërtimin e institucioneve, nën drejtimin e OSBE-së. 209 UNMIK, UNMIK’s impace on the Kosova Ecomomy: Spending Effect 1999-2006 and Potential Effect on Dowensizing, Prishtinë, July 2006, fq. 74. 210 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007, ”The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa 55. Jahargang. Oldenbourg, fq. 151. 66 3. Reformat institucionale dhe standartet për Kosovën Alternativa e BE-së ishte standardizimi dhe anëtarësimi i Kosovës në strukturat Europiane. Rrugët demokratike që i ofroi Bashkimi Europian Kosovës tash e shumë kohë janë rrugët që po i sjellin stabilitet edhe rajonit, por kjo nuk ishte një punë e lehtë për t’u arritur. Këto objektiva madhore që ishin caktuar për Kosovën duhej kohë që frytet e suksesit të arriheshin. Për të ardhur deri të këto reformat institucionale, ishte i nevojshëm dhe përkushtimi i përbashkët europian e ndërkombëtar. Rrugët në ndërtimin, rregullimin e shtetit, reformimin juridik të të drejtave në përgjithësi dhe reformave institucionale ishin dhe mbetën çelësi kryesor për shtetin e Kosovës dhe më gjerë.211 Këto reforma kishin qëllim që t’i sillnin Kosovës një efikasitet më të garantuar nga ana e këtyre institucioneve për të gjithë qytetarët e tyre pa dallim kombësie, race dhe feje. Këto institucione pasi u ndërtuan gjatë viteve të fundit nga ana e BE-së, së bashku me institucionet vendore dizajnuan dhe instaluan institucione me standarde demokratike, ngase edhe Kosova e kërkonte një gjë të tillë, në mënyrë që këto institucione t’i qëndrojë kohës dhe të ndjekin ritmet dhe modelet e demokracive europiane. Mirëpo, duke shikuar nga ky prizëm demokratik, Kosova është futur drejt një standardizimi dhe një përkushtimi për të bërë reformat e këtilla që japin dhe çelësin përkatës për të hapur portën e BE-së. Nuk do të mjaftonte vetëm ky çelës për të shkuar deri tek kjo portë, mbeten shumë rrugë për t’u bërë në vitet në vazhdim për të lëvizur Kosovën drejt rrugës europiane. Një ndihmë tjetër ishte edhe bashkëpunimi me Zyrën e Komisionit Europian të hapur që kishte si qëllim të ndihmonte Kosovën në rrjedhat e reformave ekonomike, integrimin territorial të Kosovës dhe realizimet dhe shtruarjen e këtyre rrugëve drejt BEsë. Kosova ka nevojë për ndryshime reformatike. Njëkohësisht kërkohet të zgjidhen shumë probleme ekonomike e politike të vazhdueshme, e cila iniciativë për reforma do të ishe më së miri në bazë të studimeve nga autoritete politike në përgjithësi, si qëllim i përbashkët ndërtues.212 Përmasimi i këtyre fushave do të krijonte kushtet e domosdoshme të kërkuara për integrim dhe anëtarësim. Një punë e tanishme dhe në të ardhmen që mbetet për të bërë është përmbushja e kritereve që ka caktuar dhe do të caktojë në të ardhmen Bashkimi Europian Kosovës. Çështja e anëtarësimit në BE, si aspiratë e popullit tonë, nuk duhet të pengohet në rast se politikat kundërshtuese të disa shteteve nuk kontribuojnë ose nuk japin garancinë për këtë 211 Me këto reforma pothuajse janë të gjithë shtetet fqinje në procesin e implementimit dhe finalizimin e këtyre reformave, shih në: Cuncil of the Europian Union: Conlusions on the Western Balkans, www.consilium.europa.com, marrur më: 10. 12. 2009. 212 Qemal Lame, 2007, “Politika Bashkëkohore”, Tiranë, fq. 240. 67 rrugëtim, mirëpo si njëra ndër përparësitë momentalisht mbeten reformat në institucionet shtetërore dhe politike. Këto janë detyra të shtruara nga BE-ja, si detyra të rrepta për përmbushjen e kritereve të caktuara, nga realizimi i të cilave varet e ardhmja europiane e Kosovës. Përmbushja e reformave deri më tani në Kosovë është në hapin e mirë në disa institucione, duke e ditur gjendjen që tani Kosova ka si shtet i sapoformuar. Kjo tregon qartë edhe të priturat e mëtejme, që këto reforma të përmbushen me sukses, ngase kanë rol kalues. Se si të përmbushen edhe kriteret e ardhshme me një lehtësi të këtillë në të ardhmen e afërt, që e presin Kosovën ngase me ndërtimin e shesheve institucionale të forta, tregon një demostrim paqësor të demokracisë, që do të sjellin një përmbushje më e shpejtë të reformave institucionale e që këto të fundit do të trasonin rrugët në përmbushjen e kritereve të mëtejme europiane. 68 4. Përmbushja e Kritereve (Kriteret e Kopenhagës) Synimi kryesor i Kopenhages ishte përmbushja e standarteve si parim dhe forcim i shtetit ligjor, të drejtat e njeriut, respektimi i pakicave, një ekonomi funksionale e tregut dhe përmbushia e legjislacionit. Pas vitit 1993 ishte periudha më konfliktuoze me lufta të brendshme në gjithë rajonin e ish Jugosllavisë. Të gjitha këto ngjarje ndikuan negativisht dhe penguan procesin e zbatimit të kritereve të Kopenhagës. Me përfundimin e këtyre konflikteve brenda ish-Jugosllavisë, sidomos me mbarimin e Luftës në Kosovë, Bashkimi Europian miratoi një iniciativë të re për pesë shtetet e rajonit, ku perfshihen: Shqipëria, Kroacia, Bosnjë-Hercegovina, Serbia, Mal i Zi. Kjo iniciativë u emërua si Procesi i Stabilizim Asocimit, e cila u miratua një vit pas miratimit të inciativës së Këshillit Europian për procesin e Stabilizm Asocimit. Në ketë kontekst në vitin 2000, u mbajt Samiti i Zagrebit. Bashkimi Europian, që nga ajo kohë dha mesazhe të qarta për shtetet e Ballkanit Perëndimor, ku theksohej: “Që rruga e tyre drejt BE-së është e hapur, në këtë Samit u miratua programi CARDS”.213 Ajo që më tepër do t’i inkurajonte dhe do të asistonte shtetet e Ballkanit Perëndimor, ishte Samiti i Selanikut, 214 ku kryetarët e shteteve do të përcaktonin: “…vendet e Ballkanit Perëndimor dhe mbështetja për përgatitjen e tyre për një integrim të ardhshëm në strukturat europiane dhe anëtarsimi i tyre përfundimtar, është prioritet i dorës së parë për BE-në…’’. Këto adresime tregojnë qartë rrugën që ne kemi në të ardhmen e afërt përpara në përmbushien e këtyre kritereve. Kriteret e Kopenhagës,215 janë linja të veçanta të cilat identifikojnë kërkesat e gjëra dhe të gjata që një shtet duhet t’i përmbushë në mënyrë që të ketë të drejtë aderimi në BE. Për këtë qëllim, Bashkimi Europian ka hartuar dhe vendosur mekanizma për ta lehtësuar barrën dhe për të asistuar Kosovën në kuadër të Ballkanit Perendimore, në përmbushjen e 213 Paketa CARDS-ë përmban një shumë totale prej 4.6 miliardë euro e cila ishte dedikuar për vitet 2000- 2006 për vendet e Ballkanit Perëndimor, po ashtu në këtë samit u përfshinë edhe dy elemente të rinj për Ballkanin Perëndimor, në krijimin i zonave të tregtisë se lirë ndërmjet vendeve të rajonit dhe Bashkimit Europian. Shih në: Janos Rechnitzer: “The Balkan Space within the European Regional palicy”, Budapest, fq. 88-91. 214 Përfaqësuesit e misioneve ndërkombëtare në Kosovë janë shprehur optimist se Kosova është në rrugë të mirë drejt integrimit europian. Kryeadministratori i Kosovës, Joachim Ruecker tha se BE-ja më datë: 09/ II/ 2003 në Selanik bëri një premtim se i gjithë Ballkani Perëndimor duhet të jetë pjesë e Unionit. Mekanizmi i stabilizim-asocimit siguron se i gjithë legjislacioni i institucioneve të Kosovës është plotësisht në përputhje me standardet europiane. 215 Miratimi i këtyre kritereve ishte bërë në mbledhjen e qershorit të vitit 1993, ku Këshilli Europian, i Kopenhagës kishte përcaktuar kriteret dhe kushtet që një shtet duhet t’i plotësojë për t’u bërë anëtare e BEsë. E këto janë: kriteret politik, ekonomik edhe juridike. Shih në: Blerim Reka & Ylber Sela, 2007, “Hyrje në të Drejtën e Unionit Evropian”, Tetovë, fq. 45. 69 Kritereve të Kopenhagës. Prandaj, duke u bazuar në kërkesat tashmë të caktuara, cikli i politikave për procesin e integrimit europian është një proces zinxhiror i bërjes së politikave. 216 Institucionet kosovare vazhdimisht bëjnë adresime, kërkesa për të çuar përpara zbatimin e udhëzimeve të përcaktuara nga institucionet e BE-së. Kërkesat e BE-së komunikohen përmes një sistemi të vendosur nga BE-ja ku secilit shtet i jepet një numër përparësish afatshkurtra dhe afatmesme, për t’u përmbushur në mënyrë që ato të ngjiten në shkallët e integrimit europian. Dokumenti, i cili ofron udhëzimet bazë dhe i cili nënvizon një sërë përparësish për t’u adresuar, është Partneriteti Europian (PE), i cili u mbështet nga Këshilli Europian, i mbledhur në Selanik në vitin 2003, si element kyç në Procesin e Stabilizim Asocimit (PSA). Partneriteti Europian vendos parimet, përparësitë dhe kushtet që duhet të përmbushen ndërsa, rasti i Kosovës për dallim nga vendet e tjera, përmbante edhe disa parakushte shtesë që duhej t’i plotësonte që ishin ”Standardet për Kosovën”. Partneriteti Europian, si dokument i është komunikuar Qeverisë së Kosovës në formë të përparësive të PE, i cili e autorizon Agjencinë për Integrim Europian të hartojë një plan veprimi për t’i plotësuar kriteret e përfshira në të. Plani i Veprimit për Partneritet Europian (PVPE), është politikë e artikuluar në veprim i cili identifikon për të hyrë në këtë proces. Duheshin parakushte dhe kushte të shumta, në të cilën masat e këtilla të mëtutjeshme i adreson veprimet specifike për Komisionin Europian, Qeverinë e Kosovës, Agjencinë për Integrim Europian. Marrëveshjet e Bashkimit Europian, ishin të qarta, që secili vend i Europës mund të aplikojë për anëtarësim, nëse respekton parimet e lirisë, demokracisë, të drejtat e njeriut e liritë themelore, si dhe sundimin e ligjit. Inkuadrimi megjithatë, mund të pasojë vetëm nëse secili vend europian përmbush të gjitha kriteret për anëtarësim, të njohura edhe si Kriteret e Kopenhagës. Këto kritere janë vënë nga Këshilli Europian në Kopenhagë më 1993, që njihen si Kriteret e Kopenhagës si: 1. Kriteri politik; 2. Kriteri ekonomik; 3. Kriteri juridik. 216 Përfaqësuesi i BE-së për Politiken e Jashtme dhe të Sigurisë, Havier Solana, u bënte thirrje krerëve institucionalë që të bëjnë progres më të madh nëse duan të jenë në BE, shih në: Infopress, 12.12.07. 70 4.1. Kriteret politike-juridike: Kriteret politike për Kosovën nënkuptojnë një numër të madh të tyre, si: ndërtimin e institucioneve stabile që garantojnë demokracinë funksionale, sundimin e ligjit, respektimin e të drejtave të njeriut si dhe respektimit të pakicave dhe mbrojtjen e tyre. Kriteri juridike, si njëri nga kriteret më shumë sfida që do angazhim dhe punë të madhe njëherit nënkupton; aftësimin e shtetit për të implementuar Acquis Communautaire (të tërë legjislacionit Europianë) dhe vënia efikase e tij në jetë përmes strukturave gjegjëse administrative dhe sundim të ligjit. Kriteret e Madridit (Fusha Administartive) Një fushë me rëndësi dhe me një përkujdesje të veçantë është edhe fusha Administrative si një ndër shtyllat kryesore që drejton çështjet publike,217 dhe më jetike të një shteti si njëra ndër nyjet më gjeneruese të shtetit. Si një ndër rolet, kriteret e kësaj administrate në reformim, është i domosdoshëm bashkëpunimi dhe modelimi me BE-në. 218 Një ndër përparësitë në vazhdimësi i institucioneve dhe Qeverisë, janë edhe reformat në administratë, të cilat mund të realizohen në tërësi, vetëm nëse krijojmë një shërbim cilësor përmes informimit e komunikimit dhe shërbimeve sa më efikase, dhe digjitalizimin e këtyre shërbimeve, një realizim i shërbimeve elektronike ështe me rëndesi parësore për një administratë moderne me efikasitet të drejtperdrejtë dhe transparent. Paralelisht me përparësitë e mësipërme, për të pasur një administratë efektive, duhet të bëhen reformat e duhura, një spektër me rëndësi është edhe ngritja e kapaciteteve të burimeve njerëzore në modernizimin e kësaj fushe. Kjo qasje do të luante një rol të madh në orientimi në programeve rajonale, sidomos ato europiane. Administrata me binarët e shumtë që ka, duhet riparuar. Një reformë që lypset dhe ka vërejtje nga shtetet e rajonit është në prioritet në masë të madhe janë reduktimet e shpenzimeve administrative që është edhe synim i BE-së. Bashkimi Europian me kriteret e Kopenhagës, është një det i lundrushëm dhe i qetë, por jo edhe i shkurtër për ta lundruar këtë rrugë deri në fund, prandaj duhet shkuar në drejtimin e duhur, drejt zbarkimit në BE. Ndihmesa në lëminë e kësaj fushe janë që nga paslufta, kur Kosova kishte institucionet e veta gjysmëqeverisëse. Një kontribut të madh rreth këtyre kritereve drejt reformimit u dhanë nga ana e CARDSit, për reformat në Administratën Publike, ku u nda një fond prej 16-20 milionë euro, 217 Mishaill Rousset & Oliver Rousset, 2006, “E Drejta Administrative I Veprimtari Administrative”, Shkupë, fq. 7. 218 Abdulla Azizi, 2008, “Reformat e Administratës publike në Republikën e Maqedonisë drejt Integrimit Evropian”, Tetovë, fq. 59. 71 drejt përmirësimit dhe reformimit të kësaj fushe.219 Këto kritere vlerësojnë kapacitetin e Kosovës për të përafruar gradualisht legjislacionin dhe politikat e veta me atë të acquis që kanë të bëjnë me tregun e brendshëm, politikat sektoriale, në harmonizimin e ligjeve, transparenca ndaj qytetarëve, duhet të jetë në mënyrë të rregullt. Në gjygjësi, si sektor tani është në përgatitje të mirë në suazat europiane dhe atë që nga hyrja e EULEX-it, ku ky si mision bartë edhe një numër të madh gjygjëtarësh europianë dhe përgatitjen e disa gjygjtarëve dhe prokurorëve vendorë për të sfiduar këtë parregullsi gjygjësore që po sundon që nga mbarimi i luftës. Një gjë duhet ta kemi të qartë se pa pavarësimin e kësaj fushe të drejtësisë, nuk mund të ketë sundim të rendit dhe ligjit, andaj medoemos duhet që një gjë e tillë të jetë sa më shpejt, funksionale në Kosovë, si një parim i prerë që kërkohet nga ana e BE-së. Sa më shumë liri dhe siguri, në harmoni në Procesin e Stabilizim Asocimit dhe përparësitë e Partneritetit Europian. Këto kritere gjithashtu analizojnë kapacitetet administrative të Kosovës, ku në ndërtimin dhe reformimin e këtyre kapaciteteve, duhej bërë një kordinim i përbashkët mes institucioneve udhëheqëse të këtyre fushave dhe asaj europiane, si modele që kanë shtetet brenda BE-së.220 Pa një administratë reformuese të tillë, shteti i Kosovës do të përballej me një ngecje të mëtutjeshme në nivel qëndror dhe atë lokal, që janë si pika referimi të administratës, një vërejtje e tillë vjen edhe nga raporti i fundit i Komisionit Europian, 221 i cili tërheq vërejtjen për nivelin e lartë të korrupsionit, shërbimet joefikase, të cilat muden të jenë një faqe e errët e Kosovës drejt Integrimit Europian. Andaj Republika e Kosovës duhet të jetë e angazhuar për procesin e menjëhershëm të reformimit të administratës publike dhe në ndertimin e kapaciteteve administrative të cilat janë të nevojshme për adresim të të gjitha prioriteteve që dalin nga procesi i integrimit europian. 4.2. Kriteret ekonomike: Një ekonomi funksionale tregu, aftësia për t’u përballur me konkurrencën dhe fuqinë e tregut brenda BE-së, të ketë zhvillimin ekonomik të qëndrushëm. Kapaciteti për t’i marrë përsipër obligimet e anëtarësimit, përfshirë këtu edhe ndjekjen e objektivave për një union politik, ekonomik dhe monetar. Kosova në shumë nga këto çështje është në fazat e saj fillesare dhe kapacitetet e tanishme i ka si në aspektin infrastrukturor, bujqësor dhe ekonomik. Mirëpo, këto çështje janë në një përmirërsim të mirë. Kjo do të thotë një kompatibilitet i legjislacionit kombëtar me atë të BE-së.222 Ky kriter legjislativ njëherit 219 Përgjatë vitit 2005-2006 objektivat specifike të CARDS-it në Kosovë kishte këto qëllime si: në ndihmën në demokraci, respektimin e të drejtave të njeriut minoriteteve, ligjeve dhe rendit në të mirë shtetëror për Kosovën. 220 Franca shquhet për një ndër modelet më të përparuara europiane dhe më gjerë sa i përket administës publike. 221 Shih në: Raportin e rregullt të Progresit, Nëntor, 2008. 222 Blerim Reka & Ylber Sela, 2007, “Hyrje në të Drejtën e Unionit Evropian”, Tetovë, fq. 45-46. 72 nënkupton përafrimin e Kosovës me ligjislacionin e BE-së nëpërmjet strukturave të ndryshme legjislative dhe atyre të drejtësisë,223 dhe adaptimi i mbi 100 mijë faqeve të legjislacionit europian, i cili që prej kohe është inicuar si proces i institucioneve të qëndrueshme që garantojnë demokraci, sundimin e ligjit në shoqëri, përkatësisht një qeverisje të së drejtës. Sa i përket kësaj fushe, janë përshtatur një numër i madh i ligjeve, por nuk mjafton vetëm kjo, sepse këto ligje duhen implemntuar në tërësi. Kritereve të Kopenhagës i është shtuar edhe një kriter nga Këshilli Europian në Madrid, më 1995, dhe atë kapaciteti administrativ i shtetit.224 Për të pasur një administratë publike të aftë, që të zbatojnë dhe menaxhojnë të drejtën e BE-së në praktikë. Për Kosovën, ky kriter është në suazat e saj ndërtuese. Veç kësaj, BE-ja duhet të jetë në gjendje që të pranojë anëtarë të rinj. Ajo rezervon të drejtën që të vendosë kur është i gatshëm ta pranojë shtetin e tillë në familjen europiane. Përmbushja e këtyre kushteve ka një rigorizitet të qartë, duke ditur se secili vend që dëshiron të hyjë në BE, i dërgon aplikacionin për anëtarësim Këshillit, i cili pastaj i kërkon Komisionit që të vlerësojë aftësinë e vendit konkurrues për t’i përmbushur kushtet e anëtarësimit. Nëse Komisioni jep mendim pozitiv dhe Këshilli pajtohet njëzëri, atëherë nisin zyrtarisht bisedimet për anëtarësim ndërmjet vendit kandidat dhe vendeve anëtare të BE-së. Strategjia e para anëtarësimit është menduar që t’i përgatisë vendet kandidate për anëtarësim. Kjo mbulon këto korniza dhe instrumente si: _ Marrëveshjet e Europës (Marrëveshjet e Stabilizim-Asocimit); _ Partneritetet për Anëtarësim (Partneritetet Europiane); _ Ndihmat para anëtarësimit (IPA); _ Bashkëfinancimi prej Institucioneve Ndërkombëtare Financiare; _ Pjesëmarrja në Programet e BE-së, Agjencitë dhe Komisionet; _ Programi Kombëtar për miratimin e Acquis-it; _ Progres raportet e rregullta; _ Dialogu Politik dhe Ekonomik.225 Hapi i parë në negociata është e ashtuquajtura shoshitje. Ky është një kontrollim analitik i Acquis-it për t’ua shpjeguar atë vendeve kandidate dhe për t’i identifikuar fushat ku mund të ketë probleme, në mënyrë që ato të adresohen. 223 Ylber Sela, 2008, “Funksionimi i Shtetit Juridik, kusht për afrimin e Maqedonisë me UE-në”, Tetovë fq. 128. 224 Blerim Reka & Ylber Sela, 2007 ,“Hyrje në të Drejtën e Unionit Evropian”, Tetovë, fq. 45. 225 Shih në: The European Commision Liaison Office in Kosovo 2001-2008, kosovo@ europa.eu. Marrur me: 12.11.2011. 73 Për punët rreth monitorimit, Komisioni vazhdimisht e mban Këshillin dhe Parlamentin të informuar për përgatitjet e vendit kandidat për anëtarësim me anë të “Raporteve Monitoruese”. Këto Raporte njëherit shërbejnë edhe për t’i udhëzuar vendet kandidate në përgatitjet e tyre. “Raporti i Gjithanshëm Monitorues” shërben si bazë për Komisionin që të vendosë për ndonjë masë të mundshme mbrojtëse. Procesi i ratifikimit dhe hyrja, pasi që të përmbyllen negociatat, rezultatet futen në projekt marrëveshjen për hyrje, për të cilën merren vesh Këshilli dhe vendi kandidat. Ajo më pas i dërgohet Komisionit dhe Parlamentit Europian, se cili vend anëtar dhe vendi që hyn në BE duhet ta ratifikojnë atë, konform procedurave kushtetuese në vendet e tyre. Kur procesi i ratifikimit të përmbyllet dhe marrëveshja të hyjë në fuqi, atëherë vendi kandidat bëhet vend antar. Të gjitha këto procedura për t’u përmbyllur Kosova duhet të punojnë pandërprerë dhe me një ritëm që të jenë në pikënisjen e duhur për të arritur finishin e merituar. 4.3. Kriteret Europiane Kanë të bejnë me aspektet e caktuara të acquis të komunitetit, më sakësisht, në tregun e brendshëm (levizja e lirë e mallërave dhe kapitalit, doganat dhe tatimet, prokurimi publik, ligji dhe statistikat mbi pronën intelektuale), politikat sektoriale (industria dhe ndërrmarrjet e vogla dhe të mesme, zhvillimi rural, ambienti, transporti, shoqëria e informimit e mediet, dhe kontrolli financiar) dhe fusha e drejtësisë, lirisë dhe sigurisë, (vizat, kontrolli kufitar, kërkimi i azilit dhe emigrimi, larja e parave, dogana dhe policia; lufta kundër krimit të organizuar dhe terrorizmit). Në këto fusha, Kosova duhet të harmonizojë legjislacionin e saj me Acquis të Komunitetit dhe ta sigurojë zbatimin e këtij legjislacioni. Kosova po ashtu duhet të zhvillojë dhe forcojë kapacitetet administrative për t’u siguruar që politikat dhe legjislacioni i saj t’i përmbushin kërkesat e BE-së dhe t’i zbatojë standardet e BE-së. 74 Kapitulli IV 4. Perspektiva e Kosovës drejt BE-së 75 1. Rrugët e Kosovës drejt BE-së, perspektiva dhe sfidat Bashkimi Europian po sjell perspektivë, prospiritet afatgjatë lidhur me zhvillimet ekonomike-politike në Kosovë dhe rajon, duke ditur se në të ardhmen si pikë referimi do të jetë Brukseli për Kosovën. Këtu përforcohet dhe qartësohet edhe më shumë kjo perspektivë, duke ndërtuar urat lidhëse me BE-në. Mbeshtetja e Kosovës nga ana e BEsë, në çështjet financiare, ishte një pasqyrim i qartë dhe një gatishmëri e vazhdushme që të ndimojë Kosovën edhe në të ardhmen, që t’i afrohet sa më afër tryezës europiane. E ardhmja e Kosovës në BE, gjithashtu mund të paraqesë një model se si të arrijë deri te pavarësimi i një shteti, siç ishte rasti me Kosovën.226 BE-ja kishte një ekspeditë të qartë edhe për liderët ndërkombëtarë, pas zgjedhjes së statusit të Kosovës. Ky ishte një rol i rëndësishëm i organizatave regjionale në Europë, në perspektivën dhe garantimin e shtetit dhe të bashkimit të proceseve në implementimin e standardeve dhe pjesëmarrjen europiane në Kosovë. Që nga viti 2005, Kai Eeide,227 paraqiti një raport rreth rolit dhe perspektivës së BE-së në Kosovë, në të ardhmen, dhe këtë nevojë ia shtonin përfaqsuesit e lartë të BE-së, që paraqitën shumë argumente, që në kohë të njëjtë të vazhdonin paraqitjet e komunitetit europian, në bashkëpunim me SHBA-të në Kosovë.228 Po ashtu edhe në konferencën për Ballkanin, të vitit dhjetor 2005 në Bruksl, u nxorën konkluzionet e vëllazërimit të këtyre popujve si rruga e afrimit, bashkëpunimit dhe integrimit të së ardhmes së përbashkët europiane. Ne, si kosovarë, jemi shumë të interesuar që ta bëjmë me të mirë jetën, duke çmuar vlerat tona të paqes në kontinentin tonë.229 Roli i BE-së, paraqiti një gadishmëri që të mbikëqyrej roli i Kosovës nga ana e UNHCRsë 1244, që të jetë në involvim të plotë me implementimin e së ardhmës së statusit. Prezanca e niveleve të larta të Këshillit, CFSP (Sekretarit Gjeneral, Sekretarit të Këshillit dhe Komisionit Europian), të cilët paraqitën tre raporte për Kosovën, si “Roli i së ardhmes së BE-së dhe kontributi i saj në Kosovë”. Këta së pari propozuan që: “Të ardhmen e prezencës ndërkombëtare, dhe zyrat ndërkombëtare me rëndësi nga ana e BEsë”, argumentet vazhduan me prezencën ushtarake, që ishte nën udhëheqjën e NATO-së, 226 Michail Raith, 2008, ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”. Në: Suedosteuropa Mitteilungen, fq. 18. 227 Kai Eide, si i dërguari i posaçëm i OKB-së në Kosovë, në raportin që i dorëzoi Sekretarit të Përgjithshëm Kofi Annan shprehej se ka ardhur koha për hapjen e procesit të statusit të Kosovës. Në raportin e zotit Eide u bazua zoti Anann për t’i sugjeruar Këshillit të Sigurimit që të autorizojë bisedimet për statusin përfundimtar të Kosovës. Shih në: www.albasoul.com/vjeter/modules.php. data e marrjes, 20/10/2011. 228 Eide: A Comprehensive Review of the Situation in Kosova, op. cit (above nr.44) fq. 16. 229 Qemal Lame, 2007, “Politika Bashkëkohore”. Tiranë, fq. 263. 76 brenda udhëheqjes së ESDP-së (Politika Mbrojtëse e Sigurimit Europian), dhe si detyrë e BE-së në vazhdim do të jetë mbrojtja e minoriteteve, sundimi i ligjit dhe i rendit.230 Në raportin e dytë të Solanës dhe Rehne, BE-ja pas statusit të Kosovës, si një ndër çështjet me rëndësi, ishte edhe çështja e ruajtjes së rendit dhe të ligjit, përmes politikave të ESDP-së.231 Në pikën e tretë, paraqiten “implementimet e zgjidhjes së statusit dhe problemet në ekonominë fiskale”, kompetenca e prezencës ndërkombëtare në të ardhmen për Kosovën me disa intervenime dhe bashkëpunim me shtetin e Kosovës. Kjo ishte një rrugë e paraqitjes ndërkombëtare, bashkpunimi dypalëshe, nga prezenca speciale e BE-së, do të ndihmonte operatorin e ESDP-së, në mbrojtjen e rregullave dhe rendit. Zyrat e Komisionit në Kosovë do të merrnin punimet nga Komisioni Europian në Kosovë. Ndihmat e organizatave nga ana e Komisionit Europian dhe Bankës Botërore, në zgjedhjen e statusit, do të paraqesin Kosovën në një zhvillim europian. Ndryshimet e politikës së jashtme të institucioneve të BE-së, luajtën një rol në procesin dhe gjendjes eventuale pas statusit, nën prezencën e BE-së. BE-ja është duke luajtur rol të rëndësishëm në stabilizimin e rajonit përmes mjeteve politike dhe të sigurisë (ESDP). I këtij mendimi është edhe Javier Solana:232 ku potencoi se: ”BE-ja është duke e konsideruar si obligim që t’iu ofrojë vendeve të Ballkanit Perëndimor perspektivë për afrim me BE-në dhe anëtarësimin e tyre”. Nga kjo aludojmë se e ardhmja e Kosovës tanimë shihet në drejtim të BE-së. Kosova mund të themi se ndan perspektivën europiane me vendet e Ballkanit Perëndimor, me anë të një politike më të suksesshme. Përqëndrimi gjithnjë e në rritje i prezencës së BE-së, po sjell afirmitet për Kosovën. Kosova është në rrugë të mirë drejt prespektivës europiane, gjë që vazhdimisht është duke ndërtuar një besim para faktorit europian, progres në transformimin e reformave drejt nismave europiane. 230 Shih në: Concil of the Europian Union, Oli Rehn end Javer Solana. Bruksel 14. June. 2005, fq. 2. 231 ESDP-ja (Politika Mbrojtse e Sigurimit Europian), qëllimi i së cilës në të ardhmen është mbrojtja e Kosovës në të ardhemën, shih në: Concil of the Europian Union, Oli Rehn end Javer Solana. Eu Commisioner for Enlargement on the future EU Role and Contribution in Kosovo Brukse. 19. December 2005, fq. 2-4. 232 Ishte Shef i Politikës së Jashtme të BE-së gjatë kësaj kohe. 77 2. Perspektiva politike-ekonomike e Kosovës drejt BE-së Duke ditur se kriteret e këtilla politike-ekonomike që i ka adresuar BE-ja që edhe Kosova hyn në këtë garë europiane në përmbushjen e tyre qarëtëson se duhet një stabilitet i mirëfilltë në forcimin e rendit dhe demokracisë, forcimin e shtetit ligjor rrespektimin dhe mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe pakicave ku Kosova më se miri në aspektin formalojuridik (kushtetuese) e trajton mbrojtjen e këtyre pakicave. Sektorët politikë mbetën ende një pjesë dialoguese nga ana e palës së Kosovës ku këtu mund të themi se ne si shtet çdo herë jemi në pajtim qe të ecim së bashku drejt rrugëtimeve europiane së bashku me shtetet fqinje duke i përkrahur e mbështetur përmes kushteve e parakushteve që po ofron pala europiane për hir të integrimeve rajonale. Ky kriter njëherit ka një ecuri më të madhe në raport me kriteret e tjera juridike dhe ekonomike, mirëpo mbetet edhe shumë për të procesuar edhe në të ardhmen duke ecur proceset tjera përmes mekanizmave politikë. Perspektiavë ekonomike e Kosovës, edhe pse brenda në vend ka ngecje duke mos mundur që ekonomia t’i përballojë konkurencës së tregut fqinjë-rajonit e lëre më konkurrencës së BE-së. Përpjekjet drejt një perspektive europiane nuk kanë mungesë vullneti por nuk mjafton vetëm deshira për t’i përmbushur kriteret ekonomike por duhet bërë më shumë punë dhe strategji në luftimin e dukurive joformale ekonomike, luftimin e monopoleve, krimit të organizuar dhe korrupsionit që këto së bashku kanë një formulë pa rezultat. Përkushtimet dhe rekomandimet edhe nga BE-ja vazhdimisht shtohen dhe mbeten ndër sfidat më të debatueshme që janë edhe urat e vetme për Kosovën drejt Bashkimit Europian. Një gjë duhet të kemi si vizion se ne mund ta kemi një perspektive europiane nëse përfundojmë punët që na takojnë për t’i mbaruar në mënyrë që në momentin e të bërit pjesë e politikave ekonomike të BE-së, Kosova të jetë e gatshme t’i bëjë ballë sfidave dhe tregut të përbashkët politikë e ekonomik brenda Bashkimit Europian. Ne mund ta ndajmë perspektivën e njëjtë me vendet e Ballkanit Perëndimor, me kusht nëse punojmë në rrugëtime të drejta politike-ekonomike si për ineters integrues, njëherit edhe për të rritur njohuritë dhe përkushtimin brenda vendit. 78 3. Rrugët asocuese-integruese të Kosovës drejt BE-së Kosova që nga mbajtja e agjendës së Selanikut233, pothuajse në njëfarë mënyre është bërë pjesë asocuese-bashkëpunuese zyrtare me BE-në, që do të thotë në aspektin formal dhe atë të marrëveshjeve nuk e ka pasur një mundësi të tillë ta gëzojë në raport me Bashkimin Europian. Arsyet për një neglizhim të tillë vijn nga shumë faktorë si brenda dhe jashtë saj, duke u nisur se Kosova shumë vonë edhe u pavarësua një mungës e tillë nuk i mundësoi që të jetë pjesë direkte në përfitimin e marrëveshjeve. Problem tjetër ishte edhe jogadishmëria sa duhet e shtetit të Kosovës për të qenë pjesë e këtyre projekteve për shkak ndoshta edhe të mos prioriteteve që kishte vendi për këto lukse para se të bëhej shtet. Nga ndërrimi i kësaj gjendjeje pas shtetëformimit lidhshëria është në fovor përparues. Kosova sot ka më së shumti investime për kokë banori në botë të adresuar nga BE-ja. Kjo e fundit premton një financim të vazhdueshëm për të ndihmuar transicionin me mbi 14.1 miliard euro nga viti 2014-2020 për t’i mbështetur reformat e vendeve që duan të jenë pjesë e BE-së, kjo dhe shumë të tjera të dedikuar vendeve të Ballkanit Perëndimorë, ku edhe Kosova ishte një perfituese e mirë e këtyre ndihmave. Këta janë tregues se BE-ja ka një perspektivë integruese dhe zhvillimore për ne në forcimin e demokracisë, zhvillim ekonomik e politik në hapjen e dyerve në rast se ne i plotësojmë kriteret të asocuara nga BE-ja.234 Kosova tashmë është e pavarur dhe demokratike e vërtetuar edhe me 22 korrik 2010, me vendim të GJND-së sipas kryetarit Hiashi Ovada e ka thënë fjalën e tij mbi shpalljen e Pavarësisë së Kosovës duke “mos shkelur të drejtën ndërkombëtare dhe rezoluten 1244 si dhe asë Kornizën kushtetuese të UNMIK-ut”... andaj çështja e statusit i jep një mundësi Kosovës që të jetë sa me pranë rruges asocuese me vendet e BE-së. Vendit tonë i mbeten edhe shumë shtigje përpare për t’i orientuar dhe forcuar në mënyrën më të mirë të mundshme, dhe atë që të krijohet një imazh i mirë për Bashkimin Europian se ne kemi vullnet, ne duam t’i bëjmë punët që na takojnë në mënyrë që të kemi mbështetje të gjithanshme nga BE-ja, në bashkëpunim dhe ne njohjen e mëtejme brenda dhe jashtë shteteve të BE-së. Kosova tashmë është njohur nga njëqind235 shtete më me 233 Si pjesë e agjendës së Selanikut, të deklaruar më, 16 qershor 2003, Bashkimi Europian dha një zotim politik që të liberalizojë regjimin afatshkurtër të vizave për Ballkanin Perëndimor. Më 10 dhjetor 2007, Këshilli konfirmoi zotimin ndaj agjendës së Selanikut dhe ftoi Komisionin që të shqyrtojë më tej mundësitë për promovimin e kontakteve ndërmjet njerëzve me Ballkanin Perëndimor. Shih më shumë në: Kornizën e Përgjithshme për Liberalizimin e Vizave me Kosovën. 234 Shih në: Koha Ditore, e shtune, 10 dhjetor 2011. 235 Deri me tani, Kosoven e kanë njohur 100 shtet ku shteti i 100-ti që e njohu Kosovën ishte Egjipti ku edhe njohu zyrtarisht më datë: 26.06.2013, duke e forcuar edhe me tej fuqinë e këtij shteti. 79 ndikim në botë, kjo tregon edhe vullnetin që kanë vendet për ta mbeshtetur politikish e ekonomikish shtetin e Kosovës. Prandaj, neve na mbetet një përkushtim dhe orientim pa kursim në ecurinë tonë më të shpejtë për t’i kapur shkallët europiane që njëherit janë edhe shtytësit e stabilizimit dhe zhvillimit të vendit. 80 4. Agjenda europiane për Kosovën Qasja rreth angazhimit për proceset e ndryshme të Kosovës në theks të liberalizimit të vizave si një avancim i agjendës europiane. Qasja e një agjendë sa më politike e ekonomike rreth mënyrës se ku të investohet në keto shtylla të shtetit është edhe treguesi me i mirë integrues për vendin dhe si njëri ndër prioritetet e institucioneve të Republikës së Kosovës. Për Kosovën mund të themi se tashmë dielli rrezatues europian shihet midis reve duke u përmirësuar ndaj ne duhet t’i kapim sa më parë këto rrezatime europiane. Nevojitet një bashkpunim më i thellë përmes të dërguarve tanë në misione diplomatike në shtetet e BE-së, ku këta mund të jenë ndërlidhës–raportuesit 236 më të mirë për promovimin e një agjende europiane për Kosovën. Rrugët drejt familjes europiane nuk janë të ndara nga vendet e tjera garuese. Kësisoi edhe Kosova ndan sfidat asocuese edhe pse s’është pjesë e marrëveshejve zyrtare nga mosnjohja nga ana e pesë shteteve por kjo nuk do të thotë se kemi punë edhe aq të lehtë në këtë rrugëtim. Një ndihmesë është edhe dialogu me PSA-së237 [...] ëshë një kornizë për KE-në dhe administratën e Kosovës që të diskutojë me agjendën politike e ekonomike, duke përfshirë raportet vjetore të progresit, të përgadituara nga Komisioni Europian. Marrja e udhërrefyesit për liberalizimin e vizave njëherit ndihmon agjendën europiane për Kosovën. Ne duhet të dimë t’i ndajmë qartë prioritetet dhe detyrat që na bien barrë t’i përmisiojmë sa më parë. Këto janë rrugë që s’duhen anashkaluar në asnjë moment duke ndjekur, orjentuar, sugjerimet dhe rekomandimet që drejton BE-ja ndaj nesh. Këto janë edhe mundësit që na adresohen ndaj edhe me vëmendje, përkushtim dhe zbatim duhet sa më parë të përparohen me qëllimin e vetëm që në një menyrë a tjetër, të mos mbetemi prapa me punët që na takojnë për t’u plotësuar. Ne tash jemi gjithnjë e më shumë pjesë e agjendës europian përmes vazhdimit të misioneve edhe për një të ardhme, ngase ende ndihet nevoja e një mbështetjeje dhe trasim të rrugëve që neve na presin përpara. Këta mekanizma veprues mbeten forca kryesore për të ardhmen tonë në BE. 236 Kosoava kishte nënshkruar një marrëveshie me diplomatë që këta të jenë si raportus te derjtpërdrejtë me ministren e Integrimeve Europiane në mënyrë që t’i apërcjellin të gjitha proceset e integruese të BE-së, shih në: Kosova Sot, e Enjte, 24 Mars 2011. 237 Dialogu i PSA-së ka si qëllim monitorimin dhe përcjelljen e reformave në Kosovë sa i përket prioriteteve se si BE-ja mund të ndihmojë në këtë prioritet. 81 5. Kosova në procesin e liberalizimimit të vizave Dialogu për heqjen e vizave për Kosovën mund të themi se ka filluar që nga 2008-ta, kur edhe u lansua dialogu politik Kosovë-BE për regjimin e udhëtimit pa viza.238 Kosova që nga kjo kohë ka bërë përpjekje dialoguese që të përmbushë kushtet e përcaktuara politike e deri tek marrja e udhërrefyesit 239 dhe zbatimin e tij në praktikë. Zotimi politik i dhënë nga Bashkimi Europian, si pjesë e agjendës së Selanikut, për të liberalizuar regjimin afatshkurtër të vizave për Ballkanin Perëndimor, që është konfirmuar në nivelet politike nga një numër i konkluzioneve të Këshillit që nga viti 2003, pjesë e së cilës është edhe Kosova. Po ashtu ishte konfirmuar nga Këshilli se Kosova gjithashtu do të përfitojë nga perspektiva e liberalizimit të mundshëm të vizave, pas përmbushjes së të gjitha kushteve dhe pa paragjykim ndaj qëndrimit të shteteve anëtare për mosnjohjen e statusit të Kosovës; do t’i jepet mundësia që qytetarët e BE-së të udhëtojnë në Kosovë pa viza. Duke pasur parasysh gamën e gjerë të çështjeve që janë të ndërlidhura me liberalizimin e vizave dhe nevojën për krijimin e një konteksti të sigurt në mënyrë adekuate për udhëtim pa viza, përmes udhërrëfyesit ne duhet të indendifikojmë hapat dhe të gjitha masat e tjera që duhet t’i miratojë dhe zbatojë, si dhe kushtet që duhet të përmbushen në periudhën afatshkurtër për avancimin drejt liberalizimit të vizave. Dialogu për liberalizimin e vizave do të adresojë katër grupe të çështjeve, si: siguria e dokumenteve; menaxhimi i kufirit, kufirit administrativ dhe migracionit; siguria dhe rendi publik; dhe të drejtat themelore lidhur me lirinë e lëvizjes. Ky proces dialogus do të përshtatet për t’i mundësuar Kosovës të fokusojë përpjekjet për reforma dhe të plotësojë parakushtet e BE-së.240 Shpejtësia e lëvizjes drejt liberalizimit të vizave do të varet nga arritjet e Kosovës në miratimin dhe zbatimin e masave dhe përmbushjen e kushteve të përcaktuara nga udhërrëfyesi që BE-ja ka adresuar për ne. Edhe Misioni i Bashkimit Europian për Sundimin e Ligjit (EULEX) në pajtim me mandatin që ka, do të ketë një rol të rëndësishëm në monitorimin, mentorimin dhe këshillimin e institucioneve të Kosovës për miratimin dhe zbatimin e reformave dhe përmbushjen e kërkesave të caktuara në udhërrëfyesin që i është adresuar Kosovës. Bashkëpunimi efektiv i autoriteteve të Kosovës me EULEX-in, përfshirë edhe përmbushja e mandatit të tij ekzekutiv, do të jetë thelbësor. Një gjë duhet ditur se me përmbushjen e të gjitha kushteve të përcaktuara në këtë udhërrëfyes, Komisioni do të paraqesë një propozim para Parlamentit Europian dhe Këshillit për heqjen e obligimit për 238 Vizita e zv. Presidentit të Komisionit Europian, Franko Frattini në Kosovë më 7 mars 2008. 239 Më 19 janar 2012 Komisionerja për punë të Brendshme e BE-së Sesilia Malmstrom, e dorzoj Udhërrëfeyesin për liberalizimin e vizave. 240 European Commission, Press release, 30 june 2012, avalible her: http://europa.eu. 82 viza për qytetarët e Kosovës.241 Raportimet e vazhdueshme viteve të fundit tregojnë prerë rrugën e përmbushjes së detyrimeve në tersi242 dhe pa asnjë anashkalim, rekomandime të tilla qartësohen edhe nga udhërrefyesit e mëhershëm, ku me 5 dhjetor 2011, Këshilli konfirmoi se: “Kosova do të përfitonte nga perspektiva e liberalizimit të mundshëm të vizave pas përmbushjes të të gjitha kushteve dhe pa paragjykim ndaj qëndrimit të shteteve anëtare rreth statusit”. Duke pasur parasysh progresin e Kosovës për sa i përket ripranimit dhe riintegrimit, Këshilli mirëpriti qëllimin e Komisionit të realizojë pikat në vijim: 1) Të fillojë dialogun për viza me Kosovën, pa paragjykim ndaj qëndrimit të shteteve anëtare për statusin, nëse të gjitha kushtet plotësohen në mënyrë efektive; 2) Të ndërlidhë në mënyrë të plotë Këshillin dhe shtetet anëtare në secilin hap të dialogut; 3) Të paraqesë raporte të rregullta mbi progresin e Kosovës në miratimin dhe zbatimin e reformave përkatëse, duke u bazuar edhe në raportet e ekspertëve të shteteve anëtare në terren, dhe në raportin e fundit mbi liberalizimin e vizave ku pos të tjerash rekomandohet se: “Mosluftimi i korrupsionit dhe i krimit të organizuar, shkelja e të drejtave të njeriut, mosimplementimi i ligjeve nga ana e institucioneve të Kosovës sipas Komisionit Europian përbëjnë rrezik për sigurinë e brendshme të BE-së, gjegjsisht për heqjen e regjimit të vizave. Kosova ballafaqohet me sfida të mëdha në parandalimin e korrupsionit dhe krimit të organizuar. Aktivitetet kriminale të ndryshme me gra, fëmijë, armë, karburant, drogë, aktivitete ndërkufitare të paligjshme, ryshfetet, pastrimi i parave, abuzimi i procedurave në prokurimin publik, mbeten problem në Kosovë”, thuhet në raport. Këto dhe shumë mosfunksionime nga ana administrative e qeveritare në të shumtën e rasteve e stimulojnë më shumë regresin se sa progresin e integrimit të Kosovës në BE. Kjo zbehje, ky mos interesimi sa duhet për progres nga vendi ynë sjell një mos zbatueshmeri sa duhet të rekomandimeve të adresuara nga ana e Komisionit Europian. Raportimet e Progresit nga Komisioni Europian për Kosovën janë mjaft kritik për sundimin e dobët të ligjit, dhe ecurive drejt rrugëve europiane, kritika ka sidomos në mos luftimin e korrupsionit, me nivelin e lartë të veprimtarisë joformale, etj. Bashkësia 241 Përmes një plotësim-ndryshimi të Rregullores së Këshillit (EC) 539/2001. Pa paragjykim ndaj qëndrimeve të shteteve anëtare për statusin në kohën e propozimit, Komisioni mund të shqyrtojë propozimin për të transferuar Kosovën nga Pjesa 2 e Aneksit I në pjesën e përkatëse të Aneksit II të kësaj Rregulloreje. 242 Më 7 dhe 8 dhjetor 2009, Këshilli theksoi se, pasi të përmbushen të gjitha kushtet, edhe Kosova duhet të përfitojë nga perspektiva e liberalizimit të mundshëm të vizave dhe ftoi Komisionin të lëvizë me një qasje të strukturuar për të sjellë qytetarët e Kosovës më afër BE-së. 83 Europiane dhe zyrtarët e huaj ndërkombëtarë apelonin për luftën kundër korrupsionit si një ndër standardet e kërkuara për liberalizim të vizave dhe integrime europiane. Mirëpo, përkundër këtyre raporteve europiane e vendore, ne kemi pak analiza të thella rreth rolit të BE-së në Kosovë, shkaqet e zhvillimemeve dhe ngecjeve, të proceseve drejt BE-së, metodave praktike për rrugtim të mirëfilltë duke u nisur prej nivelit lokal e deri në majet e hierarkisë së institucioneve të shtetit si: qeveria, parlamenti dhe gjygjsori. Shumica e raporteve po politizohen nga pozita e opozita dhe shumë pak është bërë për t’u marrë me hulumtime sistematike për përmirësime, duke përdorur metodat dhe teknikat kërkimore e praktike. Prandaj, synimi ynë ka qenë që të merremi me kushtet subjektive dhe objektive të rolit të BE-së në Kosovë, e veçanërisht në nivelin relacioneve në kapjen e një perspektives europiane të Kosovës. Ndër pengesat, që ne i shohim si mosnjohja nga pesë vendet, që tani nuk do të jenë një lloij pengese e implemtimit dhe zbatimit të udhërrefyesit, dhe se plotësimi i kushteve politike–ekonomike dhe sidomos ato të zbatmit juridik, janë një mal i tërë, nëpër të cilat duhet kaluar, tek të cili tani sapo kemi filluar rrugëtimin. Duhet ditur se ne duhet të trasojmë rrugët e shumta që Kosova duhet t’i plotësojë. Pothuajse në çdo adresim potencohet një përkushtim në zbatimin për miratimin nga Udhërrefyesi për Liberalizim Vizash. Gjithçka çfarë duhet dhe kërkohet për ne janë reformat dhe vullneti politik për t’i plotësuar. Këto pra janë procese për përmbushjen e kritereve. Një përparsi është edhe hyrja në fuqi e Traktatait të Lizbonës, i cili nuk kërkon konsensus, por shumicën e kualifikuar të vendeve antare. Kjo lë të kuptohet se detyrat na takojnë neve t’i përmbushim. 84 6. Perspektiva e liberalilitit të vizave, anët pozitive dhe negative të tij E ardhmja drejt një levizjeje të përbashkët europiane për Kosovën tanimë ka filluar edhe zyrtarishe me Brukselin, por jo edhe praktikisht me qytetaret e Kosovës, por era e perspektivës europiane po ofrohet drejt nesh, ngase edhe ne po ecim drejt saj për ta kapur këtë trend liberal europian. Përspektiva e liberalizimit të vizave për Kosovën do të thotë edhe një perspektivë e tërësishme rregullative si brenda sistemit juridik dhe njëherit edhe një standardizim i sistemeve të tjera ekonomike e politike me qytetarët e saj brenda dhe jashtë saj. Problemin e liberalizimit të lëvizjes mund ta shtrojmë në dy pista: mund ta quajmë e dobishmja dhe e padobishmja dhe paranoja jonë është se, Kosova merr një format të mirëfilltë orjentues e standardizues me parametrat ligjorë konform BE-së si, në aspektin administrativ, të gjendjes civile dhe brenda shumë institucioneve të tjera, duke mos perjashtuar qytetarët. Për mendimin tim. ky mundet edhe të jetë një bumerang në riadhesimin e shtetasve tanë dhe në momentin kur bëhët një liberalizim i tillë mundët të ketë edhe abuzime me kërkesat për azilin, sidomos largimi i trurit “shpërdorimit” dhe sidomos nga ai i ri-largimit të tij dhe moskthimi i tij në vend mund të paraqesë një sfidë në vete për moshën e rinisë së Kosovës si pasuri e këtij vendi. Për interes të liberalizimit Kosova mund të rëndohet me të riatdhesuarit 243. Problem aktual nga izolimi i tillë nuk e ka ndaluar migrimin e rinisë sonë drejt vendeve të BE-së për një jetë më të mirë dhe duke parë mos mundësimin që në vendin e lindjes të kenë një punë të sigurt i shtytë të largohen nga atdheu. Këta janë edhe si tregues negativ se si mund të jetë një fluks ne momentin e liberalizimit. Ky lloj fluksi lëvizjesh mund edhe të jetë në një anë negativ duke e vërë në pikëpytje rininë se a ia vlen të kthehesh? Kur dikush gjen një të ardhme më të mirë në Europë!. Ndaj institucionet tona duhet sa më thellë që t’i informojnë për kushtet dhe anët pozitive që mbart lëvizja e lirë e njëherit mos ta akseptojnë këtë si një largim, por si në perfitim shoqëror, edukativ, kulturor, politik dhe ekonomik në interesa të përgjithme sociale të shtetit. 243 Të dhënat në Raportin e Zhvillimit Njerëzor të Programit për Zhvillim të Kombeve të Bashkuara ku thuhes se çdo i gjashti kosovar nuk ka mundësi të blejë as ushqim, nuk janë duke çuar peshë të shtetet e BE-së, të cilat e kanë lidhur procesin e liberalizimit me atë të riatdhesimit të kosovarëve nga shtetet e tyre. 85 Kapitulli V 5. Proceset e integrimit të Kosovës në BE 86 1. Procesi i integrimit të Kosovës në BE Shumë kohë ka kaluar dhe shumë gjëra janë ndryshuar, prej kur është vendosur në vendin tonë prania e Bashkimit Europian. Kosova vazhdon të jetë e gatshme, të besojë dhe të punojë që sa më shumë të ndryshojë për të mirë dhe se BE-ja do të gjejë forcë edhe më tej ta mbështesë Kosovën në rrugën tashmë të nisur drejt integrimit. Tani Kosova është pjese e shumë organizatave europiane dhe botërore. Antarsimi i Kosovës në këto institucione është edhe një votë më shumë për besimin, ndihmen dhe të ardhmen e vendit. Ne duhet një herë e përgjithëmon t’i ndajmë faktet nga dëshirat tona. Duhet t’i përvishemi punëve që janë pjesë e proceseve tona për t’i zbatuar e finalizuar sa më parë që është e mundur, ngase edhe vetë proceset në fjalë nuk janë të lehta për tʼu përmbushur as të shkurtura pët tu përmbyllur. Ecuria e ketyre proceseve tashmë është një realitet që sʼdo kompromis, por do rregulla në përmbushjen e tyre të njëpasnjishme deri të bërja antare e BE-së. Kjo rrugë ësht lehtë të përshruhet por, do kohë dhe mund, ndaj duhet të marrim shembull shtetet në rajon si model integrues të këtyre proceseve si është rasti i Kroacisë që iu desh kohë deri te fitimi i kësaj kandidature që të jetë antare e BE-së244, ose rasti i Shqipëris që sa kohë pret ta marrë ftesen për anëtarsim por këtë disa here e ka larguar në ved që ta afrojë sa më afër dhe atë shkaku i mos stabilitetit demokratik e institucional. në stabilizimin e gjendjes brenda vendit. Një test pozitiv për ne është se duhet ditur të eliminojmë shembujt negativë të këtyre shteteve dhe të kapim formulën më të mirë të mundshme drejt këtyre proceseve. Kosova ka një mori punësh në këtë rrugëtim, si brenda institucioneve dhe jashtë saj, si brenda vendit dhe jashtë tij. Një përparim tani më po dëshmohet edhe me bërjen e marrëveshjeve të ndryshme ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Këto po hapin një dritare për Serbinë, duke bërë që të hapen bisedimet për pranim e saj në Bashkimin Europian, kurse për Kosovën hapja e negociatave për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit. Kjo është një dëshmi se Kosova po shkon drejt integrimit dhe ka të ardhmen europiane245 por si do të jetë varet nga ne. Edhe marrja e udhërrëfyesit për liberalizimin e vizave si dhe shumë bashkpunime tjera ngrisin shkallën e procesit të integrimit për në BE. Një gjë duhet ta dimë se këto procese të filluara janë vetëm A dhe B-ja e alfabetit integrues për në BE, kështu që ne sa jemi nisure në këtë prpces por duhet të dijm se jem larg për të kapur realitetin integrues. Ne duhet t’i pjekim kushtet tona që të ecim sa më drejt dhe shpejt në këto procese ngase edhe 244 Kroacia do behë antarja e 28 e BE-së, me datë: 1 Korrik, 2013. 245 Kryetari i delegacionit të Parlamentit Europian (PE) për Marrëdhëniet me Kosovën, Eduard Kukan në intervistën, shih më shumë në: “Epokën e re” e hëne, 01.07.2013. 87 ne në një menyre jemi me dy palë kriteresh që po i kalojmë nëpër shumë procese edhe te marrja e Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit kemi këto lloij kriteresh të dyshishta afatmesme dhe afatgjata. Gjithçka çka kërkohet tani dhe në të ardhmen nga ne si shtet janë dhe do mbeten që të përmbushen reformat, po ashtu të ketë më shumë përkushtim politik, ekonomik dhe zbatim juridik gjithë institucional dhe nga ai shoqëror. 88 2. Standartizimi dhe demokratizimi i institucioneve si një domosdoshmeri dhe perspektivë e integrimit të Kosovës në BE Përkushtimi për të patur një perspektivë të ardhme Kosova varet kryekëput nga qytetarët e vendit dhe institucionet e saj, duke vazhduar pa hezitim në reformimin e terësishëm në sektorët politikë, ekonomikë dhe atë juridik, si një parakusht bazë drejt integrimeve europiane. Kësisoj u shpreh edhe presidenti i KE-së Hoze Manuel Baroso, kur vizitoi Kosovën246 duke adresuar qartë se “se e ardhmja varet në tërsi nga qytetarët e Kosovës. Ne do t’i ndihmojmë, por qytetarët dhe institucionet duhet të vazhdojnë reformat, konsolidimin e demokracisë, luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, dhe marrdhënie të mira fqinjësore”, mesazhi i tij i qartë ishte “Reformohuni” edhe pse KE-ja ka marrdhënje të mira me Kosovën, kjo e fundit duhet të ketë përkushtim dhe adresim se domosdoshmerisht duhet t’i mbarojë sa më parë proceset e standardizimit dhe implemintimit të marrëveshjeve të nënshkruara me BE-në dhe FMN-në. Një element kyç që nuk duhet lëshuar pe është edhe demokratizimi i institucioneve si proces, që është shumë i rendësishëm dhe shumë domethanes për Kosovën, ngase pa institucione demokratike ne nuk mund të jemi në rrugët europiane. Në këto procese jemi paksa mbrapa. Duhet të punohet intensivisht që Kosova të ketë institucone demokratike, një proces zgjedhor demokratik mos manipulime me votën e qytetarit. Suksesi arrihet nëse ne i zhdukim këto dukuri, kjo njëherit do të jetë edhe pavarësimi i dytë për qytetarët dhe shtetin. Aty ku nuk ka liri dhe demokraci mungon një demokratizim institucional, një gjygjësor të pavarur, në respektimin e të drejtave të njeriut, investime të lirshme ku të gjitha këto kanë një thelb të përbashkët demokracinë dhe lirinë. Ka shumë gjëra që në Kosovë nuk shkojnë si duhet, ndoshta edhe nuk kuptohen aq sa duhet nga institucionet tona. Në një vende, ku nuk dihet çka është privatja e çka zyrtarja nuk duhet që Kosova të konsiderohet si një pronë private e institucionit të caktuar, ne nuk e ndryshojm dot imazhin demokratik nëse nuk ndryshojmë kulturën politike, duke luftuar krimin e organizuar dhe korrupsionin, përmirësim në gjygjësor, lirinë e mediave. Një adresim të ngjashëm dha edhe kryetari i Parlamentit Europian Jezy Buzek ku ndër të tjera tha se: “nuk ka vend të lirë ku nuk ka liri të shprehjes”, edhe adresisht nga raportimet e Brukselit vjen një mosrespektim lirisë së mediave se ekziston një mungesë e përgjithshme e sundimit të ligjit në Kosovë. Një sfidë mbetet korrupsioni në të gjithë vendin në nivele të ndryshme që gjersisht e shtrembërojnë demokrazimin e institucioneve, dhe e çrregullojnë demokratizimin e vendit. Ndonjëherë dhe mund ta fundosin politikën, si dhe përkeqsojë imazhin e Kosovës në zhvillimin ekonomik. Duhet 246 Barroso vjen në Kosovë më datë: 20 maj 2011, për të kërkuar siç e quan ai “Reforma”. 89 t’i jepet më shumë rëndësi jetës sociale, luftimit të varfërisë, papunësisë duhet luftuar rreptësisht këto dukuri shoqërore. Përmirësimi i institucioneve sidomos i Kuvendit të Kosovës në bërjen e punëve me efikase, përmirësim në administratën publike, keqqeverisja duhet përmirësuar këto dhe shumë çështje të tjera janë njëherit edhe adresime që vijnë nga BE-ja. Prandaj, ne duhet me çdo kusht një mos hezitimi në këto rrugëtime, ngase janë te dobishme dhe në favor të zhvillimit të shtetit dhe afrimin e tij me shtetet e rajonit dhe shteteve të BE-së. 90 3. Forcimi i shtyllës ligjore dhe përshtatja e legjislacionit të Kosovës Nga momenti i shpalljes së pavarësisë së Kosovës, një ndër prioritetet e adresuara ishte ndërtimi, zhvillimi dhe forcimi i shtetit dhe i sistemit ligjor, përafrimi i politikave ligjore me BE-në, që njëherit këto veprime na jepnin çelësin e duhur për të hapur dyert e BE-së dhe të ardhmen e vendit në këtë rrugëtim.247 “Kosovës urgjentisht i duhet të bëjë reforma të shpejta në sundimin e ligjit dhe implemetimin e tij në praktikë, adresim tjetër mbetet ndërtimi i kapaciteteve administrative, fuqizimi i ekonomisë me qëllim për të synuar fillimin e proceseve me BE-në”248, si dhe në përshpejtimin e nënshkrimit të marrëveshjes së Stabilizim dhe Asociimit (SAA), kur dihet se Kosova ka mbetur e fundit në rajon sa i përket lidhjeve kantraktuale me BE-në, e cila marrëveshje do t’i përcaktojë të drejtat dhe detyrimet si tregues i Kosovës në këtë rrugëtim.249 Një mbeshtetje në forcimin dhe luftimin e dukurive kriminale-korrupsionit janë edhe adresimet e njëpasnjëshme që bëhen vazhdimisht nga ana e Parlamentit Europian, duke i treguar qartë Kosovës se duhet sa më parë të bëjë ndërtimin e marrëdhënieve ekonomike, shoqërore dhe politike me qytetarët brenda dhe në mënyrë që të bëhet faktorizimi i shtetit të Kosovës.250 BE-ja prej shumë kohësh ishte e interesuar për të filluar negociatat për një marrëveshje kornizë me Kosovën për pjesëmarrjen e saj në programet e BE-së, dhe atë që nga paslufta deri në ditët e sotme. Ky intensitet çdo herë e më shumë po behet si domosdoshmëri në konkretizimin e këtyre marrëdhenieve. Për të ardhur deri te kjo, Kosovës do të duhej të shtojë përpjekjet që të luajë një rol sa më konstruktiv në politikëbërje dhe qeverisje, duke përdorur të gjitha mundësitë e ofruara dhe të rregulluara me kushtetutën e Kosovës. Autoritetet e Kosovës duhet të tregojnë sa më shumë vullnet politik e praktik për të luftuar korrupsionin dhe krimin e organizuar, e cila dukuri përkundrazi fatkeqësisht po fuqizohet sidomos në veri të Kosovës251[...], njëherit i jep një reflektim negativ vendit tonë nga e cila varet e ardhmja dhe stabiliteti i vendit tonë. 247 Cuncil of the Europian Union: Sammary the junit report by Javer Solana, si përfaqesues i lart i BE-së (CFSP), dhe Oli Rehn si komisioner për Kosovën. Brussels, 17 Korrik 2006, fq. 2. 248 Dokumentation: Europian Cuncil Documentation on Kosovo, 16 February 2008, fq. 91. 249 Në një rezolut të hartuar nga Ulrike Lunacek (Greens / EFA), në Komisionin Evropian në tetor 2012 për raportin e Fizibilitetit, tha që BE-ja mund të lidhë marrëveshien me SAA me Kosovën, pavarësisht dallimeve të vendeve anëtare për statusin e Kosovës nga pesë vendeve të BE-së që nuk e kanë njohur ende pavarësinë e saj si: Spanjës, Greqisë, Rumanisë, Sllovakisë dhe Qipros. 250 Pas përfundimit të Pavarsisë së mbikqyrur Kosova u shpall plotësisht si shtet i pavarur në 10 shtator 2012. 251 Raporti i auditorëve, më disa raste autoritetet e Kosovës nuk kanë ndjekur rekomandimet e BE-së për luftimin e korrupsionit, thonë shtetet anëtare të BE. Duhet të shikojm mënyrën për të përfshirë Kosovën në Europol dhe Interpol. Tetor, 2012. 91 Korrupsioni në Repubikëne e Kosovës, tash e gjashtë vitet e pavarësimit si shtet, është mjaft i përhapur, i cili po ndikon negativisht në stabilitetin ekonomik, politik dhe shoqëror252. Kjo gjendje e tillë ka venë shtetin tonë në një pikëpyetje para qytetarëve tanë dhe faktorit europian se a jemi dhe sa jemi të përkushtuar t’i luftojmë këto dukuri negative. Këtë e deshmojnë edhe të dhënat dhe raportet e ndryshme të publikuara gjatë viteve të fundit, të cilët kanë të bëjnë me analizën e situatës dhe me shkaqet e dukurisë së korrupcionit në nivel kombëtar e rajonal.253 Në këto raporte janë identifikuar një numër dobësish në fushën e politikës duke veçuar edhe administratën publike. Veçmas vlerësohet se sherbyesit civilë janë më të prekurit nga nderhyrjet politike, nga praktikat korruptive etj. Shqetësimet e tilla janë ngriture sidomos duke ditur se ka një mos transparence në punë si në: Parlament e Qeveri, në Gjykata dhe në organet e tjera që mirren me zbatimin e ligjit. Gjithashtu edhe në fushën e zhvillimit ekonomik në vend, ku përmenden edhe problemet që kanë të bëjnë me tatimet, konkurrenca, prokurimet publike, kontrrollet financiare, pastrimi i parave etj.254 Nga kjo mund të konstatojmë se korrupsionoi si feneomen negativ, është mjaft i ndërlikuar dhe është i shfaqur në të gjithë sferat e jetës shoqërore-shtetërore në vendin tonë. Problemi i zbulimit të luftimit të korrupsionit ndërlikohet për shkak të punës jo transparente që e kryejnë organet kompetente për shkak të shpërdorimit të kompetencave të tyre zyrtare. Në këtë mënyrë korrupsioni është një kërcenim serioz për vendin tonë. Mjerisht, të gjitha këto fakte e imponojnë mendimin se shteti ndoshta duke toleruar dhe duke mos luftuar korrupsionin bëhët sistem tërësisht korruptiv, dhe këtë lloj krimi jo vetëm që e “legalizon”, por edhe mbrohet me mekanizmat e shtetit.255 Faktor i vetëm dhe i përbashkët për të gjitha këto dukuri është qëllimi i përfitimit dhe pasurimit, gjë që është shumë shqetësuese për qytetarët dhe të ardhmen e Kosovës. Korrupsioni në administratën publike në Kosovë, është më së shumti i pranishëm në vendin tonë. Në këtë sektor ka shpeshherë një pushtet të pakufizuar, ku mungon 252 Raporti i Progresit. 2011 për Kosovën, fq. 12. 253 Një vështirësi të veçantë paraqet matja e nivelit të korrupsionit në vend dhe krahasimi i tij me vendet tjera. Praktikisht korrupsioni është e pamundur të matet dhe të shprehet në vlera të prekshme qoftë nga vlera e përgjithshme e dëmeve të shkaktuara nga ky fenomen, e qoftë nga numri i tërësishëm i rasteve. Kjo bëhet edhe më e qartë kur merret parasysh se rreth 75% e rasteve të korrupsionit në nivel global nuk denoncohet fare (TI Global Corruption Barometer 2009). Arsyet e një niveli të këtillë të mos-raportimit të rasteve të korrupsionit janë për shkak se qytetarët shohin mekanizma jo-efektiv lidhur me denoncimin e korrupsionit, procedura të lodhshme dhe të gjata dhe më e keqja i frikësohen hakmarrjes. Shih: Instituti Demokratik i Kosovës. 2009, Prishtinë, KDI, fq.15. 254 Shih: Vendimi i Këshillit të komisionit Evropian i dates 18 shkurt 2008 mbi parimet, prioritare dhe kushtet që përmban dokumenti i Parlamentit Europian me Serbinë, duke përfshirë edhe Kosovën, siç është përcaktuar me rezoluten e Këshillit të Kombeve të Bashkuara 1244, të 10 qeshorit 1999 dhe shfuqizimi i vendimit 2006/56 EC (2008/21EC). 255 Vesel Latifi, 2011, “Politika Kriminal” . Prishtinë, fq. 243. 92 legjislacioni, përkatës, ku nuk ka përgjegjësi dhe transparencë dhe nuk ka organe aq të duhura e funksionale256. Nga kjo shihet se Kosovës i duhet një përkushtim më i vendosur në lidhje me luftimin e kësaj dukurie, një bashkëpunim mund të bëhet mes organeve të drejtësisë, policisë në bashkëpunim me qytetarët. 257 Bashkpunim në luftimin e korrupsionit vendit tonë po i japin mbeshtetje edhe organet dhe organizatat ndërkombëtare që veprojn brenda dhe jashtë vendit siç është misioni EULEX258 , i adresuar në Kosovë që nga 2008,259 i cili është kompetent të monitoroj zbatueshmerin e ligjit, të hetojë e gjykojë vepra penale të rënda të korrupsionit në Kosovë të shkaktuar nga disa zyrtare të lartë të institucioneve.260 Prania e këtijë misioni në Kosovë po tregon qartë se gjendja në Kosovë është e rëndë për shkak të pranisë së madhe të krimit të organizuar e në veçanti të korrupsionit dhe se një gjë e tillë duhet zhdukur bashkërisht. Qëllimi kryesor i këtij misioni është t'i ndihmojë autoritetet kosovare në sundimin e ligjit, në veçanti në polici, gjygjësi dhe dogana.261 Lufta ndaj korrupsionit tash e dhjetë në Kosovë pothuajse nuk ka e bërë punën e vet për shkak të metave nëpër institucionet tona shtetërore, duke ditur se korrupsioni nuk është vetëm një çështje e brendshme e shtetit të Kosovës, por edhe më gjerë, ngase edhe shtetet fqinje dhe ato europiane kanë probleme të tilla me korrupsionin por me një nivel fare të ultë se sa tek ne. Ne na duhet që sa më shumë të jemi në sferën e juridiksionit ndërkombëtar, si në fushën e adaptimit të ligjeve dhe në fushat e bashkëpunimit dhe atë në:262 _ Përafrimin e politikave ligjore kombëtare me ato ndërkombëtare në luftë ndaj korrupsionit; 256 Mirsida Suceska, 2006, ”Bazat e Kriminaliteti ekonomik” . Prishtinë, fq. 14. 257 Ligji 2004/34 korrupsionit neni 27. Prokuroria e përgjithshme ka bërë publike analizën e 6 mujorit të parë të vitit 2008. Në këtë analizë konstatohet se ka një rritje të korrupsionit në radhët e administratës shtetërore dhe enteve publike. Gjatë 6-mujorshit të parë të vitit 2008 janë regjistruar në total 8662 procedime penale, nga të cilat 308 procedime në bazë të Kodit Penal ushtarak. 258 Baza juridike e EULEX-it është Veprimi i Përbashkët i Këshillit, 2008/124/CFSP i datës 4 shkurtit. 2008. 259 Qëllimi i Bashkimit Europian ishte që Misioni i EULEX-it në Kosovë të vendosej në tërë territorin e Kosovës, shih në: Michail Raith, 2008, ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”. Shih në: Suedosteuropa Mitteilungen, fq.13. 260 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007, “The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”. Në: Suedosteuropa 55. Jahargang. Oldenbourg, fq. 151. 261 Të tria këto fusha i sjellin siguri dhe garanci Kosovës, të cilat fusha EULEX-i së shpejti do t’i merrë nën kontroll në tëre territorin, shih: Michail Raith, 2008, ”Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans”, fq. 12. Në: Suedosteuropa Mitteilungen. 262 Luan Gjonça, 2004, “Korrupcioni Vepra penele përbërse, krimi i organizuar”. Tiranë, fq. 297-298. 93 _ Vazdhimin e procesit të aderimit, ratifikimit dhe nënshkrimit të instrumenteve ndërkombëtarë në fushën penale; _ Zgjerimin dhe përmisimin e bashkpunimit gjygjësor me vendet e tjera nëpërmjet marrëveshjeve shumëpalëshe; _ Bashkëpunimi në ekstradimin e kriminelëve; _ Bashkpunimi mbi dorëzimin e përsonave të dënuar; _ Bashkëpunimi ndërkmbëtar në hetimin e krimeve financiare dhe pastrimit të parave, ku duhet të bëhet një bashkëpunim më i thellë mes policisë së shtetit dhe asaj ndërkombëtare, policisë financiare, prokurorisë dhe shërbimeve sekret shtetërore; _ Bërja e marrëvëshieve bilaterale në luftimin e korropsionit, ku mund të ketë një sukses më të madhe dhe me një rrafsh me të gjenerueshëm ndaj kurrupsionit ku me një trajtim sa më të gjithanshëm arrijnë deri të eliminimi i këtyre dukurive. Vendosja e këtyre rregullave do të nxiste organet lokale dhe ato institucionale që detriymisht t’i qasen implemintimit të këtyre politikave regjionale e rajonale. Mirëpo duhet të qartësohemi se pa një reformim të mirëfilltë të policisë dhe gjygjësisë, pa formimin e grupeve të specializuara në politikëbërje dhe strategjike nuk mundemi të kemi sukses praktik në luftimin e korrupsionit.263 Ne mund ta kemi edhe një ndihmesë nga ana e misionit EULEX i cili duhet, të përqendrohet më afër mbi represionin e nivelit të lartë të korrupsionit dhe krimit të organizuar, duke përcaktuar qartë qëllimet e tij në luftë ndaj korrupsionit që të përmirësojë efikasitetin në uljen apo zhdukjen e rasteve të korrupsionit.264 Organet e prokurimit publik nuk bashkëpunojnë mirë me njëra tjetrën dhe “pavarësia e zyrtarëve të prokurimit publik duhet të forcohet më tej”. 265 Kosovës i duhet një bashkëpunim i plotë me EULEX-i, prezenca e këtij misioni më së miri po e përgatit popullin e Kosovës për mbajtjen e ekuilibrit të duhur. Ky mision po i ndërton urat gjigante nëpër të cinën do të ecën Kosova për në BE, mund të themi se EULEX-i është një ndër gravituesit i proceseve të Kosovës si porta hyrëse për në BE. Për fund dua te them se inistitucionet e Kosovës, nuk ndryshohen nëse kemi korrupsion. Ndaj është e veshtirë t’i besohet grupeve të korruptuara, ato s’mund të jenë etikë dhe zbatues të ligjit. Nëse duam të kemi një demokraci europiane nuk duhet të kemi 263 Tomas Sezmler-Marie-Janine Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt, 2007, ”SÜDOSTEUROPA, The UE Presenc in a Post-Status Kosovo”, 55. Jahargang, Oldenbourg, fq. 162. 264 Komisioni Europian ka hartuar konkludime të detajuara për Kosovën në deklaratën e tij të veçantë mbi zgjerimin. Shih ne: Strategjia e Zgjerimit dhe Sfidat Kryesore 2007-2008. Raporti i Progresit 2007 për Kosovën nën RKSOKB 1244. 2007. Bruksel, fq. 4. 265 European Commission. Kosovo, 2011 Progress Report. Assessment, Brussels: European Commission, 2011. 94 korrupsion në shoqëri! Duhet të sjellim dhe krijojmë sa më parë një gjygjësor të ndershëm që t’i luftojë këto dukuri. Një problem tjetër është se shoqëria jonë nuk i zgjidhim politikanët, zbatuesit e ligjit... edhe nëse i zgjidhim, këta të fundit nuk dijnë t’i zgjedhin këto probleme ngase s’dinë, jo që s’duan!. E ardhmja e Kosovës do të ketë vështërësi, nëse nuk i ndryshojmë politikat në këtë shoqëri. Ne mund t’i kemi të gjitha mundësitë nëse duam të jemi më afër BE-së, andaj duhet të eliminojmë elitarizmin, duhet modeluar në një koncept të ri tek shoqëria jonë. Për më tepër varësia politike dhe ndikimi politik shkakton mosfunksionim të shtetit, mospërputhje të reformave, si dhe mungesë të sundimit të ligjit. Kështu, forcimi i sistemit të drejtësisë mbetet edhe për shumë kohë një sfidë për ecurinë e procesit të demokratizimit dhe të sundimit të ligjit në përputhje me parimet dhe standardet europiane. Përkundër ekzistencës së mekanizmave dhe strategjive kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, vullnetit politik për të përkrahur implementimin efektiv mbetet i dobët. Nga gjithë kjo, mungesa e një strategjie të qartë të luftës kundër korrupsionit njëherit po shkakton pengesa dhe vonesa në përcaktimin dhe eliminimin e këtij fenomeni gërryes të shoqërisë sonë. Po ashtu neglizhenca në zbardhjen e lëndëve dhe numri i madh i lëndëve nëpër gjykata. Përkundër faktit se sundimi i ligjit mbetet një prioritet për perspektivën europiane të Kosovës dhe që lufta kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar shihen si dobësia më e madhe në përpjekjet tona për të krijuar dhe mirëmbajtur një sundim efektiv të ligjit në Kosovë, autoritetet kanë investuan vetëm 1,5 % të buxhetit në gjyqësinë e Kosovës. Kjo është tregues se sa janë të gatshëm ta luftojnë këtë dukuri. Kosova, si shteti më i ri në rajon, është e ethshme për një afrim të legjislacionit me atë të BE-së, si dhe në zbatimin e legjislacionit me qëllim vetëm për të garantuar dhe për të mbrojtur parimet themelore të sundimit të ligjit, por do të reflektojnë analizat në përforcimin e legjislacionit dhe zbatimit të tij praktikisht, duke mbështetur dhe duke theksuar problemet e shumta që Kosova po përballet dhe që duhet të përballet gjatë procesit të integrimit në Bashkimin Europian.266 266 Bajraktari Halim, & Sherifi Isak, 2013, Revistë Shkencore Ndërkombëtare “DISKUTIME”, kumtesa me titull:” Forcimi i shtyllës ligjore dhe lufta ndaj korrupsionit në Kosovë si faktor integrues në BE”, Viti II, Nr.5, Qeshor, 2013, Kjo kumtes është prezentuar në Konference në Universitetin “Aleksander Moisiu” Durrës më datë: 15.03.2013. Vep e cit, fq.170-176. Ky punim është pjesë e temës së referuar. 95 4. Kosova drejt BE-së, ruajtja e vlerave, idenditetit në realitetin integrues Një tjetër karakteristikë interesante është edhe identiteti267 ynë, në këtë proces ndryshimi, transformim, tranzicioni dhe integrimi. Harmonizimi i idenditeteve mes popujve të BE-ne ditët e sotme ofron mundësi më të madhe për një bashkëpunim dhe mirëkuptim më të lehtë midis popujve brenda BE-së. Si pjesë e pandashme e nocionit të kulturës integruese janë edhe të mirat materialë të cilat njerëzit i krijojnë268. Andaj duke iu referuar edhe nocionit socioliologjik, shoqëria jonë dhe organet përfaqësuese të shtetit tonë kanë detyrim kombëtar që vlerat kulturorore të popullit kosovarë të ruhen krahas përpjekjeve për aderim në strukturat europiane.269 Kahere është shqyrtuar dimensioni i idenditetit, si fenomen i integrimit në përgjithësi dhe ndikimi i tij në shoqërinë kosovare, proces i cili kryesisht manifestohet përmes rritjes së ndikimit të mediave në ndryshimet kulturore, në trendet aktuale të aspekteve më të rëndësishme të kulturës së popujve që jetojnë brenda BE-së. Idenditeti kombëtar duhen t’i nënshtrohet antarëve të shoqërisë sonë, sipas sociologut Anthony Giddens ku thot se “kultura përbëhet nga vlerat të cilat iu përmbahen anëtarët e një grupi, nga normat që ata i respektojnë si dhe nga të mirat materiale që i krijojnë. Vlerat janë ideale abstrakte, ndërsa normat janë parime të përcaktuara ose rregulla që njerëzit duhet t’i respektojnë”. Idenditeti dhe shoqëria nuk duhet të janë realitete të ndara nga njëra tjetra dhe as realitet të kundërta me njëra tjetrën. Ato janë vetëm dy aspekte të të njejtit realitet dhe është produkt i shoqërisë ashtu sikundër shoqëria është produkt i idenditetit. Vlerat e idenditetit-idendifikuese të shoqërisë duhet të jenë të ruajtura si: doket dhe zakonet e vendit tonë, botëkuptimetmenteliteti, kultura, gjuha si dhe qytetërimi sado i lashtë që të jetë njëherit janë vlerësime e gjykime në rrugën drejtë BE-së. Pra vlerat e idenditetit janë koncepte të përgjithshme, janë kritere në bazë të të cilave individët e së njejtës shoqëri, përcaktojnë se çfarë është kombëtare dhe antikombëtare, e dëshirueshme ose e padëshirueshme, e mirë ose e keqe, e bukur ose e shëmtuar, e drejtë ose e padrejtë në bazë të të cilave organizohet rendi shoqëror dhe idedifikohet në përpjekjet për përshatatje dhe adaptim me standarte të BE- 267 Identiteti është përkufizuar si: “Mënyra se si një person duke njohur pozicionin e tij brenda raportit social e kulturor ia del të kuptoj se kush është vetë ai” Identiteti është në kontrast me një kulturë tjetër dhe merr peshë në kontaktin kulturor në raport me vendet e tjera. Në rastin kur ne biem në kontakt me njerëz që i takojnë kulturave të tjera atëherë del në shesh identiteti jonë kombëtar, i cili është i ndryshëm nga popujt me të cilët ballafaqohemi. 268 Servet Pëllumbi, 2002, “Gjurmimet Sociologjike”, Tiranë, fq. 24. 269 Bajraktari Halim, 2012, Konferenc ndërkombëtare për nder të 100 vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë tema e konferencës “Identiteti, imazhi dhe kohezioni social në epokën e integrimeve dhe globalizimit”, kumtesa e prezentuar ishte: “The role of the Kosovo identity in the Euro-Atlantic integration”, Vlorë – Shqipëri, 26-27. Nëntor 2012. 96 së. Standardet e sotme të BE-së përveç kriterit juridik, politik, ekonomik kërkon edhe kriterin kulturor, si elemet idendifikuës. Ato janë të qëndrueshme dhe ndryshojnë me vështirësi, zakonisht janë përsonat e rinj që fusin norma të reja të mënyrës së sjelljës, ndërkohë që personat më të moshuar zakonisht janë të prirur për t’i ruajtur normat tradicionale të idenditetit. Mendimtarët gjermanë ishin të mendimit që edhe qytetrimi si element i idenditetit është “një tërësi kulturore që dallon ndërmjet popujve të ndryshëm, i cili përfshinte vlerat, ideale dhe cilësitë e larta intelektuale artistike e morale të shoqërisë”. Janë një tërsi procesesh të ndërveprimit kulturor si: rezistenca kulturore, përpunimi kulturor, motivet kulturore etj, që veprojnë në mënyrë të ndryshme e me intensitet të ndryshëm në kultura të ndryshme dhe të cilat bëjnë që të mos ketë procese e dukuri krejtësisht të njejta në kulturat e ndryshme. Është fakti i pakontestueshëm se orientimi i shqiptarëve për afrim dhe integrim në vlerat perëndimore mbetet shekullor. Fatkeqësisht më shumë se gjithë popujt europianë, shqiptarët, për shekuj jetuan të shkëputur nga Europa për shkak të konformizmit me ideologji, kultura dhe orientime të tjera që na u vërsulën. Rikthimi i dinjitetëshëm mbetet ideal i kahmotshëm, i artikuluar përmes luftrave dhe filozofisë së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe shumë personaliteteve të mëdha kombtare. Përbashkimi për integrimin në struktura perëndimore, përveç aspekteve të tjera, duhet të ketë një konsensus psikologjik, që nënkupton manifestimin e vlerave dhe të kulturës perendimore, në të gjitha aspektet e organizmit të jetës sonë kombëtare pa iu shmangur edhe çështjeve të ndjeshme. Në dukje të parë krijohet përshtypja se për këtë objektiv ekziston një kompromis nacional. Natyrisht vetëm një kulturë e mirëfilltë, me shije e vlera që përkojnë me aspektet kulturore që praktikohen në familjen përendimore, pa kamuflime dhe ndarje të barrkaduara në taborre të tjera kulturore. Kësisoj ndërtojmë premisat për një vëmëndje më të madhe nga bota e zhvilluar dhe hapim shanse reale për përfaqësim të denjë brenda familjës europiane. Përpjekjet për përshtatjet kulturore drejt rrugtimeve europiane. Për të realizuar sa më plotësisht çështjen e integrimeve duhet të ekzistojë vullneti i plotë. Problemin këtu e komplikon më shumë procesi i tranzicionit, nëpër të cilin po kalojmë. Këto procese shkaktojnë probleme në çdo shoqëri. Problemin në Kosovë e intesifikon mungesa e mekanizmave për t’i identifikuar dhe kanalizuar aspektet e ndryshme të këtyre dy proceseve, si atyre pozitive ashtu edhe anën negative të tyre.270 Ndikimi i proceseve të integruese është shumë më i madh në shoqërinë tonë, ngase ne si popull karakterizohemi me prirje për pranimin e gjërave të reja që vinë nga jashtë, pa i 270 Bajraktari Halim, 2012, Konferenc ndërkombëtare për nder të 100 vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë tema e konferencës “Identiteti, imazhi dhe kohezioni social në epokën e integrimeve dhe globalizimit”, kumtesa e prezentuar me titull: “The role of the Kosovo identity in the Euro-Atlantic integration”, Vlore – Shqipëri, 26-27. Nëntor 2012. 97 analizuar nëse janë të mira apo jo. Prania e kulturave të ndryshem e në disa raste edhe me vlera të kundërta, manifestohet me orientimin e individit në zgjedhjen e tyre. Ky proces kulturor shoqërohet edhe me probleme të shumta. Pjesa e shoqërisë që më së tepërmi ballafaqohet me këto probleme është padyshim rinia. Te ne për dallim nga shoqërit perëndimore, ku funksionojnë institucione që u ofrojnë mbështetje të rinjve për prblemet e tyre, te ne nuk ekzistojnë institucione të tilla që do të ndihmonin ata. Gjithashtu këtu ka mungesë të aktiviteteve alternative për të rinjtë krahasuar me vendet e tjera. Kjo për faktin se kultura ndikon në formësimin dhe riformësimin e indetiteteve të pjestarëve të një populli, andaj edhe Kosova duhet ta ketë rolin dhe vlerën e vet në të, ardhmen rreth qasjes se si duhet të integrohemi të japim dhe marrim gjëra të mirëfilta nga vendete Europës dhe të ruajmë vlerat tona shekullore të trashëguara. Viteve të fundit, shoqëria kosovare po kalon nëpër një proces me kontakte të shumta misionesh dhe kulturash për shkak të pranisë së madhe të njerëzve të cilët vijnë nga kultura të ndryshne europiane dhe për shkak të zhvillimit të hovshëm të mjeteve të komunikimit masiv (interneti, mediat, etj). Tjetër ndikim kanë pasur edhe programet e shumta të bashkëpunimit kulturor, p.sh. festivale të ndryshme, udhëtime me karakter shkollor ku jepet mundësia e përfitimit të vlerave të reja kulturore dhe sjelljes së tyre në vendin tonë. Një prej synimeve kryesore të shtetit tonë mbetet inegrimi në familjen e europiane. Për të arritur këtë integrim natyrisht se është më se nevojshëm plotësimi i një numër të madh vlerash integruese. Përveç kritereve politike dhe ekonomike një rol shumë të rëndësishem e luan edhe niveli i përshtatjes kulturore të shoqërisë sonë me shoqëritë europiane, ku synojmë të integrohemi. Përgjithësisht vlerat dhe normat e kulturës sonë sot si shtet janë lehtësisht të përshtatshme dhe të pranueshme për procesin e integrimit në struktuarat eurointegruese, mirëpo mbeten edhe shumë sfida sa në rrugën integruese aq edhe në bërjen e politikave të mirëfillta shtetrore për ta ruajtur vlerën, idenditetin, traditën dhe kulturën që ka shteti ynë, që me të njejtat virtyte të jetë sa me e çmuar dhe e vlerësuar përballë integrimit dhe brenda tij. 98 5. Aktivitetet e ardhshme të Kosovës drejt proceseve integruese në BE Angazhimet për Kosovën nga ana e BE-së, lanë gjurmë pozitive në historinë aktuale në rajon dhe më gjerë. Kosova u bë model krijimi i një shteti të ri me përmasa dhe standarde demokratike, ndër më të mirat në rajonin e Ballkanit. Aktivitetet e saj ishin në të mirë të paqes dhe demokracisë. Tanimë është e vërtetë se Kosova ka një perspektivë europiane, fakt që e ka përsëritur edhe Brukseli dhe faktori i brendshëm përmes mekanizmave të tyre për të ndryshuar pozitën e Kosovën. Ky bashkëpunimi i ndërsjellë dhe i qartësuar me BEnë, i sillte dobi profitabile Kosovës, në proceset ndërtuese drejt atyre integruese që çdo herë ka qenë një ëndërr për këtë popull. Mirëpo, Kosovës i mbetet shumë për të bërë në politikë, ekonomi, gjykatë, drejtësi si dhe në fushat e tjera të këtyre nënfushave kryesore, në të cilat duhet të përparohej, nëse Kosova mëton integrimin e saj në familjen e BEsë271 . Kosova pas statusit ka një mori aktivitetesh të kalojë një rrugë të gjatë drejt integrimit në BE-në, në të cilën rrugë, ajo do të ballafaqohet me shumë parakushte e kushte që do t’i plotësojë, nëse dëshiron integrimin më të shpejtë dhe më të sigurt në BE. Kosova mbetet shumë prapa pjesës tjetër të rajonit në procesin e integrimeve euroatlantike. Kosova është në vend të fundit sa i përket Procesit të Stabilizim Asocimit. Ajo është e vetmja aspiruese e BE-së që për momentin nuk e ka kaluar madje as fazën e studimit të fizibilitetit në këtë proces. Kjo qartëson më së miri momentin se ku jemi. Aktivitetet e Kosovës pas statusit, kanë filluar të jenë të shumta në relacion me BE-në. Këto si pikësynim mbetet plotësimi i kushteve drejt nënshkrimit të marrëveshjes së Stabilizim Asocimit në mënyrë të plotë dhe derisa të bëhet kjo, Kosova duhet të plotësojë një varg parakushtesh, që BE-ja i ka caktuar si standarde të domosdoshme për Kosovën. Nëse këto kushte i plotëson me sukses, atëherë do të jemi në hapin e radhës të nënshkruajmë Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit, e cila bart një agjendë në vete pas nënshkrimit në vrojtimin, në detaje të gjithë kësaj marrëveshje që në vete mbart një mori çështjesh ndërlikuese. Me ecjen e kësaj rruge, Kosova kalon në hapin tjetër, jo edhe aq të vogël, drejt integrimit. Ky hap është domosdoshmëri që shtyn Kosovën deri tek kandidimi i saj për t’u bërë anëtare e BE-së. Kjo kandidaturë i mundëson Kosovës që të futet në gjirin e saj, atëherë ajo hyn në një fazë tjetër të rëndësishme deri në integrimin e plotë në BE-në. Kjo është faza e Partneritetit Europian, ku Kosova prapë mund të ketë ndonjë kusht që duhet ta plotësojë, sa më në detaje. 271 European Union- Beckround - The EU in Kosovo, February 2013. Shih më shumë në: www.consilium.europa.eu/kosovo, marrur më: 20/1/2013. 99 Në këtë fazë dihet edhe data e mundshme e anëtarësimit në BE, nëse Kosova deri në atë kohë do t’i ketë plotësuar të gjitha kushtet jo edhe aq të leta të cilat ia caktonë BE-ja, para se të bëhet shtet anëtar duhet që sëpari të ratifikohet nga të gjitha shtetet e BE-së, që është edhe një kusht i domosdoshëm. Në këtë çështje Kosovës i mbetet ende për të lobuar në njohjen nga ana e këtyre pak vendeve të BE-së, të cilët mund të jenë një pengesë e mëtejme për të, ndaj këtu Kosova duhet të jetë në marrëdhënie të mira me këto pesë shtete272 [...], që në të ardhmen e afërt të jetë e njohur si e tërë nga shtetet e BE-së, që këto shtete të mos jenë kundër unitetit të politikes së jashtme të BE-se, ku dihet se edhe vetëm një vend anëtar europian mund të bllokojë një vend edhe nëse i përmbush detyrimet e parapara për t’u anëtarësuar,273 andaj ne, në të njëjtën kohë duhet të punojmë në proceset tjerë, pa marrë parasysh vonesat nga mosnjohja nga ana e këtyre shteteve, të mos qëndrojmë duarkryq, por të përfundojmë punët që kemi përpara deri tek ky moment. Hap tjetër integrues i Kosovës drejt BE-së është një fazë e tërë, e cila Kosova duhet të kalojë me gjithë vështirësitë që ka, por nëse Kosova do të merrte me përkushtim dhe si përparësi integrimin e saj në BE, atëherë do të jetë i pashmangshëm dhe shumë i shpejtë ky integrim, duke ditur interesimin edhe nga ana e BE-së. Një hap që ka kaluar Kosova me sukses në këtë fazë ka qenë plotësimi i standardeve dhe zgjidhja e statusit final të saj, si ndër sukseset më të vështira dhe më të mundimshme. Edhe pse këto standarde që kishte si detyrë Kosova, s’kanë qenë edhe aq të dëshiruara nga një pjesë e madhe e popullit të Kosovës, por në të vërtetë këto kanë qenë të domosdoshme për Kosovën, që duheshte t’i përmbushte, këto ishin si kushtet elementare që duhet t’i plotësojë një shoqëri për t’u bërë shtet, dhe pas plotësimit të standarteve Kosova do të jetë më afër rrugës së BE-së. Ky paraqiste një sukses, një lloj testi në përmbushjen e obligimeve dhe detyrave të caktuara. Vendosja e BE-së në Kosovë përmes Shtyllës së IV-të, në kuadër të UNMIK-ut, Zyra për Integrimin Europian, Zyra e SAA-së përmes Mekanizmit Përcjellës, dhe EULEX-i, së fundi si mision dhe organizatat të ndryshme, po e bëjnë atraktive procesin e anëtarësimit të Kosovës në BE-në, sepse këto përsëafërime po i ndihmojnë Kosovës në të gjitha fushat 272 Kosovën e kanë njohur zyrtarisht deri tani në (fillim të vitit 2009), 22 nga 27 shtetet e BE-së, ndërsa shtetet që akoma s’është njohur zyrtarisht por që kanë raporte te mira me Kosovën janë: Greqia, Rumania, Spanja, Sllovakia dhe Qipro. Disa nga këto shtete nuk janë të gatshme ta bëjnë një gjë të tillë për shkaqe te brendshme të tyre politike si Qipro dhe Spanja e cila kjo e fundit që nga shpallja e Pavarësisë, Spanja kishte hartuar një dokument të quajtur “pozicioni Spanjoll në lidhje me Kosovën” që tregonte arsyet për mos njohje. Këtë e deklaroj edhe kryeministri spanjoll Jose Lusi Zapatero në vizitën e kreut serb në Madrid. Mirë po disa nga këto vende kanë njohur pasaportat e Kosovë gjë që shpreh gatishmërinë e mëtutjeshme për ta njohur shtetin në të ardhmen. 273 Një ndër rastet e tilla aktualisht po mishërohet ndërmjet debateve mes Sllovenisë si anëtare e BE-së dhe Kroacisë mbi kufirin detar, e cila kjo e fundit është potenciale kryesore për BE. 100 që ajo të kapërcejë të gjitha vështërsitë që do të hasë gjatë demokratizimit, përafrimit dhe standardizimit të institucioneve pas pavarësisë. BE-ja është e interesuar që Kosova të integrohet në të ardhmen në familjen e saj, së bashku me vendet e rajonit, pra ky anëtarësim, ndoshta, do të jetë i përbashkët me vendet fqinje, mëqë dihet se BE-ja është duke i përgaditur të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, që të futen menjëherë si një tërësi e përbashkët në BE-në, kur do të jetë koha pas përmbushjeve të planprogrameve të BE-së, për secilin shtet veç e veç, ose si një bllok që të anëtarsohen në BE-në dhe, siç shprehen edhe diplomatë të ndryshëm europianë, ndoshta Kosova do të mbetet si një pjesë e pandashme, e cila as përpara as prapa shteteve në rajon, nuk do të anëtarësohet në BE, po bashkërisht me to, kjo do ishte edhe një plan më i sukseshëm dhe më unik. Hapat e tjerë, që Kosova duhet të bëjë drejt integrimit të saj në strukturat europiane, është edhe harmonizimi i legjislacionit të Kosovës me atë të BE-së, është mjaft me rëndësi që duhet të bëjë Kosova në përgjithësi dhe me një kohë sa më të shpejtë. Mirëpo, si fusha më me rëndësi janë tri kushte të domosdoshme që duhet t’i plotësojë nëse dëshiron Kosova për integrimin e saj në BE, pra, janë: kushti politik, juridik dhe ekonmik. Në këto fusha nuk duhet imagjinuar por duhet të jemi më të përkushtuar institucionalisht në mënyrë që të arrijmë atë që ne deshirojmë. Kosova duhet të punojë vazhdimisht për plotësimin maksimal të këtyre kushteve. Për kushtin politik, Kosova vetëm ka filluar progresin e saj, kurse për dy kushtet të tjera, juridik dhe ekonomik, duhet të bëjë më shumë progres, të punojë edhe në këto drejtime që të hapen rrugët e saj drejt integrimit. Në bazë të të dhënave, mund të bëjmë një klasifikim të detyrave kryesore dhe elemntare që duhet të përmbushë Kosova, duke filluar qysh tani e deri në integrimin e saj të plotë në BE-në, duke ditur se tani një rigorizitet i tillë, kërkohet edhe brenda shteteve anëtare të BE-së. Këto janë pjesë mbajtëse e rrugës për në BE, të shohim në vazhdim se cilat janë këto detrya në pika të shkurtra: Situata politike, është një ndër çështjet që duhet bërë përparim si brenda dhe jashtë saj, e cila ende mbetet në suazat e stabilizimit e dialogimit fqinjësor me palën serbe, duke ditur se këto kushte duhet të plotësohen në mënyrë efikase cenon punën drejtë BE-së. Kosova ka shënuar një përparirem dhe nënshkrimin e marrëveshjeve politike fqinjësore konform me ato europiane, në veçanti përmisime duhet bërë në dogana, bujqësi dhe lëvizjen e lirë të mallërave. Megjithatë, pak përparim është shënuar në zbatimin dhe fuqizimin efikas të legjislacionit. Më shumë përpjekje nevojitet në përafrimin dhe zbatimin e standardeve europiane, në veçanti në luftimin e krimit të organizuar, shpërlarjen e parave, drogës, në përmirësimin e gjendjes së punësimit. 101 Demokracia, dhe shteti i së drejtës ka progres legjislativ në implementimin e tyre. Duhet bërë progres të duhur në forcimin e ligjit, në politikat antikorrupsion dhe luftën kundër krimit të organizuar lidhur me ligjet e aplikushme. Sistemi gjyqësor është një ndër pikëreferimet e dobëta ku duhet bërë përparim më shumë. Po ashtu vazhdon të mungojë një strategji reformuese në mënyrë që të ndërtohet një administratë profesionale, si përgjegjëse e lirë nga interferencat politike pra ky standartizim duhet të jetë në përputhje me BE-në. Të drejtat e njeriut, liri, siguri dhe drejtësi për të gjithë me mundësi të barabata në të shprehurit duhet përmirësuar, duke mos lënë asnjë hapësirë që politika të ndërhyjë në medie, ndalimin e abuzimeve dhe dhunën ndaj fëmijëve274 mbrojtja e pakicave.275 Këtu shohim se është bërë shumë progres ndaj këtyre pakicave më shumë se në shumë vende demokratike europiane. Kjo është e paraparë edhe konform standarteve europiane dhe në planin e z. Ahtisarit këto qështje janë të dëshmuara qartë dhe të garantuar edhe në Kushtetutën e Republikës së Kosovës.276 Edhepse më herët kishte dilema, mosbesushmëri lidhur me këto realitete ndaj minoriteteven, por realiteti tregon të kundërten edhe vetë pakicat janë të kënaqura me kushtet që i ofrohen këtyre dhe privilegjet që kanë. Çështjet rajonale dhe obligimet ndërkombëtare, këtu përpjekjet janë të itensifikuara në drejtim të bashkëpunimit rajonal dhe ndërkombëtar si në tregëti, transport, energji dhe pjesëmarrje në forume të ndryshme rajonale pastaj bashkëpunimi me Gjykatën e Hagës, më së miri e tregon Kosova këtë bashkëpunim.277 Situata ekonomike, duhet të bëhet një strategji sa më efikase për luftimin e ekonomive informale, krimit të organizuar, që këto përbëjnë dhe afektojn direkt në ambientin biznesor. Kosova duhet që të ketë bashkëpunim, zhvillimor të mirë me FMN-në, dhe BB 274 Bajraktari Halim & Kastrati Emrush, 21 Nëntor 2012, “Dhuna kundër fëmijeve në Shqipëri- Dhuna ndaj fëmijeve në Shqipëri dhe Kosovë”, Kumtes shkencore në Konferenc e organizuar nga UNICEF. Tiranë, fq. 172. 275 Në përgjithësi, të drejtat e pakicave në Kosovë janë të garantuar më ligj, por komunitetet ende e shohin lirinë e tyre të lëvizjes të kufizuar në praktikë për shkaqe të sigurisë. Kushtet e jetës për disa komunitete pakicë ende nuk janë përmirësuar. Ka më tepër së 250,000 refugjatë dhe persona të zhvendosur brenda vendit të cilët pritet të kthehen në shtëpitë e tyre në Kosovë. Këshillat komunalë për siguri në komunitet, këshillat lokal të sigurisë publike, si dhe komitetet e komuniteteve dhe të ndërmjetësimit, janë themeluar në të gjithat komunat. Strategjia për kthimin e azil-kërkuesve të dëbuar nga vendet e Europës Perëndimor është aprovuar në maj, 2007. 276 Neni 58 i Kushtetutës së Kosovës obligon Qeverinë për të krijuar kushte të përshtatshme për grupe etnike e mioritetet për ruajtjen e tyre dhe identitetit, që bazohen në të gjitha konventat ndërkombëtare. Shih në: Kushtetutën e Republikës së Kosovës të 15. Qershor 2008. 277 Kosova ishte si një bashkëpunuese e mirë me Tribunalin e Hagës, me vetë vullnetarizmin dhe bashkëpunimin me këtë institucion si dhe dëshmimi i shumë personaliteteve kosovare nxori në shesh të vërtetat juridike e morale të Kosovës. Shih në: Musli Limani, 2004, “Integrimet Ekonomike Evropiane”, Prishtinë, fq. 83. 102 (Bankën Botërore), pastaj në revitalizimin sa më të mirë të privatizimit,278 në auditimin e brendshëm, në agjencionin e prokurimit publik, ligji mbi administrimin e tatimeve dhe të procedurave tatimore, pastaj është sektori bankar, megjithëse ka bërë përpjekje në rritjen e kapaciteteve për t’iu siguruar financim afatëgjatë ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme dhe duhet bërë progres drejt një kornize të fuqishme rregulluese për shërbimet publike në pajtushmeri me standartet Europiane, pastaj ligji mbi pronën intelektuale nuk ka progres të duhur. Në të gjitha këto fusha duhet bërë progresin maksimal që Kosova të jetë më afër BE-së. Rol të rëndësishëm drejt rrugës deri në integrimin e saj në BE-në, ku edhe PSA-ja, do të ndihmojë që legjislacioni i ri dhe politika të verifokohen në mënyrë që të jenë në përputhshmeri me ato europiane. Roli i zyrës për proceset e integrimit europian dhe i njesive për integrim e në ministrit të ndryshme. Kosova ka bërë progres sa i përket përafrimit të satandarteve europiane dhe atë në shumë fusha si: tregu i brendshëm, miratimi i legjislacionit të ri, implemetimi i ligjeve doganore, pastaj në çështjen e tatimit. Bujqësia,279 si një çështje në prioritet për BE-në, e cila nuk po shfrytezohet sa duhet nga shkaku i infrastrukturës së dobët, mosinvesitmi si duhet, rregullimi i të drejtave të pronës280, kreditimi jo adekuat, mekanizmat e kontrollimit të cilësisë të paefektshme dhe arsimimi i dobët. Ka pak zhvillime për t’u raportuar sa i përket harmonizimit me standardet bujqësore europiane të prodhimtarisë dhe konsumit, përkundër miratimit të ligjeve paradaj edhe në këtë fushë duhet të bëhet progres. Mjedisi (Ambienti),281 po ashtu është një problem tjetër në vete që duhet bërë progres drejt përafrimit me Acquis Communautaire me miratimin e legjislacionit mbi cilësinë e ujit dhe të ajrit, një kusht më rëndësi jetike për BE-në dhe më gjerë.282 Disa masa janë marrë për të ngritur vetëdijen publike për çështjet mjedisore edhe pse gjen mbrojtje ligjore në nivel kushtetues, administrativ dhe penal. Eksperienca dëshmon se sistemet saksionues në fuqi nuk janë të mjaftueshëm për të garantuar respektimin e plotë të dispozitave për mbrojtjen e mjedisit. Ky respektim mund dhe duhet të përforcohet nëpërmjet disponibilitetit të normva penale, që janë tregues të një faji social të natyrës 278 Privatizimi duhet të vazhdoje të shikohet si thelb i gjithë procesit të tranzicionit në Ballkanin Përendimor. Shih ne: Ferdinand Xhaferaj, 2007, ”Deballkanizmi i Ballkanit”, Tiranë, fq.144. 279 Një ndër prioritetet e BE-së, gjatë vitit 1992 u bënë reforma në bujqësi me qëllim të zvogëlimit të shpenzimeve të prodhimtarisë deri në nivelin konkurrues në botë që bart edhe një ndër standardet më rigoroze në botë. 280 Neni 7 i Kushtetutës së Kosovës. 281 Me aktin Unik Europian, është plotësuar Traktati i Romës me dispozitat për ambientin përkatësisht për mbrojtjen e tij, e cila kishte këto qëllimi: të ruhet, të mbrohet dhe të përparohet cilësia e ambientit, mbrojtes së shëndetit të njerëzve; të sigurohet shfrytëzimi i kujdesshëm dhe relacional i resurseve natyrore. 282 Me moton: “Europa e pastër dhe e gjelbër”, BE-ja është udhëheqëse botërore në mbrojtjen e mjedisit dhe lufton për ndryshimin e klimës. Është udhëheqës i implementimit të Protokolit të Kyotos për luftimin e gazrave që shkaktojnë ngrohjen globale. 103 cilësisht ndryshe ndaj saksioneve administrative ose mekanizmave dëmshpërblyes të së drejtës civile. [...]. Një mbrojtje efikase kërkon, në vecanti sanksione më bindëse për aktivitet qe dëmtojnë mjedisin, të cilat në përgjithësi provokojnë ose mund të shkaktojnë përkeqësim të cilësisë së ajrit, përfshirë atmosferën, të tokës, të ujit, të faunës dhe të florës, përfshirë ruajtjen e specieve», 283 sidoqoftë, aktivitetet në këto fusha janë ta pamjaftueshme dhe vetëdija e popullatës për mjedis mbetet shumë e paktë. Transporti, edhe pse Kosova merrë pjesë në inciativa rajonale mbi transportin, rrugor i cili po ecen në hapat e duhur, kohëve të fundit, një gjë e tillë ngel prapa në infrastrukturën hekurudhore si atë vendore dhe nacionale. Aeroporti i Prishtinës kishte mangësira por kaloi nën kontrollin civil dhe u inkorporua. Në fushën e Rrjeteve të Transportit Trans-Europian, Kosova ka arritur progres, tani po merr pjesë në zhvillimin e rrjetit kyç të transportit dhe në Observatorin e Transportit të Europës Juglindore (SEETO)284. Kosova ka aprovuar pesëvjeçarin e dytë të planit shumëvjeçar 2007-2011. Një studim i fizibilitetit dhe një vlerësim i ndikimit në mjedis për (rutën) R6, që lidh Nishin me Prishtinën dhe Shqipërinë, dhe për (rutën) R7 që lidh Malin e Zi me Prishtinën dhe Shkupin, janë finalizuar në 2007. Këto ruta janë në përputhshmëri me prioritetet e SEETO-s anë paraqitur si prioritete edhe në draft Kornizën e Shpenzimeve afat-mesme të Kosovës 2008-2010. Qeveria ka për qëllim të financojë R6 dhe R7 përmes mbështetjes së donatorëve dhe ose partneriteteve publiko-private. Sidoqoftë, në fushën e rrjeteve të transportit, implementimi i projekteve prioritare të identifikuara në planin shumë vjeçar dhe në revidimet vjetore ende kanë nevojë për bashkëpunim të vazhdueshëm me SEETO në mënyrë që të arrihet progres i mëtutjeshëm. Energjia, një ndër prioritetet dhe stabilitetet ekonomike ështe edhe energjetika. 285 Kosova është nënshkruese e Traktatit me Bashkësin Europiane në shtetet Jug-Lindore për energji por ajo ndodhet në një lloj jo stabiliteti energjetike brenda vendit, prandaj duhet edhe kësaj fushe t’i kushtohet më shumë vëmendje drejt progresit të duhur e cila kjo e fundit do të zgjidhet përfundimisht ndoshta pas privatizmit të kësaj ndërrmarje me një privatizim në tërësi, duke i mundësuar një mjedisi më të qëndrushëm investues. Telekomunikimi dhe shërbimi postar, duhet bërë progres të duhur edhe në këtë fushë të rëndesishme. 283 Bajraktari Halim & Aliaj Bajram, kjo kumtesë u prezentua në Konferencën në Ulqin Tema: “Investment law and environmental law in Albanian territories: Albania - Kosovo a comparative approach”- Investimet në funksion të zhvillimit ekonomik dhe proceset integruese”, Ulqin. Nr 5, Vëllimi II, date: 05.04.2013. fq. 417. 284 Shih më shume në: www.seetoint.org. 285 Çekia ishte kryesuesja e radhës e Bashkimit Europian që nga 1 janari 2009 dhe udhëheqi deri në qershor, si prioritet i saj ishte Ballkani Perëndimor. Poriotet i kësaj ishte: ekonomia, energjetika dhe zhvillimi i politikave të BE-së. 104 Gjygjësia, duhet përmirësuar me resurset njerzore. Është një problem dhe sfidë, për Kosovën edhe për një kohë të gjatë do të mbetet një adresim i qartë nga BE-ja. Numri i madh i lëndëve të pa përfunduara vazhdon të jetë problem i madh286. Siguria, edhe përkundër përparimeve është ende e pakënaqshme prandaj kësaj fushe duhet t’i kushtohet kujdes dhe duke pasur stabilitet të duhur. Shqëtsuese mbeten lufta ndaj pastramit të parave, drogës. Një progres më të madhë duhet bër në krijimin e një kornizes ligjore për t’i luftuar këto fenomene negative. Një ndihmesë më të plotë duhët ta bëjë qytetaria dhe policia. Kësaj të fundit i duhet më tepër të merret në ndërtimin e kapaciteteve për të luftar krimin e organizuar. Megjithatë, duhet përmrësuar ligjet adekuat për policinë, që rregullon strukturat dhe kompetencat e policisë. Hetimet e SHPK-së në raste të vrasjeve, krimeve ndëretnike, krimeve ekonomike dhe trafikimit të qenieve njerëzore janë ende jo edhe shumë efikase.287 Puna e policisë shpesh pengohet nga mungesa e inteligjencës në dispozicion e cila ështe në formim e sipër. Vendqëndrimet policore nuk i përmbushin standardet ndërkombëtare. Partneriteti europian, duhet të vazhdojë të jetë mjeti kyç për të drejtuar përpjekjet e Kosovës drejt BE-së. Atij duhet t’i jepet vëmendja e nevojshme politike në mënyrë që Kosova të përmbushë agjenden e saj legjislative të ndërtimit të institucioneve të metejme sa më stabile. Një gjë duhet ditur se, pa përmbushjen e të gjitha këtyre kushteve dhe kritereve dhe shumë sektorëve që janë një simbioz mes tyre, vetëm mund t’i rrimë karshi BE-së ose një gjë e tillë mbetet të shihet vetëm nëpër ekranet telivizive një integrim i tillë, këta sektorë negativ duhet shmangur me kohë, në mënyrë që të mos zvarrisim integrimin në familjen europiane. Andaj duhet t’i marrim me shumë përkushtim vërejtje që vinë nga raportet vjetore të Komisionit Europian për Kosovën, që këto të meta që ballafaqohet të bejmë zhdukjen në maksimum të tyre në mënyrë që ta kemi të sigurt integrimin. Mundë të themi se Kosova tani i është futur garës për në BE, edhe pse ende s’jemi në pozicionin e duhur garues, ndaj duhet kapur momentet me shpejtësi, të duhur. Kjo dekadë e ardhshme do të jetë e artë për Kosovën. Duhet të bëjmë angazhim të gjithanshëm që të jemi brenda këtij cikli të artë europian. 286 Gjatë vitit 2013 numri i lëndëve arrin mbi 300 mijë që janë në procedurë për shqyrtim, gjë që kjo për një vend si Kosova është tregues i qarte se sa pak punohet ne ketë sektor të drejtësisë. 287 Sundimi i Ligjit në Kosovën e Pavarur Raport për Europë Nr. 204 –19 maj 2010. 105 6. Problematikat e rrugëtimit të Kosovës drejt integrimit në BE Çështjet aktuale të rrugëtimit të Kosovës drejt BE-së nuk kanë të ndalur, mirëpo kanë elemente branda që njëherit janë penguese që në vete e shtrembojn cakun e duhur integru. Lidhshmëria e Kosovës me BE-në ka një relacion të veçantë në raport me vendet e Ballkanit Perëndimor. Prandaj edhe rrugëtimi duhet zhvilluar në një primat tjetër, duke parë edhe anën tjetër edhe subjektivitetin ndërkombëtar si pjesë e marrëveshjeve me Kosovën, një besueshmeri kaq e madhe vjën edhe si rezulltat i punës së vendit tonë. Problemi shtrohet në pisten tjetër që është mosënjohja nga pesë vende të BE-së, që së bashku e përbejnë çelësin që e hap dhe i mbyll proceset e metejme të Kosvës drejt BE-së. Përmirësimi i shtetit juridik288, forcimi dhe standardizimi i demokracisë të cilat janë të lehta për t’u përshkruar por jo aq të lehta për t’u zbatuar në praktikë ngase edhe nga këta promotor varet edhe shtytet drejtë dhe më shpejtë në BE. Përafrimi më i shpejtë kërkon të implementohen ligjet dhe platformat e përbashkëta europiane, duke konsiliduar sa më shumë shtetin ligjor e formal. Ora europiane mund të ngecë për Kosovën, nëse nuk arrihet një lexim i mirëfilltë gjithë institucional brenda vendeve. Një heqje e këtyre barrierave varet kryesisht nga ne, një angazhim dhe përkushtim duhet pasur mbështetje edhe nga faktori europian edhe në të ardhmen. Përoblamtikë tjetër mbetet informaliteti në ekonomi, duhet më shumë përparim dhe mundësim në terheqjen e investimeve, duhet ndarë njëherë e përgjithmon nderhyrjet e politikës në ekonomi. Kështu, sipas të gjitha të dhënave, po parashikohet se nëse Kosova do të ecë në hapa të sigurt dhe me sukses, do të jetë konkurruese e përafërt me shtetet fqinje për anëtarësim në BE, pra do të jetë vend që mëton të anëtarësohet në BE-në, atëherë, BE-ja do t’i vëjë kushte të tjera Kosovës, që duhet t’i plotësojë në hapa të mëtutjeshëm. Këto kushte Kosova duhte t’i plotësojë, sepse janë kritere të BE-së, të cilat kritere parashohin se çka duhet të bëjë një shtet për të hyrë në BE-në, gjatë kësaj kohe, do të zhvillohen shumë bisedime mes Ksovën dhe BE-së, rreth të arriturave që janë bërë dhe që duhet të bëhen në Kosovë. Nëse Kosova do të kalojë këtë fazë të plotësimit të kushteve me sukses, atëhere BE-ja do ta pranojë Kosovën në gjirin e saj. Mbeten edhe shumë punë për të berë sidomos në zhdukjen e politikave informale në drejtësi, ekonomi dhe demokraci. 288 Resolution 1782 (2011) Report. Doc. 13088, 07 January 2013 The situation in Kosovo* and the role of the Council of Europe. Shiquar më datë: 28/12/2011. 106 RAPORTI HULUMTUES RRETH TEMËS “ROLI DHE PERSPEKTIVA EUROPIANE E KOSOVËS” Këto të dhëna nga pyetsoret dhe intervistat e hapuar pasqyrojnë edhe në një menyrë referuese mbi rolin dhe mbështetjen e BE-së në Kosovë para dhe pas pavarësisë si dhe përpjekjen e vendit tonë për t’i adrasuar, idendifikuar e eliminuar problematikat dhe sfidat e ndryshme në mënyrë që sa më shpejt të inicohet praktikisht përmbushja e kritereve për t’u bashkuar me familjën europiane. Këto hulumtime të intervistuaranketuar janë kryer gjatë muajve shkurt-maj të vitit 2013. Për një kategori të përzgjedhur për nga profesioni, puna që përbënin një nivel të lartë njohurish mbi BE-në, me përgaditje më të lartë se qytetarët mesatarë, si rrezulltat i punëve që kishin këta të intervistuar, çka edhe krijon hapësirë për përgjigje më të kualifikuara. Kjo njëherit është edhe një mundësi për të vrojtuar nivelin e njohurive dhe përceptimeve sa i përket rolit dhe perspektivës europiane të Kosovës. Si qëllim në këtë hulumtim ishte për të marrë sa më shumë përgjigje sa më aktuale e të mirë-informuara me këto problematika integruese në nxjerrjen e raporteve mes BE-së e Kosovës. Ky sondazh ka edhe të metat e tij, ngase nuk i takon një niveli publik në kuptim të plotë të fjalës dhe nuk do të përdoret për të pasqyruar nevelin dhe perceptimet e popullsisë në tërsi se çka dhe si e shohin Kosovën në BE apo elementet tjerë integrues. Megjithatë me këto të dhëna ne duhet përdoru me kujdes vetëm sa i përket temës në fjalë ngase edhe përzgjedhja e kampionëve të sondazhit dhe pyetësorve lidhet me përzgjedhjen e tematikave si problematika që kanë të bëjnë me titullin e temës në fjal, në rrugëtimin e Kosovës drejt BE-së dhe perspektivën e saj. 107 ROLI DHE PERSPEKTIVA EUROPIANE E KOSOVËS Këto të dhëna në këtë sondazh pasqyrojnë mbështetjen dhe përpjekjet e Kosovës në njërën anë dhe në anet tjetër rolin e Bashkimit Europian për ta ndihëmuar përspektiven dhe integrimin sa më shpejtë të vendit brenda familjës europiane. Në ketë mënyrë, ne kemi adresuar disa çështje të kaluara, të sotme dhe sfida në të ardhmen që Kosova duhet domosdoshmërisht t’i eliminojmë sa më parë të jetë pjesë e BE-së. Në pyetjen tonë drejtuar respodentëve, “se cilat nga marrëdhëniet e BE-së kanë qenë më të shprehura në Kosovë në këto periudha”. Pyetja bashkë me alternativat ishte si në vijim: 1) Bashkimi Europian në Kosovë nga viti 1998 deri e shpallja e pavarësisë më 17 Shkurt 2008; 2) Pas shpalljes së pavarësisë; 3) Gjatë rolit të konferencave për Kosovën në (Konferencen e Ramujesë); 4) Përmes organizatave (misioneve) të BE-së; 5) Tjetër ___________ Figura 1: Roli i Bashkimit Europian në Kosovë para dhe pas luftes Edhe gjatë intervistimeve të responentëve në pyetjet e hapura rreth kësaj çështjeje: “Nëse do të krahasonim periudhën para dhe pas luftës në Kosovë, në cilën periudhë besoni se ka pasur më shumë role Bashkimi Europiane në Kosovë”? Të intervistuarit ishin të mendimit se në periudhën e pas luftës Bashkimi Europina ka pasur më shumë ndikim, mendonin për të dyja periudhat. 29% prej tyre, kanë treguar se ndër periudhat më aktive 108 kanë qenë pas pavarësisë, 28% mendojnë se Bashkimi Europian ishte më prezent në Kosovë nga viti 1998 deri të shpallja e pavarësisë më 17 shkurt 2008. Ku 28% kanë mendime se përmes organizatave (misioneve) te ndryshme ka luajtur një rol, kurse 9% mendojnë se gjatë rolit të konferncave ndërkombëtare sidomos në rolin që ka pasur të Konferenca e Rambujesë, duke legjitimuar luftën e drejtë të Kosovës për çlirimin nga okupimi serb. Kosova u ndihmua fuqishëm nga kjo periudhë e deri më sot, duke mos harruar edhe mekanizmat dhe strukturat e ndryshme luftarake ndërkombëtare. 109 ROLI I MISIONEVE TË BE-SË NË KOSOVË PARA DHE PAS PAVARËSISË Në pyetjen tonë drejtuar respodentëve, dhe atë se “sa mendoni se ka qenë roli i misioneve të BE-së (roli i OSBE-së; roli i UNMIK-ut; roli i Misionit EULEX; roli i ICO-së në Kosovë) në ndërtimin e Kosovës para dhe pas pavarësisë?”, Ndër periudhat më aktive kanë qenë si në vijim: 1) Shumë; 2) Pak; 3) Mesatarisht; 4) Aspak. Figura 2: Sa është aktiv në ditët e sotme roli i BE-së në marrëdhënie me Kosovën?. Edhe të intervistuarit me pyetjet e hapura u shprehën se roli aktiv i BE-së në ditet e sotme vijon: 52% kishin mendim se mesatarisht ka pasur dhe ka rol në ndërtimin e Kosovës, 32% menduan se ka luajtur shumë rol dhe se një marrëdhënie të tillë po e tregon në vazhdimsi, 7% dëshmuan se ka pasur pak rol në këto periudha të sipërpërmendura, kishte dhe nga ato që ishin kritikë dhe që shprehnin, që aspak nuk ka lujtur rol misionet e BE-së, të këtij mendimi ishin rreth, 8% e tyre. 110 MISIONET NË KOSOVË DHE E ARDHMJA E TYRE Pyetje: “Prej të gjitha këtyre misioneve që ka pasur dhe aktualisht ka BE-ja në Kosovë, me një fare mënyre disa janë akoma prezentë në vendin tonë, cili nga këta misione janë të nevojshëm edhe në të ardhmen?”. 1) OSBE-ja; 2) UNMIK-u; 3) Misioni EULEX; 4) ICO-ja (ka përfunduar mandatin). Figure 3: Roli pozitiv, misionet të BE-së në Kosovë në të kaluarën dhe të ardhmen? Në intervistimin lidhur me pyetjen e sipërpërmendur, 58% janë të mendimit se misioni EULEX është i nevojshëm edhe në të ardhmen prezente në Kosovë, po ashtu 36% kanë. Të njëtin mendim kishin edhe për misionin OSBE-në i cili ka luajtur një rol të madh dhe do të jetë i dobishëm edhe në të ardhmen sidomos për forcimin e demokracisë dhe qështjeve arsimore, 5% kishin mendime të mira për ICO-në dhe veçimin unik se si ky mision ka ndjekur detyrat dhe kompecencat e tij në Kosovë. Si një shembull i mirë do të ishte të ndiqnin edhe misionet e tjera në vend me interes të Kosovës edhe nga inervista e punonjësit në këtë mision respondenti shprehet se “deri më tani asnjëherë nuk ka pasur një mision të tillë me më korrektësi” 289, 1% mendonte se UNMIK-u, ende ka ndoshta nevoje të jetë si pjesë e njohjeve dhe relacioneve ndihmuese që ka ky mision mes Kosovës dhe Serbisë, si një njohës i mirë e të dya paleve si një balancuese e bisedimeve. 289 Përgjigje nga respodenti si punonjës në misionin ICO-s, në Prishtinë. 111 Pyetje: “Sa e vlerësoni se BE-ja ka pasur dhe ka rol të vazhdueshëm në ndërtimin dhe standardizimin e Kosovës, para dhe pas pavarësisë?”. Para pavarësisë: 1) Shumë; 2) Pak; 3) Aspak. Pas pavarësisë: 1) Shumë; 2) Pak; 3) Aspak. Figura 4: Roli i BE-së para dhe pas pavarësisë në ndërtimi dhe stabilizimin e Kosovës Në inetrvistimin e respodentëve lidhur me pyetjen e lartëpërmendur, 60% kishin mendime se pothuajse BE-ja, ka pasur një lloj të njejtë para pavarësisë dhe ka rol pak më të shtuat pas pavarësisë në Kosovë, dhe atë 42%, në 58% Në raport me atë para pavarësisë 40%. Kjo ëshë një tregues i qartë se BE-ja ka qenë dhe është aktive edhe në të ardhmen në disa fusha si: në sundimin e ligjit, demokraci, zhvillimin ekonomik dhe në ndihmimin e proceseve, kontrullimin e detyrave që na adreson BE-ja. 112 PËRMBUSHJA E KRITEREVE NGA ANA E BE-së NË KOSOVË Sa vlersoni se, cilat nga kriteret mendoni se janë afër përmbushjes në Kosovë nga roli i BE-së: 1) Kriteret juridike-ekonomike; 2) Kriteret politike; 3) Kriteret europiane; 4) Asnjëri. Figura 5: Përmbushja e kritereve në Kosovë Nëse lexojmë këtë paraqitje grafike në përqindje, shohim se: 37% e respodentëve besojnë se ende asnjëri nga kriteret e njohura si kriteret e Kopenhagës nuk janë përmbushur sa duhet, kjo është një tregues jo aq favorizuës për pëafrimin e Kosovës drejt BE-së, ku 28% mendojnë se janë përmbushur disi mbi minimal kriteret sidomos ato juridike-ekonomike, pikërisht nga institucionet e Kosovës dhe roli i BE-së, 26% besojnë se janë përmbushur kriteret politike, të tjerët mendojnë se nga roli i BE-së janë më afër përmbushja e kritereve europiane për shkaqe të prezencës së BE-së tash e afër dy dekada sa vepron në vendin tonë. 113 “Persona të ndryshëm kanë mendime të ndryshme për ritmet me të cilat po ecen procesi i antarësimit të Kosovës në BE. Sipas mendimit tuaj si po ecën ky proces?” 1) Po ecen shpejt; 2) Ngadalë; 3) Shumë ngadalë; 4) S’po ecën fare. Figura 6: Ecuria e procesit të anëtarsimit të Kosovës në BE Siç shihet edhe nga grafikoni lart, 41% kanë shprehur mendimin se ecuria e procesit të antarësimit të Kosovës në BE po ecën ngadalë, të një mendimi edhe më të madh ishin edhe 45% e të anketuar duke shprehur që në këtë rrugtim Kosova po ecën shumë ngadalë, një pjesë prej 7% kanë mendim se vendi ynë s’po ecën fare në këtë drejtim, dhe vetëm, 6% kishin mendimin se rruga drejt anëtarësimit po ecën shpejt dhe se ka dukshmëri, progres antarësimi i Kosovës në BE. 114 Në pyetjen tonë rreth pritshmërisë se: “Sa kohë i duhet Kosovës për t’u bërë pjesë e anëtare e BE-së?”. Në alternativat e cekura të intervistuarit i’u përgjigjen: 1) Do t’i duhen 5 vjet; 2) 10 vjet; 3) 15 vjet; 4) Më shume se 15 vjet; 5) Nuk e di. Figura 7: Kosova, sa është afër procesit të integrimit? Përqindja më e madhe e respodentëve në përgjigjen se sa vite i duhen Kosovës të bëhet pjesë e BE-së, respodentët dhanë këto mendime: 30% kanë mendim se i duhen mëse 10 vjet kohë Kosovës, përpara se të jetë pjesë e familjës europiane, 18% nuk kanë idenë se kur përafërsisht do të mundë të ndodhë një integrim i tillë. Te tjerët, 19% e shohin edhe me tutje shumë larg këtë proces, duke menduar se i duhen më shumë se 15 vite kohë një anëtarësim i tillë. Një periudhë më të përmbyllur e shohin rreth 16% e respodentëve, duke menduar për 15 vite integrimin e plotë të Kosovës. Mirëpo, një pjesë “shprese” mbetet tek 21% e respodentëve, duke e përafruar disi në së paku sipas tyre do t’i duhen së paku 5 vjet kohë që Kosova të integrohet në BE, dhe 16% e tyre nuk e dinë se kur mund të ndodhë një integrim i tillë. Të gjitha këto përgjegje kanë një mesazh të dyfishtë: se pari, rruga drejt Bashkimit Europian është më e gjatë se sa mendohet, andaj duhet që t’i shpejtojmë hapat dhe përkushtimin në mënyrë më të sigurt për të kapur proceset sa më afatshkurtra drejt këtij procesi. Dhe e dyta, disa prej të intervistuarve nuk kanë as idenë me të vogël se kur mundet të ndodhë ky proces, duke moskritikuar këta të fundit, një barrë kritike këtu bie tek institucionet tona në mos qartësimin sa duhet tek opinioni mbi punët që na presin përpara proceseve integruese. 115 PERSPEKTIVA EUROPIANE E KOSOVËS Njerëzit kanë mendime të ndryshme mbi rolin e BE-së në të ardhmen, ku mendoni se do të përfitojë Kosova më shumë në këto drejtime të mëposhtme?. 1) Forcim të shtetit ligjor; 2) Zhvillim të demokracisë; 3) Zhvillim ekonomik dhe mirëqenie; 4) Mbështetje financiare. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 47% 15% 23% 15% Forcimi i shtetit ligjor Zhvillim të demokracisë Zhvillim ekonomik dhe mirëqenje Mbeshtetje financiare Figura 8: Përfitimet e ardhshme nga ana e Bashkimit Euripian Në lidhje mbi rolin e BE-së në të ardhmen dhe mundësitë përfituese të vendit tonë nga ky rol, respodentët qartësuan se: 47% e tyre qartësuan domosdoshmërinë edhe në të ardhme sidomos në forcimin e shtetit ligjor, 22% shprehin gadishmërinë në zhvillimin ekonomik dhe mirëqenie sociale, 15% e respodentëve kanë mendime se Kosova mundet të përfitojë nga BE-ja sidomos në zhvillimin e demokracisë, të tjerët, 15% mendojnë se mund të jetë perfituese sidomos në mbështetjet financiare dhe disa nënfusha të tjera për zhvillimin dhe forcimin e shtetit. Të gjitha këto të dhëna na japin një mesazh të qartë se gadishmëria për mbështetje nga ana e BE-së ende ka një besim të lartë moral, politik-ekonomik dhe atë juridik, edhe në suazat afatgjata. 116 Si e vlerësoni punën e zhvillimeve të ndryshme rreth përmbushjes së proceseve ku edhe nga vetë pyetja ”Anëtarësimi i Kosovës në BE varet nga shumë faktorë sa të rëndësishem janë këta faktorë në zhvillimin e Kosovës” si: 1) Marrëdhëniet ndëretnike; 2) Gjendja në rajon; 3) Lufta ndaj korrupsionit dhe krimit të organizuar; 4) Zhgjedhjet e lira dhe të ndershme; 5) Zhvillimet politike dhe ekonomike në Kosovë; 6) Roli i BE-së edhe në të ardhmen; 7) Tjetër, specifikoni___________ Figura 9: Faktorët për zhvillim dhe antarësim Ashtu siç e kemi theksuar në disa pjesë të punimit dhe në hipotezën që në fillim të hulumtimit, se si çështje jetike për përspektivën e Kosovës është dhe mbetet stabiliteti në të gjitha sektorët e shtetit brenda Kosovës, ku nga të dhënat nga respodentët pasqyrohen mendimet se një antarësim varet kryesisht nga ky element. Ndërsa, 55% mendojnë se lufta ndaj korrupsionit dhe krimit të organizuar, 47% nga mosprezenca e rolit të BE-së edhe në të ardhmen, 14% nga marrëdheniet ndëretnike, 13% fakrori i zhvillimeve politike e ekonomike në Kosovë. 8% potencojnë se anëtarësimi varet kryekëput nga gjendja në rajon, ka edhe të tjerë, 5% që kanë mendimin se edhe mbajtja e zhgjedhjeve të lira dhe të ndershme është si tregues, një test i madh, si faktor integrues në BE. 117 MISIONET EULEX DHE OSBE NË KOSOVË PAS SHPALLJES SË PAVARËSISË “A jeni pro a kundër vazhdimit të misonit të BE-së (EULEX dhe OSBE) në Kosovë edhe pas shpalljës së Pavarësisë?”. 1) Po; 2) Jo; 3) Është e domosdoshme; 4) Nuk e di; 5) Pse? tregoni,________ Figura 10: Vazhdimi i misioneve të EULEX-it dhe OSBE-së pas pavarësisë në Kosovë Shumica e respodentëve besojnë se do tʼjetë e domosdoshme prania e misioneve të Bashkimit Europian në Republikën e Kosovës, mbi 38% e respodentëve e shohin si një domosdoshmëri prezencën e këtyre misioneve si: 31% janë të mendimit Po prezencës së këtyre misioneve, 16% nuk dinë – s’kanë mendim për vazhdimin ose mosvazhdimin e këtyre misioneve, 14% janë të mendimit për një Jo të një vazhdimi të këtyre misioneve pas shpalljes së pavarësisë, për shkak të shtetformimit që ka tani Kosova290. Dhe 1% janë kundër këtyre misioneve nga arsyeja e mosefikasitetit të tyre në Veri të Kosovës, sidomos kritika ka ndaj misionit EULEX. Por ka edhe të tjerë që mendojne brenda kësaj përqindjeje në intervistim që më së shumti këto misione do tʼduheshin të jenë prezente edhe për një periudhë afatshkurtër 2-3 vite për arsye këshillimi për institucionet tona. 290 Kosova, u pavarësua më 17/02/2008, shih në: Koshtetuten e Kosovës. 118 KOSOVA DHE LIBERALIZIMI I VIZAVE “Kur mendoni se Kosova do të bëhet pjesë e liberalizimit të vizave?” 1) Brenda vitit; 2) Pas 2 vitesh; 3) Pas përmbushjes së standardeve; 4) Specifiko__________________ Figura 11: Procesi i liberalizimit të vizave për Kosovën Në pyetjen drejtuar respodentëve: 44% kanë mendimin se Kosova mund të bëhet pjesë e liberalizimit të vizave pas përmbushjes së standardeve, 36% kanë mendim se pas 2 dy vitesh Kosova mundet ta gëzojë një liberalizim të tillë, 15% janë të mendimit se brenda vitit do të ketë gjasa se do të ndodhë një rast i tillë, por ka edhe të tjerë që kanë një bindje se një mundësi nuk do të ndodhë para 3 viteve, dhe pa angazhim të madh të BE-së i ketij mendimi ishte edhe eruokomsionerja Doris Pak gjatë një vizite që i bëri Universitetit të Prizrenit. 291 291 Gjatë takimit në një vizitë që i bëri Universitetit të Prizrenit “Ukshin Hoti”, më datë: 04 nëntor 2010 Prizren. Eurodeputetja gjermane Doris Pak ku në fjalimin e saj ndër të tjera tha se “Liberalizimi i vizave për kosovarët do të jetë angazhim imi në qarqet europianë”. 119 “Cilat mendoni se janë aktivitetet e ardhshme të Kosovës drejt proceseve në BE ?” 1) Standardizimi dhe përshtatja e legjislacionit; 2) Demokratizimi dhe reformimi i institucioneve; 3) Përmbushja e kritereve; 4) Tjetër, specifiko _____ Figura 12: Plotësimi i standardeve për Kosovën Në elaborimet e temës në fjalë një ndër pikat qëllimore ka qenë edhe gjetja dhe eliminimi i problematikave dhe përparimi i aktiviteteve dhe përmisimi i rekomandimeve dhe raportimeve që vjen nga BE-ja si shans për t’u bërë pjesë sa më e shpejtë e BE-së. Edhe nga vetë respodentët në hulumtim: 49% mendojn se duhet jetësisht përmbushja e kritereve, 28% si aktivitete të ardhshme të Kosovës numërohet demokratizimi dhe reformimi i institucioneve. Por një pikë referimi e dobët mbetet standardizimi dhe përshtatja e legjislacionit konform me atë të BE-së. Kjo njëherit është edhe tregues se pa plotësimin e këtyre aktiviteteve vështirë se mund të kemi një të ardhme të afërt në Bashkimin Europian. 120 “Cilat janë pengesat e rrugëtimit të Kosovës drejt BE-së?”. 1) Mosnjohja nga 5 shtetet e BE-së; 2) Zvogëlimi i rolit të BE-së; 3) Mungesa e një stategjie nga shteti i Kosovës; 4) Tjetër, specifiko_____ Figura 13: Rruga e Kosovës drejt BE-së Në lidhje me potencimin e të intervistuarve, sa i përket pyetjes së lartcekur: 54% e respodenteve janë shprehur, se mungesa e një strategjie të mirëfilltë nga Kosova është njëra nga pengesat kryesore për të pasur marrëveshjie të drejtëpërdrejta me BE-në. 35% si pengesë sipas tyre janë mos njohja nga pesë shtetet e BE-së292, rreth 7% e shohin zvogëlimin e rolit të BE-së si një qasje penguese drejt rrugëtimit për në BE kësisoj, sipas tyre e largon qasjen e drejtpërdrejtë të shtyrjes së Kosovës drejtë këtij rrugëtimi. 292 Kosovën ende nuk e kanë njohur zyrtarisht edhe pesë shtete anëtare të BE-së, kur njëzet e dy të tjerë e kanë njohur prej kohësh, por problemi qëndron tek këto shtete si: Greqia, Rumania edhe pse disi e kanë njohur dokomentet e Kosovës formalisht, juridikish ende sʼe kanë shprehur një element të tillë, problemi më i madh qëndron tek Qipro, Spanja dhe Bullgaria, si një treshe pengesë edhe për një kohë për shkak të problemeve të tyre fiqinjësore. 121 “Sa po implemtohet agjenda europiane për Kosovën në këtë periudhë?”. 1. Aspak; 2. Pak; 3. Mesatarisht; 4. Shumë. Figura 14: Agjenda europiane për Kosovën Këto rezultate të kësaj paraqitjeje grafike të shtyllave pas hulumtimit tonë shkencor, mund të vijmë në konstatimin e përgjithshëm të pyetjës së lartëcekra se në shkallën, mbi 51% e respodentëve janë të mendimit se mesatarisht po implementohet agjenda europiane, 39% shprehen mendimin se pak po implementohet, 5% kishin mendim se aspak nuk po implementohet agjenda për Kosovën. Dhe qasje tjetër pozitive por tepër e vogël në vlerësim dhe atë prej 2% shprehet qartë se “shumë” po implementohet kjo agjendë në këtë periudhë për Kosovën e pavarur. 122 Përshkrimi i kampionit Në sondazhin tonë për të marrë sa më shumë përgjigjeje cilësore, shumica e të anketuarve 58% kishin shkollim të lartë dhe një pjesë e mirë shkollim pasuniversitar 32%. Po ashtu, shumica e të anketuarve: 70% ishin të grupmoshës 22-35. Grupmosha e dytë më e përfaqësuar ishte ajo mbi 35-55, që kishte 55% te të anketuarve. Vetëm 6% ishin të grupmoshës 18-23 vjeç, ky tregues i moshës tregon faktin se Kosova ka një perspektive të re me një popullsi për lakmi. Figura: 15 Kualifikimi i të intervistuarve Të gjithë, analizimet e lartëcekura nëpër figura e ndryshme japin për secilin rast veç e veç një orientim, pasqyrues, ndryshim mangësi dhe njëherit tregojnë gjendje se si ka qenë ku ishte, si ka ecur dhe ku ka ngecur Kosova, një tregus tjetër përmes këtyre studimeve është edhe se si duhet të rrugëtoi vendi ynë drejt Bashkimit Europian. Tregues tjetër që u nxor nga. Këto rezultate janë edhe definimi i aktiviteteve të ardhshme që vendit i duhet t’i plotësojë. Këto rezultatet të punës hulumtuese prej disa muajsh kishin epiqendër intervistimiin e përsonave me një nivel të lartë analitik e shoqëror në mënyrë që të japin një vizion sado pak real studimit e që ky element i tillë të mund të realizohet praktikisht si hulumtim. Një tjetër mesazh që nxorëm nga ky hulumtim si tregues del se duhet urgjentisht t’ju dërgohet-demostrohet rastet e pyetsorve institucioneve tona se si duhet dhe çka duhet përmirësuar në këto procese. Për fund mund të them se shoqëria kosovare me një mënyrë të prerë i thot PO, ecurisë së proceseve adresuese dhe integrimit në BE, duke argumentuar të kaluaren dhe të tashmen, por i thotë një JO në këtë mënyrë, në shumicen e rasteve për mospërmbushjen e aktiviteteve dhe proceseve rrugëtuese e standartizuese për në BE. 123 Kapitulli VI 6. Përfundime e rekomandime 124 1. PËRFUNDIME Kosova tani ndërkombëtarisht dihet se ka marrëdhënie më të mirat në rajon me Bashkimin Europian, njeherit duke i sjellë perspektive dhe agjendë europiane, kjo është e kordinuar nga të gjithë misionet e prezente të përbërë nga shtetet anëtare të BE-së që ndodhen në Kosovë, edhe pse ne ende nuk jemi në BE. Ajo që duhet vazhduar edhe në të ardhmen janë marrëdheniet që duhen mbajtur e kurorëzuar përmes proceseve asocuese e reformuese me një fuqizim më të madh në koordinim me planet e BE-së, dhe misionet e saj vepruese aktualisht në vend. Kosova tash e dy dekada i kanë besuar njëra tjetrës marrëdhenie të mira, përformanca të mira ka sidomos në bashkëpunimin dhe zhvillimin ekonomik, politik, juridik e njohës. Sidomos viteve të fundit janë shtuar përpjekjet stabilizuese e bashkëpunuese në luftë kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, me të cilën BE-ja synon që të bëjë progres dhe të jet shembull më i mirë në rajon. Kosova ka arritur një përparim në shtetndertimin e saj falë ndihmës dhe punës së saj shumëvjeqare deri te finalizimi i pavarësisë më 17 shkurt 2008 dhe pas saj. BE-ja po i jep një zhvillimi dhe orientim të duhur institucioneve në tërësi, forcimimit të sektorit ligjor në veçanti, në implementimin e politikave integruese etj, por në tjetrën anë nga pavarësimi nga Qeveria e Kosovës kërkohët që të punojë ngushtë edhe për një kohë në vazhdim me përfaqësues ndërkombëtarë, ngase janë interesa dhe njëherit një përfitim për ne, sidomos përmes prezencës së misioneve e sidomos me EULEX-in dhe atë në sundimin e rendit dhe ligjit në mënyrë me të qartë së bashku për të përmbushur agjendën dhe për të pasur një perspektivë europiane. Bashkimi Europian tashmë është një komponentë bazë se si duhet ndërtuar, zhvilluar dhe standardizuar një vend siç është rasti me Kosovën dhe rrugët që po ndjek ky vend drejt BE-së. Performuesit më të dobët për Kosovën në të ardhmen mbeten sfidat në përmbushjen e aktiviteteve shtetndertuese. Këto janë si çelës i mundshëm për të hapur proceset asocuese e integrues të BE-së, ku njëherit mbeten edhe si pikëreferime të dobëta të adresuaran nga BE-ja, dhe atë nga mospasja si duhet e planeve strategjike e praktike për zbatim nga institucionet tona. Synimi i Bashkimit Europian është të ofrojë një kornizë të përgjithshme si referencë për fushat prioritare të reformave dhe veprimit të mëtutjeshëm, që të idendifikohen në bazë të nevojave të vendit dhe të përfshijnë miratimin dhe zbatimin e ligjislacionit adekuat për interesa integruese. Në këtë drejtim, tashmë po bëhen dallime më të prera në mes prioriteteve afatshkurtra dhe afatmesme, të cilat Kosova pritet t’i arrijë brenda një apo dy viteve dhe brenda tri apo katër viteve e ardhshme për të vazhduar me hapat e metejmë asocues e integrues. 125 Kosova ështe e përkushtuar të jetojë në marrëdhenie të mira fqinjësore, në një ambient europian, ku mbizotron liria, paqja, demokracia, ku të gjithë qytetarët e Kosovës të jetojnë të lirë, të barabartë dhe në harmoni me njëri-tjetrin, ku njherit një gjë e tillë shkurton rrugët për në BE. Kosova tashmë është pjesë e agjendes europiane dhe këtë vazhdimësi po e ndjek brenda suazave e mundësive të proceseve që po adreson Bashkimi Europian në secilin sektor, ku të gjitha këto çështje na mbeten kryesisht neve si shtet për t’i realizuar, ngase edhe nga inplementimi i këtyre varet e ardhmja e jonë europiane. Afrimi i Kosovës me BE-në tashme edhe zyrtarisht si: përmes Udhërrëfyesit për Liberalizimin e Vizave dhe përmese nënshkrimit të Marrëveshjës së PSA-së qershor 2013, mirëpo nuk mjaftojnë vetëm këto marrëveshje për të qenë pjesë integrale e BE-së, andaj kërkohet marrja e masave strikte së bashku që kanë të bëjnë me sundimin e ligjit, një gjyqësor të paanshëm dhe profesonal, qeverisjen demokratike, ofrimin e shërbimeve me të mira publike, ndërtimin e administratës publike sa më transparente dhe të përgjithshme, vazhdimin e reformave në vetqeverisjen lokale etj. Tash pas pavarësimit vendi po bën progres në krijimin e institucioneve demokratike në përmbushjen e detyrimeve, rekomandimeve, në sfidimin e problematikave edhe pse kan mbetur edhe shumë për t’u bërë sidomos në krijimin e praktikimin e strategjive për të pasur një përspektivë për Kosovën. Po ashtu nevojitet një bashkëpunim e harmonizim si domosdoshmëri me BE-në në krijimin e institucioneve të shëndosha, në formimin dhe funksionimin e shtetit juridik ku këto së bashku japin një formulë zhvilluese e integruese. Në fund fare mund të themi se e ardhmja e Kosovës tanimë pas gjithë këtyre përpjekjeve, inicimeve e ndonjëherë kundërshtimeve ndërmjet disa misioneve e përfaqësuesve të ndryshëm, Kosova ia ka arritur të jetë në të njëtën pistë garuese me shtete e rajonit jo edhe në të njeten shpejtësi, por një pozitivitet i tillë rrugëtues shihet edhe brenda shteteve të BE-së. Kosova mund të themi si asnjëherë më parë në një formë të mirë ndan perspektivën europiane me vendet e Ballkanit Perëndimor, me anë të një politike më të suksesshme në rajon. Përqendrimi gjithnjë e në rritje i prezencës së BE-së, në vend në fakt po i sjell afirmitet Kosovës. Ajo është në rrugë të mirë drejt prespektivës europiane, dhe vazhdimisht është duke bërë progres me njohurit dhe përkushtimin që ka në transformimin e reformave të vazhdueshme drejt nismave europiane. 126 2. REKOMANDIMET Rekomandimet e mëposhtme janë propozuar si rezultat i këtij hulumtimi. Rekomandimet janë specifike dhe të përgjithshme për rolin dhe perspektivën europiane të Kosovës dhe rrugën e saj drejt BE-së. 2.1. Rekomandimet (strategjitë afatshkurtra) Duhet tё bёhet vlerësimi i së kaluarës dhe rrugët që duhet të bëjë në të ardhmen Kosova për të kurorëzuar marrëdheniet e saj me BE-në; Të ushtrohet një trysni më e fuqishme nga ana e Qeverisë së vendit për implementimin e sundimit të ligjit dhe për t’u siguruar se këshillat dhe ndihma ndërkombëtare janë të koordinuara dhe të qëndrueshme për t’i përshpejtuar proceset integruese; Duhet adresuar e eliminuar sfidat e tejzgjatjes së rrugëtimit përmes përmbushjes së standardeve; Një metodologji e detajuar duhet hartuar për rrugëtimin e Kosovës drejt BE-së në koordinimi ndërmjet institucioneve vendore dhe misioneve të BE-së si: EULEX dhe OSBE; Duhet të fuqizohen përpjekjet asocuese dhe ato integruese dhe përmbushja e tyre konform BE-së; Të mbështet Misionin EULEX-it për një stabilitet, forcim dhe zbatimin e rendit e ligjit në tërë territorin e Kosovës; Përmirësimi dhe përmbushja e raportimeve, rekomandimet, e kritereve të adresuara nga BE-ja, si dhe realizimin pa kushte dhe sa më parë nga Kosova. 2.2. Rekomandimet (strategjitë afatgjata) Rritja e aftësive të lidershipit për përkushtimin më të qartë mbi rolin dhe perspektivën europiane të Kosovës, nëpërmjet edukimit dhe trajnimit të interesave dhe definimin e problematikave të përbashkëta integruese në tejkalimin e tyre së bashku; Duhet të zhvillohen inciativa për të paracaktuara prioritetet e përmbushjeve të kritereve me prioritet të adresuara nga BE-ja; Nevojitet një nismë nga institucionet tona për të rritur ndërgjegjësimin për rendësinë dhe shkallët politike-ekonomike e juridike që duhet ecur gjatë integrimit të Kosovës në Bashimin Europian; 127 Duhet vazhduar bashkëpunimi i metejmë i të dyja palëve dhe marrjen e përgjegjësive politike e juridike, përparim duhet bërë në shmangien e aferave korruptive, në zhvillimin e nismave të reja ekonomike integruese. Një adresim mbetet të bëhet sa i përket harmonizimit të legjislationit, forcimin e ligjit, reformim të administratës, përmirësim të sistemit gjyqësor duhet bërë përparim më shumë. Kosova duhet t’i ketë të qart rrugët e shumta që i ka përpara në të ardhmen në politikë, drejtësi dhe ekonomi. Institucionet e Kosovës duhet të bëjnë një analizë më të detajuar në këtë drejtim për një integrim më të shpejtë. Perspektiva e Kosovës është e sigurt drejt familjës europiane, por duhet që bashkërisht të gjitha institucionet të kordinojë aktivitetet, të rrisin përkushtimin për plotësimin e të gjitha rekomandimeve dhe kërkesave në përputhje me kriteret afatëgjata, si procese jetike drejt BE-së. 128 1. Kontributi në dije Ky hulumtim jep një pasqyrë të detajuar mbi atë se si ka vepruar dhe po vepron BE-ja në Kosovë në ditët e sotme: Në forcimin dhe formimin e marrëdhenieve të Kosovës me BE-në. Në fushen e orientimit e të rrugëtimit të Kosovës drejt BE-së. Në ndërtimin, stabilizimin dhe zhvillimin e vendit si një rast “sui generis” dhe për Bashkimin Europian me misionet e saj si: EULEX. Mund të jetë si një udhërrëfyesi i mirë se cilat drejtime duhet ndjekur në të ardhmen. Si rezultat i këtij hulumtimi evidentohen lloje të ndryshme të sfidave, kushtezimeve dhe adresimeve, tё cilat janë identifikuar për t’u përmirësuar. Treguesit e sondazheve dhe intervistimve janë pasqyruesit më të drejtë duke dhënë një mesazh të prerë për institucionet vendore për pozicionin e vendit se ku jemi dhe ka duhet të shkuar dhe si duhet shpejtuar në drejtim të BE-së. Kosova duhet të ketë parasysh këto kushtëzime në të ardhmen në proceset integruese si limitime që duhet përmirësuar (d.m.th kufizime që lidhen me marrëdheniet me misionet e BE-së), kushtëzimet ligjore (d.m.th kufizimi në përmbushjen e kritereve dhe harmonizimin e legjislacionit), kushtezimet e shpejtimit (dmth. kufizimet për shkak se vendi është vendi i fundit në proceset e integrimit, duhet nxituar në këto rrugëtime) dhe kushtëzimet e organizimit të strategjive dhe marrjen e praktikave me të mira rajonale e mënyrë së rrugëtimit të tyre për në BE. Kësisoji, mënyra më e mirë është që të kemi njohuri dhe vizione, zbatim praktik konform rregullave të BE-së. Hulumtimi pretendon të jetë studimi i parë i doktoraturës i kёtij lloji nё vend. Hulumtimi rezulton në rritjen e njohurive mbi rolin dhe perspektivën europiane të Kosovës dhe mund të kontribuojë ose të ndihmojë sa dopak institucionet tona në zhvillimin definimin, eliminimin e pengesave në përafrimin e standardeve integruese për në BE. 129 2. Drejtimet nё tё ardhmen Ndёrmarrja e këtij studimi doktoral hap shumë nisma të mëtejme kërkimore e praktike, sepse ёshtё i pari studim i kёtij lloji pёr rolin e BE-së nё vend, dhe ngre çёshtje të cilat paraqiten si më poshtë: Hulumtimi mund të hapë dyert për studjuesit për të eksploruar praktikat mё tё mira tё rrugëtimit dhe modelimit të relacioneve, politike, ekonomike e asocuese gjatë zhvillimeve në përmbushjen e standardeve të çdo vendi tjetër me pak të zhvilluar nё tё ardhmen. Studiuesit gjithashtu mund të hulumtojnё praktikat mё tё mira integruese dhe të dallojnë progreset dhe ngecjet e Kosovës në këto procese. Studiuesit munden gjithashtu të studiojnë në lidhje me strategjitë afatshkurtra dhe afatgjata që bartin në vete, për problematikat dhe aktivitetet për këto procese integruse për vendin, njëherit për të arritur një nivel më të lartë maturimi e zbatimi. 130 SHTOJCA: INTERVISTË 1. Nëse do të krahasonim periudhën para dhe pas luftës në Kosovë, në cilen periudhë besoni se ka pasur më shumë role, Bashkimi Euuropiane në Kosovë. 2. Sa është aktiv në ditët e sotme roli i BE-së në marrëdhenie me Kosovën? 3. Sa kanë luajtur dhe po luajnë rol pozitiv misionet e BE-së në Kosovë në të kaluarën dhe sot? 4. Ku e shihni më të domosdoshëm prezencën e misioneve të BE-së si: (EULEX dhe OSBE) në Kosovë tani dhe në të ardhmen? 5. Sa besoni se po përmbushen reformat institucionale dhe standardet nga ana e Kosovës të adresuar nga Bashkimi Europian? 6. Sa mendoni se rrugët e Kosovës drejt BE-së janë sfiduese dhe ku? 7. Sa mendoni se Kosova është afër procesit të liberalizimit të vizave? 8. Si e shihni perspektivën e liberalizimit të vizave për Kosovën, si një mundësi apo humbje? 9. Sa mendoni së është bërë demokratizimi i institucioneve, si një kusht i integrimit të Kosovës në BE? 10. Sa po realizohet procesi i integrimit të Kosovës në BE. 131 PYETËSOR Qëllimi i këtij pyetësori hulumtues është matja e qëndrimeve të opinionit publik rreth punimit doktoral të “Rolit dhe perspektivës europiane të Kosovës”, dhe të gjitha të dhënat e fituara do të shërbejnë për hulumtimin gjatë punimit tonë të doktoratës. Të dhënat e secilit prej jush do të jenë të ruajtura dhe do të respektojmë kodin e besueshmërisë. Ju falenderoj paraprakisht për bashkpunimin tuaj. Mosha __________________ Profesioni _______________ Vendbanimi (përcakto vetëm njërin opcion: rural apo urban)______________ Nacionaliteti: a. vendor, b. ndërkombëtar. Arsimi: -a. Universitar b. Pasuniversitar. 1. Cilat nga marrëdhëniet e BE-së kanë qenë më të shprehura në Kosovë në këto periudha: 1. Bashkimi Europian në Kosovë nga viti 1998 deri të shpallja e pavarsisë më 17 shkurt 2008; 2. Pas shpalljes së pavarësisë; 3. Gjatë rolit të Konferencave për Kosovën në (Konferenca e Ramujesë); 4. Përmes organizatave (misioneve) të BE-së; 5. Tjetër ______________________________ 2. Sa mendoni se ka qene roli i misioneve të BE-së (roli i OSBE-së; roli i UNMIK-ut; roli i Misioni i EULEX; roli i ICO-së në Kosovë) në ndërtimin e Kosovës para dhe pasë pavarsisë? 1) Shumë; 2) Pak; 3) Mesatarisht; 4) Aspak 3. Prej të gjitha këtyre misioneve që ka BE-ja aktualisht në Kosovë, në njëfarë mënyre disa janë akoma prezentë në vendin tonë, cilët nga këta misione janë të nevojshëm edhe në të ardhmen? 132 1. OSBE-ja; 2. UNMIK-u; 3. Misioni EULEX; 4. ICO-ja (ka përfunduar mandatin). 4. Sa e vlerësoni se BE-ja ka pasur dhe ka rol të vazhdueshëm në ndërtimin dhe standardizimin e Kosovës para dhe pas pavarësisë? Para pavarësisë: 1) Shumë; 2) Pak; 3) Aspak; Pas pavarësisë: 1) Shumë; 2) Pak; 3) Aspak; 2. Cilat nga kriteret mendoni se janë afër përëbushjës në Kosovë nga roli i BE-së: 1. Kriteret juridike- ekonomike; 2. Kriteret politike; 3. Kriteret europiane; 4. Asnjëri. 3. Njerëz të ndryshëm kanë mendime të ndryshme për ritmet me të cilat po ecen procesi i aënëtarsimit të Kosovës në BE. Sipas mendimit tuaj si po ecën ky proces? 1. Po ecën shpejt; 2. Ngadalë; 3. Shumë ngadalë; 4. S’po ecën fare? 4. Sa kohë i duhet Kosovës për t’u bërë pjesë anëtare e BE-së? 1. Do t’i duhen 5 vjet; 2. 10 vjet; 3. 15 vjet; 4. Më shumë se 15 vjet; 5. Nuk e di. 5. Njerëzit kanë mendime të ndryshme mbi rolin e BE-së në të ardhmen, ku mendoni se do të përfitojë Kosova më shumë në këto drejtimë të mëposhtme? 133 1. Forcim të shtetit ligjor; 2. Zhvillim të demokracisë; 3. Zhvillim ekonomik dhe mirëqenie; 4. Mbështetje financiare. 6. Aëntarsimi i Kosovës në BE varet nga shumë faktorë, sa të rëndësishëm janë këta faktorë në zhvillimin e Kosovës dhe atë: 1. Marrëdhëniet ndëretnike; 2. Gjendja në rajon; 3. Lufta ndaj korrupsionit dhe krimit të organizuar; 4. Zhgjedhjet e lira dhe të ndershme; 5. Zhvillimet politike dhe ekonomike në Kosovë; 6. Roli i BE-së edhe në të ardhmen; 7. Tjetër, specifikoni____________ 7. A jeni pro a kundër vazhdimit të misonit të BE-së (EULEX dhe OSBE) në Kosovë edhe pas shpalljes së pavarësisë? 1. Po; 2. Jo; 3. Është e domosdoshme; 4. Nuk e di. 5. Pse? tregoni,_________________ 8. Kur mendoni se Kosova do të bëhet pjesë e liberalizimit të vizave? 1. Brenda vitit; 2. Pas 2 vjetësh; 3. Pas përmbushjes së standardeve; 4. Specifiko__________________ 9. Cilat mendoni se janë aktivitetet e ardhshme të Kosovës drejt proceseve në BE? 1. Standardizimi dhe përshtatja e legjislacionit; 2. Demokratizimi dhe reformimi i institucioneve; 3. Përmbushja e kritereve; 4. Tjetër, specifiko ____________ 134 10. Cilat janë pengesat e rrugëtimit të Kosovës drejt BE-së? 1. Mosnjohja nga 5 shtetet e BE-së; 2. Zvogëlimi i rolit të BE-së; 3. Mungesa e një stategjie nga shteti i Kosovës; 4. Tjetër, specifiko_______________________ 11. Sa po implemtohet agjenda europiane për Kosovën në këtë periudhë? 1. Aspak; 2. Pak; 3. Mesatarisht; 4. Shumë. 135 BIBLIOGRAFIA 1. LITERATURA Bajraktari Halim, & Sherifi Isak, 2013, Revistë Shkencore Ndërkombëtare “DISKUTIME”, kumtesa me titull: “Forcimi i shtyllës ligjore dhe lufta ndaj korrupsionit në Kosovë si faktor integrues në BE”, Viti II, Nr.5, Qeshor, 2013, Kjo kumtes është prezentuar në Konference në Universitetin “Aleksander Moisiu” Durrës 15.03.2013. ISSN 1857-825X. Bajraktari, Halim & Emrush Kastrati. (2012), Dhuna kundër fëmijeve në shqipëridhuna kunder femijeve në Kosovë, Konferenc shkencore, UNICEF. Tiranë. Bajraktari Halim & Aliaj Bajram. (05.04. 2013), Investimet në funksion të zhvillimit ekonomik dhe proceset integruese”, Tema: “Investment law and environmental law in Albanian territories: Albania - Kosovo a comparative approach”- Ulqin, Nr 5, kjo kumtes u prezentua në Konference në Ulqin. ISSN: 1800979001. Bajraktari, Halim. (2011). Kosovo's past strategies and future challenges of European. Germany. Bajraktari, Halim. (2012). Reformat Institucionale, Domosdoshmeri për Integrim në BE, Kumtesa: Kosova Europiane demokratizimi dhe reformimi si domosdoshmeri drejt integrimit, Tiranë. Bajraktari, Halim. (2012, 2013). Revist Ndërkombëtare. DISKUTIME. Vell, 1- 2, 3- 4, 5,6. Maqedoni. Me punime e prezentuara dhe të publikuara nëpër këto revista. Bajraktari, Halim. (2013). The State, Sociaty an Law: Human Right Challenges in Albania, Tiranë. Ball, Laurie. (2009). Eu Enlargment- Enlargment Strategy and MainChallenges 2008-2009.2008. United States Diplomacy in Kosovo Final Status Talks A Case Study in Multilateral Negotiations With Principal Mediators. WWS 547: The Conduct of International Diplomacy. Bauerová, Jana. (2010). Role of EU Integration in Forming an. 136 Bogdani, Mirela & Loughlini, John. (2007). Albania and the European Union: The Tumultuous Journey towards Integration and Accession. Cani, Shkelqim, Bank of Albania and Europian, kumtes shkencore. Dersk, Maria & Price Megan. (2010) The EU Rul of Law Reform in Kosovo. Dijkstra, Hylke, (2011). The Planning and Implementation of the Rule of Law Mission of the European Union in Kosovo Maastricht University. Eu Enlargment- Enlargment Strategy and MainChallenges 2009-20010.Oktember, 2009. Europa. (2007). Revistë shkencore e përbashkët, n. 1/2. Prishtinë. Tafili Eva. (2008). Sfidat e Nacionalizmit Rasti i Ballkanit. Tiranë. Tafili Eva. (2008). Tranzicioni në Evropen Qendrore e Lindore. Tiranë. Gashi, Bejtush & Jusufi, Xhelal. (2013). Sistemi i menaxhimit të Krizave. Gray, Johon. (2010). Liberalizimi. Hoogenboom, Jitske. (2011). The EU as e Pacebuder in Kosovo. Romania. Hughes, James, (2009). Paying for Peace: Comparing the EU's Role in the Conflicts in Northern Ireland and Kosovo. UK. Kinsman, Jeremy. Kosovo: After the Party, the Hangover, policy Options, March 2000. Klasnja, Marko. (2007). The EU and Kosovo Time to Rethink the Enlargement and Integration Policy?. Kosovo and the Region: Consequences of the Waiting Game Kosovo Calling International Conference to Launch Position Papers on Kosovo’s Relation with EU and Regional Non-recognising Countries. (2012). Kosovo Foundation for Open Society and British Council April. 137 Krugman Paul – Maurice Obstfeld. (2010). Ekonomia ndërkombëtare (II), (Teoria dhe politika ekonomike), (botimi i shtatë), Kolegji “Victory”, Prishtinë. Laci, Elton. (2010). Thesis topic: Kosovo after Independence. - Prospects for the Integration into the EU. Bron. Latifi, Vesel. (2006). Kriminalistika, Prishtinë. Michael Mandelbaum. (1999). A perfect Failur NATO-s War Against Yugoslavia, Octomber. Milano, Enrico. (2003). Security Council Action in the Balkans”: Reviewing the Legality of Kosovo’s Territorial Status, EJIL. Misha, Gleni. (2008). Mc Mafija -krimi pa kufi. Prishtinë. Mohamed, Issam A.W. (2011). Totalitarianism, Economic Growth and Corruption (May 20, 2011). Microeconomics, Welfare Economics and Collective Decision-Making Journal, Vol. 3, No. 92, June 2. Mulaj, Isa. (2007). Forgotten Status of Many: Kosovo’s Economy under the UN and the EU Administration. Murat Elmedin. (2007). Kriminaliteti ekonomik, Sarajevë/Prishtinë. Nobert Mappes. (2005). Niediek – Mafija e Ballkanit, Shkup. Noel, Malcolm. (2009). Kosovo a Short Story , Tirane. Normative Power Rivalry? The European Union, Russia and the Question of Kosovo. EU Diplomacy. Papers.6 / 2010. Organization for Security and Co-operation in Europe Mission in Kosovo, Independence of the Judiciary in Kosovo: Institutional and Functional Dimensions January, 2012. Paul Mognette. (2007). Paportit ndermjet federalizmit dhe sovranitetit. Tiranë. Peter van Ham and Sergei Medvedev. (2002). Mapping European security after Kosovo. Manchester University Press Oxford. Road. 138 Petritch, Wolfgang. (2008). Russia, Kosovo and Europe, SÜDOSTEUROPA Mitteilungen, Muenchen. Pittifer, James & Vickers, Miranda. (2007). Çështja Shqiptare Riformësimi i Ballkanit, London-New York. Poda, Zamir. (2008). Krimi i organizuar transnacional - sistem dhune dhe pushteti, Tiranë. Politcal, Economic and Social Challenges of the Western Cuntries the Process of European Integration, 2 nd. November. 2009. Politikja-Revistë shkencore. Nr.1. (2011). Shqipëria dhe Europa ne një Këndëveshtrim Politik, fq 92.Tiranë. Raith, Michail. (2008). Project Stability in Time of Crisis-The Europian Union’s Respomsibility towards the Western Balkans. SÜDOSTEUROPA Mitteilungen, Muenchen. Ramabaja, Sadri. (2003). UE-ja Shpresë apo Ringjallje Utopish Shqiptaret, Europa dhe hipokrizitë e saj. Shkrola, Prishtinë. Ramet P. Sabrina. (2007). The Dissolution of Yugoslavia: Copeting Narratives of resentment and Blame. SÜDOSTEUROPA-ZEITSCHRIFT SÜDOST-INSTITUTS, 55. Jahrgang, Muenchen. Reka, Blerim & Ibrahimi, Arta. (2004). Studime Evropiane. Tetovë. Reka, Blerim & Sela, Ylber. (2007). Hyrje në të Drejtën e Unionit Evropian. Tetovë. Reka, Blerim. (1996). E Drejta e Vetëvendosjes; Dimensioni Juridiko-ndërkombëtar i problemit të Kosovës, Shkup. Reka, Blerim. (2002). Kosova a Cast for Preventive Diplomacy, Shkup. Reka, Blerim. (2003). UNMIK as an international governance in pos-war Kosova NATO’s Intervention, UN Administrstion and Kosova Aspiration, Logosa. Reka, Blerim. (2004). Kosova sot dhe statusi i saj i ardhshëm-aspektet e kundkundrime, Prishtinë. 139 Rexhep, Mejdani. (2002). Globalizimi Integrimi dhe kombi Shqiptar, Tiranë. Romanian Junrnal of European Affairs. Vol. 12, No. 1, March 2012. Sartori, Giovanni. (1998). Ç’është demokracia. Dituria, Tiranë. Schevill, Ferdinand. (2002) Ballkani, historia dhe Qytetrimi, Tiranë. Sela, Ylber. (2008). Funksionimi i Shtetit Juridik, kusht për afrimin e Maqedonisë me UE-në, Tetovë. Sezmer, Tomas & Janine-Marie Calic-Tomak-Dusam Reljic-Peter Schmidt: ”SÜDOSTEUROPA, The UE Presenc in a Post-Status Kosovo, 55. Jahargang, Muenchen 2007. Sezmler, Tomas Marie - Janine Calic - Tomak-Dusam Reljic - Peter Schmidt. (2007). SOIN, Robert. (2008). Evropa politike Historia, krizat, zhvillimet dhe perspektivat e procesit të integrimit, Tiranë. Sokoli, Aferdita. (2001). Kosova dialog, Tiranë. State Building and Exit - The international Civilian Office and Kosovo’s Supervised Indipendence 2008-2012, Prishtinë 2012. State Building and Exit- The internacional Civilian Office and Kosov’s Supervised Independet 2008-2012. Prishtinë. 2012. Stavilesi, Esat – Reka, Blerim – Bajrami, Arsim. (1996). Kosova Political International Law and conctional Arguments, Prishtinë. Stavilesi, Esat. (2005). Kosova dhe Çështja shqiptare në Udhëkryqet e kohës, Political Histori of The Kosova Issue. Prishtinë. Stockman, David. (2013). The Great Deformation: The Corruption of Capitalism in America. Survey of Awareness of the EU and European Integration Among Kosovo Resodents - European Perspective in Kosovo 2012. 140 Shegani, Altin. (2009). Zhvillimet Europiane në të drejten penale, Konferencë shkencore Sfidat e shoqërisë shqiptare në procesin e integrimit europian. Alb PAPER Shehu, Shpresa – Kursani. (2006). Shtegtimi i Unionit Europian, Prishtinë. Tahiri, Edita. (2001). Konferenca e Rambujes, Pejë. Tepshi, Qazim. (1999). Kosova (Diplomacia Imponuese), Tiranë. Tolksdorf, Dominik. (2007). Implementing the Ahtisaari Proposal: The European Union’s Future Role in Kosovo, 2007. Tranoz - Mellbye –Kval. (2006). Politika dhe Demokracia, Prishtinë. Thaçi, Spahija Miftar. (1998). About Kosova, Prishtinë. THE RULE OF LAW IN INDEPENDENT KOSOVO Europe Report Nr. 204 – 19 May 2010. Ukshin Sylë. (2008). Kosova në politikën e jashtme të BE-së 1991-2007, Shkup. Ukshin, Sylë. (2000). Kosova dhe Perëndimi. Prishtinë. Vajdenfeld, Verner. (999). Demokracia dhe ekonomia e tregut në Evropën Lindore. (Strategji për Evropën), Shtëpia e Librit & Fondacioni Soros, Tiranë. Veri, Morenglen. (2003). Kosova në Fokusin e Historisë, Tiranë. Vesel, Latifi. (2008). Politika Kriminale. Prishtinë. Vidojević, Aleksandar. (2007). ”What Could the EU Accomplish in Kosovo? Between the Hammer and the Anvil”. Weller, Marc. (1999). The Rambueillet conference on Kosovo. Weller, Marc. (2008). The Vienna negotiations on the final status for Kosovo, Institute of International Affairs. 141 Weller, Marc. (2009). Shtetësia e Kontestuar- Administrimi ndërkombëtari luftës së Kosovës për Pavarësi. Wessel, Wolfgang Wajdenfeld Werner. (2004). “EVROPA prej A deri në ZH”, Prishrinë. Wodwar, L. Susan. (200). Independent Kosovo. Research Paper Philosophy, Politics and Economics Institute Colgate. University Hamilton, NY. Woehrel, Steven. (2012). Kosovo: Current Issues and U.S. Policy”. Wollter, L. (1996). Europa në kohën tonë, Tiranë. Woodwaed, L. Susan. (2007). Does Kosovo’s Status Matter? On the International Menagment of Stathod, SÜDOSTEUROPA-ZEITSCHRIFT SÜDOST-INSTITUTS, 55. Jahrgang, Muenchen. Xhelili, Marisola. (2010). Post-Independent Kosovo: From Prescriptive to Descriptive Identities. Zajmi, Iva. (2005). E Drejta Europiane, Tiranë. Zimerman, Andreas and Carsten, Stahn: “Yugoslav Territory,UN Trasteeship or sovereign State. Nordik Jurnal of international Law 2001. “ÇOHU”, Raportet e Agjensionit Kundër Korrupsionit. 2. MATERIALE, DOKUMENTE, LIGJE, RREGULLORE DHE RAPORTE: Chikago- Kent College of Law, Illions institute of Technologz, Cambiation in Kosovo. A Raport by Operation kosovo, 23 Octember 2006; Commision of the EU Sammery note on jonit report by Javer Solana, EU hight Reprezentative for the CFSP, and Olli Ren,EU Commisioner for Enlargement, on the futur EU Role and Contribution in Kosovo S217/05, Brussel. 14 June 2005; Çmilitarizimi dhe transferimi i UÇK-së; Dokomentari mbi sulmet ne ish-Jugosllavi shiquar në explore, Prill 2007; Dokumentation: Martti ahtisari’s Reportt on Kosovo’s Future Status, 26 March 2007; Dokumentation: Transformation of the Stability Pact for South Eastern Europe into the Regional Co-operation Council, 10 May 2007; 142 Dokumentation: UNDP-Report 2006 “A new generation for a new Kosovo”, 16 February 2008; Dokumeti: Pakoja e Ahtisarit, Koha Ditore, 3 shkurt 2007; Early Warning Peport, Kosovo, Octember-December 2006-Number 15; ICO; EUPT and Commision of the EU, Europian Union. Perparing for a Futer International and EU Presence in kosovo, Brussels, Prishtina, May 2007; Instituti Kosovar për kërkime dhe zhvillime të politikave, Prishtinë Shkurt 2007; Instituti: “Kosovar për zhvillime të politikave”, Prishtinë Nëntor 2005; Korniza e ekipit planifikues të BE-së, http://www.eupt-kosovo.eu, Kristian, Siedl. (Zyra e Austrisë në Prishtinë); Korniza e Përkohshme e Institucioneve Vetë-qeverisëse të Kosovës (UNMIK); Korniza Kushtetuse për Vetqeverisjë të Përkohshme, Maj 2001; Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 15 Qershor 2008; Marrëveshja e Rambujes; Marrëveshja teknike-ushtarake e Kumanovës; Plani i veprimit për Zbatimin e Udhërrëfyesit për Liberalizimin e Vizave, 2013; Planin e Gjashtë Piksh i Ban Ki-Moon; Raporti i Grupit të Krizave për Europen, Nëntor 2006; Raporti i Paralajmrimit të Hershëm Kosovë Janar-Qershor 2006, Raporti i 13; Raporti i Paralajmrimit të Hershëm Kosovë Korrik-Shtator 2006, Raporti i 14; Raporti i Paralajmrimit të Hershëm Kosovë Maj-Gusht 2003, Raporti i 7; Raportet e Komisionit Europian dedikuar vendeve të Ballkanit Përendimor dhe Kosovës nga 1998-2013; Standardet për Kosovën; The Euro Info Centre Network- Qualyty busness support at you doorstep, Europian Commision 2004; Udhërrëfyesi i Liberalizimit të Vizave me Kosovën-Korniza e Përgjithshme; United Nations - Security Council, Letter dated 26 March, 2007 from the Secretary General addresset to the President of the Security Council, Addandum; UNMIK Regulation 2001/9, ‘On A Constitutional Framework for Provisional Self-government in Kosovo’, 15 May 2001. Ligjet parlamentare: Kodi i Përkohshëm Penal (UNMIK); Kodi Penal i Kosovës (KK); Kodi i Procedurës Penale; Ligji mbi prokurimin public; Ligji mbi deklarimin e pasurisë të zyrtarëve publikë. 143 Raportet: COUNCIL JOINT ACTION 2008/124/CFSP of 4 February 2008 on the European Union Rule of Law Mission in Kosovo, EULEX KOSOVO; Organisation for Security and Co-operation in Europe, Mission in Kosovo, Riport on the Administrative Justice System in kosovo. Prishtina, April 2007. Research Report and international Conference Post-War Reconstruction of Kosova strategy and polies”, Prishtin, Rinvest 2001. Raport i Grupit të Krizave për Evropë nr. 177-10 Nëntor 2006. Council Regulation (EC) No 1085/2006 Establishing an Instrument for Pre- Accession Assistance for Macedonia, Croatia, Turkey, Albania, Bosnia and Herzegovina, Montenegro, Serbia and Kosovo; Security Council, Report of the Secretary-General on the United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (prej vitit 1999-2013); Commision of the EU Sammery note on jonit report by Javer Solana, EU hight Reprezentative for the CFSP, and Olli Ren,EU Commisioner for Enlargement, on the Raporti i Progresit nga Komisioni Europian (prej vitit 2000-2013); Kosovo: Time for EULEX To prioritize war crimes 2012 by amnesty international; Raportet e Transparency International (prej vitit 2000-2013); Raportet e ZAP-it, raportet e monitorimit nga OJQ “FOL”, Organizata Antikorrupsion; Economic report Kosovo 2012. Pristina, 25 April 2012. Gazetat: Kosova Sot; Infopress; Lajmi; Koha Ditore; Zëri; Epoka e Re; Express; Shqip; KURIER 11. FEBRUAR 2009; Financial Time-15. February 2008; Center for European Integration Strategies Navigating the Integration Labyrinth Newsletter no.5/2008; der Standard; DAILY NEWS EGYPT; PRIMO PIANO martedì 17 febbraio 2009; Dnevni avaz,~etvrtak, 23 april/travanj 2009; Nezvaisne novien; Unabhangiges Magazone Global View, 1. 2008; Normana M. Naimark/Holly Case, Yoguslavia and its Historians. Unnderstanding the Ballkans Wars of the 1900s, Standford press, 2003 etj. 144 3.-BURIMET NGA WEBSITE DHE INTERNETI: http:// www. ceis-eu.org http://books.google.com/books?id=- http://corruptionresearchnetwork.org/resources/articles/a-close-linkage-betweencorruption- and-human-rights-2013-definition-causes-and-effects http://ejil.oxfordjournals.org/search?fulltext=KOSOVO&submit=yes&x=10&y11 http://eulex-kosovo.eu/al/info/whatisEulex.php http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6288400.stm http://setadc.org/pdfs/SETA_Policy_Brief_No_11_Enika_Abazi.pdf http://theanalyticon.com/?p=1489&lang=en http://uam.academia.edu/LarisaMihalcea/Papers/1472954/Kosovos_challenges_to_th e_new_international_order http://ucl.academia.edu/NastasjaVojvodic/Papers/1714708/Historical_Victimage_in_ Kosovo_and_the_Nationalization_of_Political_Space http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/crs/rl30127.pdf http://www.chomsky.info/articles/20000314.htm http://www.cor.eu.int http://www.crisesgroup.org http://www.eurokosovo.org http://www.europarl.europa.eu/news/en/pressroom/content/20130204IPR05608/html/ New-horizon-for-Kosovo's-EU-integration http://www.fes.de/ipa http://www.iacenter.org/warcrime/22_rambo.htm http://www.journal.forces.gc.ca/vo1/no1/doc/41-48-eng.pdf http://www.kosova.com http://www.loc.gov/rr/europian http://www.nato.int/kfor/ http://www.nytimes.com/2007/12/09/world/europe/09iht-kosovo.1.8653760.html http://www.nytimes.com/2007/12/17/world/europe/17kosovo.html http://www.osce.org/kosovo http://www.rferl.org/content/commentary_kosovo_third_anniversary/2312109.html http://www.scribd.com/doc/67954222/26/C-The-Rambouillet-conference http://www.thirdworldtraveler.com/Yugoslavia/Kosovo_Good_War%3F.html http://www.un.org http://www.unc.edu/depts/diplomat/item/2008/0103/smol/Smolnikov%20EU%20Kos ovo.htm 145 http://www.unhcr.org http://www.unmikonline.org http://www.unosek.org-ahtisari http://www.visalib.info/ http://www.wsws.org/articles/1999/feb1999/kos-f26.shtml www.eeas.europa.eu www.visalib.info. EUROPEAN ROLE AND PERSPECTIVE OF KOSOVO Abstract: This doctoral research is an indication for European role and perspective of Kosovo. By examining in detail what were and are Kosovo's relations with EU? What role had before and after Independence with missions like the OSCE, UNMIK, EULEX and ICO, which is tangible European perspective of Kosovo? How much has helped and is helping the EU to stabilize Kosovo, its modernization and integration into the EU? What were and are reforming and implementing ways, what criteria the problems Kosovo faces a challenge in the future? How are fulfilled European agenda for Kosovo, how close it is to the visa liberalization process, how is being fulfilled democratization and reform as a necessary and perspective for Kosovo, how long we are close to integrate in EU, what are the challenges to be overcome in this journey. All analytical assessments to remedy the factual and will be a real reflection of indicators for all concerned to know what is the role and Kosovo's European perspective. Key words: European Union, Kosovo, the role, interests, missions, challenges, processes, future rule of law, liberalization and integration. ROLI DHE PERSPEKTIVA EUROPIANE E KOSOVËS Abstrakt: Ky studim doktoral është një tregues për rolin dhe perspektiven europiane të Kosovës. Shqyrtuar në detaje se cilat ishin dhe janë marrëdhëniet e Kosovës me BE-në. Ç’farë roli ka pasur para dhe pas Pavarësisë me misionet si:OSBE, UNMIK, EULEX dhe ICO, sa është e prekshme perspektiva europiane e Kosovës? Sa i ka ndihmuar dhe po i ndihmon BE-ja Kosovës në stabilizimin, modernizimin dhe integrimin e saj drejt BEsë? Cilat ishin dhe janë rrugët reformuese dhe implementuese, çfar kritere e problematika ka përpara Kosova si sfid në të ardhmen? Sa po përmbushet agjenda europiane për Kosovën, sa është afër procesit të liberalizimit të vizave, sa po përmbushet demokratizimi dhe reformimi si një domosdoshmëri dhe perspektivë për Kosovën, sa jemi afër mundësive që vendi të integrohet në BE, cilat janë sfidat që duhet tejkaluar në këtë rrugëtim?. Të gjitha këto adresime dhe vlerësime analitike e faktike do t’jenë një pasqyrim real njëherësh tregues për të gjithë të interesuarit për të ditur se cili është roli dhe perspektiva europiane e Kosovës. Fjaltë kyçe: Bashkimi Europian, Kosova, roli, perspektiva, misionet, sfidat, proceset, sundimi i ligjit, e ardhmja, liberalizimi dhe integrimi

Detyra Plote