SKICA E HARTES SHQIPTARE

Detyra Plote

Harta skic e shqiprise

Detyra Plote

Shqiperia

POZITA GJEOGRAFIKE

Shqipëria gjendet në Evropën juglindore, në pjesën perëndimore të gadishullitBallkanik e shtrihet midis koordinatave gjeografike 39 gradë e

38' dhe 42 gradë e 39' te gjerësisë veriore dhe 19 gradë e 16' te gjerësisë lindore, në largësi pothuajse të barabartë nga Ekuatori dhe Poli i Veriut. Në veri-perëndim kufizohet nga Mali i Zi (172 km), në veri-lindje nga Kosova (115 km), në lindje nga Maqedonia (151 km) dhe në jug e jug-lindje nga Greqia (282 km). Laget nga detet Adriatik dhe Jon. Sipërfaqja e përgjithshme është 28,748 kilometra katrorë ndërsa kryeqyteti i saj është Tirana.

Shqipëria ka një pozitë të favorshme gjeografike, pasi gjendet në kryqëzimin e rrugëve më të shkurtra që kalojnë nga Mesdheu perëndimor për në Ballkan e Azinë e Vogël dhe kontrollon kalimin përmes kanalit detar të Otrantos. Luginat e saj më të gjëra janë ato të lumenjve Drin, Shkumbin dhe Vjosë, që lehtësojnë, njëkohësisht dhe lidhjen e brendshme të Ballkanit me detin Adriatik dhe të Azisë së Vogël me viset e Mesdheut.

RELIEVI DHE KLIMA

Relievi i Shqipërisë është kryesisht malor. Vargmalet e para alpine u formuan nga mbarimi i jurasikut, ndërsa gjatë erës kenozoike u shpejtua procesi malformues në tërësinë e Albanideve, që tani përbëjnë tokën e nëntokën e Shqipërisë. Lartësia mesatare e relievit është 708 metra, ose 2 herë më e lartë se mesatarja e Evropës. Lartësitë më të mëdha gjenden në Alpet shqiptare dhe në malet e Lindjes (Korabi 2751 metra mbi nivelin e detit, përbën edhe majën më të lartë të Shqipërisë).

Territori i Shqipërisë ndahet në 4 krahina të mëdha natyrore (fiziko-gjeografike):

Krahina malore veriore

Krahina malore qendrore

Krahina malore jugore

Ultësira perëndimore

Nga Krahina Malore Veriore vlen të veçohen Alpet Shqiptare që shquhen për kontrast të madh midis maleve të larta dhe luginave të thella. Rreth 30 maja malesh ndodhen mbi 2 500 m mbi nivelin e detit. Ndër luginat dallohen sidomos lugina e Valbonës dhe ajo e Thethit. Krahina Malore Qendrore nuk është aq kompakte sa ajo veriore, por e ndarë në disa masive malore, si: Vargu i Korabit, Malet e Lurës, Malet e Skënderbeut etj. Këto male ndërpriten nga lugina të ndryshme. Krahina Malore Jugore arrin deri në detin Jon në jug dhe është e copëtuar në disa vargje malore dhe lugina lumore. Vend të veçantë në të zë riviera shqiptare, e cila shtrihet nga Gjiri i Vlorës deri në Butrint në jug. Përgjatë bregdetit Adriatik, në perëndim të vendit shtrihet Ultësira Perëndimore e Shqipërisë me gjatësi nga veriu në jug rreth 200 km dhe me gjerësi nga perëndimi në lindje, deri ne 50 km. Kjo ultësirë përbën ultësirën më të madhe në pjesën perëndimore të Ballkanit dhe është rajoni më i zhvilluar ekonomik i Shqipërisë.

Relievi i tokave shqiptare shtrihet nga niveli i detit deri në lartësinë 2751m (mali i Korabit). I gjithë ky ndryshim i lartësisë ndikon në ndryshimet e mëdha klimaterike, në bimësi, si dhe në dendësinë e vendosjes së qendrave të banuara në drejtim vertikal. Në

relievin e tyre mbizotërojnë kodrat dhe malet. Duke u nisur nga lartësia mbi nivelin e detit, dallohen: relievi i ulët, i mesëm dhe i lartë. Relievi i ulët shtrihet nga niveli i detit, deri në 200 m mbi këtë nivel. Ai përfshin fushat dhe kodrat e ulëta pranë brigjeve detare të Adriatikut e Jonit dhe përgjatë sektorëve të mesëm të luginave lumore. Relievi i mesëm shtrihet nga 200 deri ne 1000m mbi nivelin e detit. Ai ka shtrirjen më të madhe dhe përfshin: kodrat, gropat, fushëgropat dhe luginat kryesore. Relievi i lartë shtrihet 1000 m mbi nivelin e detit dhe përfshin malet dhe sistemet malore. Pjesa më e madhe e këtyre maleve ka lartësi deri në 2000 m. Malet me lartësi më të madhe se 2000 m kanë shtrirje të kufizuar.

Klima

Me pozicionin e saj te favorshem përballe deteve Adriatik dhe Jon, si dhe malësitë e mbështetura mbi pjesën e ngritur të Ballkanit, Shqipëria ka një numër të madh zonash klimaterike, krahasuar kjo me sipërfaqen e saj modeste. Ultësirat bregdetare kanë klimë tipike mesdhetare, me dimër të bute dhe verë të lagësht. Temperaturat mesatare variojne nga 7°C në dimër e deri në 24°C në verë. Pjesa malore karakterizohet nga një klimë mesdhetare-kontinentale, e shkaktuar kjo nga masat ajrore që mbizotërojnë Evropën lindore dhe Ballkanin. Veçori kryesore të kësaj zone janë erërat e fuqishme me drejtimin verior dhe veri-lindor si dhe temperaturat mesatare disi më të ulëta. Sasia e reshjeve është mesatarisht e larte si rezultat i kombinimit të dy rrymave ajrore, ato mesdhetare dhe kontinentale. Niveli i reshjeve në zonat e ulta varion nga 1,000 deri në 1,500 mm shi në vit, ndërsa në zonat malore shifrat lëvizin nga 1,800 deri në 2,550 mm shi në vit. Këtu, gjithashtu, vlen për t'u theksuar se rreth 95% e shirave të të gjithë vendit bien në sezonin dimëror.

FLORA DHE FAUNA

Për shkak të trevave të saj të pandotura dhe të thella Shqipëria ka një larmi bimësh dhe shërben si strehë e fundit e shumë gjitarëve dhe zogjve të rrallë, që sot janë zhdukur ose janë në zhdukje e sipër në rajon dhe më gjerë.

FAUNA

Pasuria dhe bukuria e krahinave fshatare dhe pyjeve shpesh u kane dhëne mundësi vizitorëve të gjejnë krijesa dhe kafshë që rrallë të qëllon t’i hasësh. Kështu pyjet e gjera të ahut, pishës dhe dushkut u japin strehë ujkut, dhelprës, çakallit, kurse në pyjet e larta të pishës gjejnë strofka ariu i murrmë, kunadhja e pishës, dy lloje të maces së egër, rrëqebulli e vjedulla.Kaprolli, dhia e egër dhe derri i egër janë të zakonshëm në disa krahina. Shqipëria ka jo më pak se 14 lloje lakuriqë nate dhe rreth 350 zogj vendas. Në to përmenden lloje shtegtarësh dhe jo shtegtarësh. Në pyjet e dendura të pishës jetojnë dy lloje të rralla të gjelit të egër dhequkapikut. Në shumë lokalitete janë të zakonshëm zogjtë grabitqarë, ndër ta shqiponjat,fajkonjtë, hutat, skifterët dhe disa lloje të bufit, duke përfshire edhe bufin me mjekër, bufin me bri dhe kukuvajkën e vogël. Në Shqipëri gjenden edhe shumë zvarranikë siç janë: gjarpërinjtë e ujit, bolla e shtëpisë, beronja, nepërka helmuese etj. Në ujëra gjenden 260 lloje peshqish, ndër to më të zakonshmit e peshqve mesdhetarë gjenden në ujërat bregdetare ndërsa trofta në rrjedhat malore. Në liqene ka krap, ngjaladhe peshq të tjerë të zakonshëm kurse në brigje të tjera lundërza.

FLORA

Shqipëria ka gjithashtu një florë të pasur, që konkretizohet me më shumë se 3,221 tipe të ndryshme bimësh. Ndër to, 489 janë të veçanta për Gadishullin e Ballkanit dhe 40 janë vetëm të Shqipërisë. Pyjet e dushkut janë tipike dhe përbëjnë afërsisht 20% të sipërfaqes pyjore të gjithë vendit. Në treva të tjera mbizotërojnë shkurret mesdhetare, deri në lartësinë 800 m duke pasur si më karakteristike: mërsinën, marenë, shqopën, dhe dushkullin e egër. Në brigjet jugore të nxehta gjenden fiqtë e detit, dafina, fiqtë, shkoza e zeze, eukaliptet etj

ZONAT ME TE RENDESISHME ARKEOLOGJIKE

BUTRINTI
Një rrugë e ngushtë e këndshme me pamje nga deti të çon drejt Butrintit përmes plantacioneve të ullinjve dhe pemëve të portokalleve. Butrinti ndodhet 15 kilometra në jug të Sarandës. Qyteti i lashtë i Butrintit, i shpallur nga UNESKO pasuri ndërkombëtare, banohej në kohët e hershme nga ilirët. Qyteti i lashtë i Butrintit preferohet të vizitohet si qendër arkeologjike, ku antikiteti dhe bukuria ndërthuren me njëra-tjetra. Gërmimet arkeologjike tregojnë se Butrinti ka qenë një zonë e rëndësishme e kaonëve ilirë, një ndër fiset më të mëdha të Ilirisë.

Apollonia ndodhet 12 kilometra larg qytetit të Fierit. Apollonia u zbulua në fillim të shekullit të shtatë para Krishtit nga kolonizatorët grekë që vinin nga Korinti. Por, gjurmët e para të pranisë së tyre në këtë vend I perkasin vitit 588. Gjatë viteve të para të ekzistencës së saj, Apollonia ruajti kontaktet me Korintin dhe Korkyrën si dhe luajti një rol të madh si ndërmjetëse tregtare mes helenëve dhe ilirëve. Apollonia ishte në atë kohë një qytet i madh e i rëndësishëm në afërsi të lumit Aos (Vjosë). Me interes të madh këtu janë muri rrethues, monumenti i Agonetit, Biblioteka, Odeoni, Portiku, shtëpia e mozaikëve, muzeu i Apollonisë, Kisha e Shën Mërisë. 

AMANTIA
Emri i saj u përmend për herë të parë në shekullin e 4-t para Krishtit. Ajo ndodhet në një kodër dhe është e fortifikuar me mure.

BYLIS
Ishte qendra e fisit ilir, Bylis dhe një nga qytetet më të mëdha dhe më të rëndësishme ilire të zhvilluara gjatë shekullit të 4-t para Krishtit. Gjatë shekullit të 3-të para krishtit u ndërtua teatri, stadiumi etj.

ANTIGONEA
Eshtë një qytet i zbuluar në shekullin e 3-të para Krishtit.

ALBANOPOLI
Ndodhet në një kodër në afërsi të fshatit Zgerdhesh të Krujës. Qyteti ishte qendra e fisit ilir, albanët, që jetuan aty në shekullin e dytë dhe të tretë pas Krishtit. Nga emri i këtij fisi ilir vjen edhe emri i vendit, Shqipëri.

LISI
Një qytet i themeluar në shekullin e 4-t para Krishtit. Muret e tij rrethues gjatë shekullit të 3-të dhe të 2-të P.K e ndanin atë në tre zona Akropoli, Qendra dhe Periferia e qytetit, të cilat shtriheshin përgjatë lumit Drin. Muret e tij, 12 portat dhe kullat e shumta janë të ruajtura mjaft mirë.

QYTETE HISTORIKE

TIRANA
Tirana është kryeqyteti i Republikës së Shqipërisë, me popullsi prej 700 000 banorësh dhe shtrihet në rrëzë të Malit të Dajtit, 110 metra mbi nivelin e detit. Zona e Tiranës ka qenë e populluar që nga periudha neolitike. Ajo është themeluar në vitin 1614.

BERATI
Berati njihet si qyteti i një mijë e një dritareve për shkak të arkitekturës karakteristike të shtëpive. Origjina e qytetit ka qene ilire, ashtu siç mund të dallohet për shkak të blloqeve të mëdha të gurëve dhe mureve. Si qytetet e themeluara në shekullin e 4-t dhe të 5-të para Krishtit në territorin e fisit ilir të desaretëve, Berati u shndërrua në fillim të shekullit të 3-të të erës sonë në një qytet të fortifikuar të njohur me emrin Antipatrea. Berati është qytet muze i ndërtuar në rrëzë të një mali, ku ndodhet edhe një kala. Brenda mureve të kalasë ndodhet një lagje e banuar me një numër të madh shtëpish karakteristike, kalldrëme dhe kisha që u përkasin periudhave të ndryshme historike. Kishat më interesante janë Kisha e Shën Marisë dhe Kisha e Trinitetit të Shenjtë, që është një nga shembujt më të spikatur të arkitekturës bizantine në Shqipëri.Katedralja e Shën Marisë u rindërtua në vitin 1797 mbi rrënojat e kishës së mëparshme. 

GJIROKASTRA
Gjirokastra është një nga qytetet më tërheqëse të Shqipërisë, ajo quhet ndryshe "qyteti i një mijë hapave" ose "qyteti i gurtë". Eshtë një qytet me interes të veçantë për arkitekturën e tij karakteristike. Shtëpitë rreth kalasë janë ne vetvete fortesa të vogla. Panorama e mrekullueshme e maleve të thepisura dhe atmosfera e mistershme i japin qytetit një pamje shumë të bukur.Rrugët e ngushta me kalldrëm të qytetit muze të Gjirokastrës të japin një ndjesi mesjetare. Kalaja është vendi nga ku mund të shohësh të gjithë qytetin.

KRUJA
Kruja është një qytet mesjetar, edhe pse u përmend për herë të parë si qendër fetare kristiane në vitin 879. Kruja ndodhet 32 kilometra në verilindje të Tiranës dhe 560 metra mbi nivelin e detit rrëzë malit Sari-Salltiku. Qyteti u ofron vizitorëve pamje të mrekullueshme dhe objekte të shumta historike. Për shkak të rëndësisë së saj strategjike ajo ka një kështjellë, ku ndodhet muzeu i Gjergj Kastriot Skënderbeut. Kështjella e Krujës u ndërtua gjatë shekullit të 5-të dhe të 6-të .

BREGDETI I VIRGJER
Bregdeti i Adriatikut dhe Jonit ka një bukuri të rrallë. Bregdeti shqiptar ka një gjatësi prej 427 kilometrash dhe është shumë i pastër. Bregdeti i Adriatikut është 300 kilometra dhe ka ujë të pastër dhe plazhe me rërë deri në 5 kilometra. Pjesa më e madhe e bregdetit ka edhe pyje pishe. Bregdeti jugor jonian është rreth 150 kilometra dhe ka shumë shkëmbinj dhe plazhe që nga ato me gurë deri tek ato me rërë të bardhë. Thellësia e ujit nis që në breg të detit.
Rruga nga Vlora për në Sarandë kalon përmes maleve të mrekullueshme të mbuluara nga pyje pishe dhe fshatra tradicionalë. Rruga ngjitet në Qafën e Llogarasë. Kjo zonë është park kombëtar dhe ka edhe pamjen më të bukur të të gjithë bregdetit shqiptar.

DURRESI
Durresi është një nga qytetet dhe portet më të mëdha në Shqipëri. Ka popullsi prej 95 400 banorësh dhe është 39 kilometra larg Tiranës. Durrësi është një nga qytetet më të lashta në Shqipëri. Ai u themelua nga Epidamnusi, mbreti ilir në këtë zonë që i dha atij edhe emrin e nipit të tij, Dyrrah. Nga vitin 1914 deri në vitin 1920 Durrësi u bë kryeqyteti i Shqipërisë. Vetëm pesë kilometra larg Durrësit ndodhet zona e plazhit.

VLORA
Vlora është qytet bregdetar. Ky qytet nuk është vetëm porti i dytë më i madh në vend por edhe një qendër me rëndësi të veçantë historike. Në kohët e lashta ai njihej me emrin Aulona. Në jug të Vlorës, duke ndjekur rrugën për në Sarandë mund të zbulosh mjaft plazhe të virgjëra, Gjirin e Portopalermos dhe disa fshatra karakteristikë si Dhërmiu, Himara apo Piqerasi.

SARANDA
Saranda, porta jugore e Shqipërisë, është një qytet i vogël që ndodhet mes maleve edhe detit Jon. Emri Saranda vjen nga një manastir i hershëm kristian që i kushtohet Dyzet Shenjtëve (Santi Quaranta).E vendosur në bregdetin jonian, përballë ishujve të Korfuzit, Saranda karakterizohet nga klima mesdhetare.për shkak të vendndodhjes së saj , ajo është një nga qytetet që tërheqin më shumë turistë në Shqipëri.
Saranda mund të vizitohet nga turistët që vijnë nga Korfuzi. Zona arkeologjike e Butrintit dhe qytetit historik i Gjirokastrës ndodhen fare pranë Sarandës, ndaj edhe turistët nga Korfuzi kanë mundësinë t'i vizitojnë këto zona.

MUZEUMET

Muzeu Historik Kombëtar, Tiranë.

Muzeu Historik Kombëtar u përurua më 28 Tetor 1981. Ai është institucioni më i madh muzeor shqiptar. Në mjediset e muzeut ndodhen 4750 objekte muzeore.

Muzeu Kombëtar i Arsimit Korçë.

Në ndërtesën ku ndodhet sot Muzeu Kombëtar i Arsimit shqiptar, ndërtesë Monument Kulture 150 -vjeçare, është hapur Shkolla e Parë në gjuhën shqipe, ose siç quhejj atëherë, "Mësonjëtorja e Parë Shqipe". 

Kjo shkollë u hap më 7 Mars 1887, me leje nga Perandoria Osmane. 

Në këtë muze pasqyrohet historia e shkrimit shqip, e morisë së alfabeteve deri në alfabetin që kemi sot, vendosur në Kongresin e Manastirit, më 1908. Gjithashtu pasqyrohet historia e librit shqip prej abetares së parë të gjuhës shqipe (evetari, 1844), hartuar nga Naum Panajot Bredhi 

Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar Korçë.

Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar në Korçë, u përurua më 24 Prill 1980. 

Ai është një nga qendrat muzeore më të rëndësishme të Shqipërisë e më gjerë. Fondi i tij ka mbi 7 mijë objekte kulti e arti, kryesisht ikona e më pak punime guri, druri, metali e tekstili.

Në sallën kryesore janë vendosur një koleksion ikonash dhe objekte nga më të mirat, krijuar në shekuj e që pasqyrojnë momente të ndryshme të zhvillimit të ikonografisë shqiptare dhe përfaqësuesit kryesorë të tyre. 

Muzeu Kombëtar Etnografik, Berat

Muzeu i Beratit u përurua në vitin 1979. 

Në të përfshihet kultura popullore etnografike e trevës së Beratit, si edhe ajo e Shqipërisë së Jugut.

Muzeu është vendosur në një godinë dykatëshe treshekullore, tipike e trevës beratase.
Në katin e parë është ngritur një sallë, në të cilën është imituar një rrugicë mesjetare me dyqane tradicionale në të dy anët e saj. Në këtë sallë është vendosur edhe pavioni i lashtësisë.

 Në katin e dytë ndodhet çardaku i hapur për të mikëpritur miqtë. Në këtë kat ndodhen me radhë arkivi, tezgjahu, dhoma e pritjes se fshatit, kuzhina dhe dhoma e pritjes se qytetit.

Në mjediset e jashtme të muzeut janë vendosur shumë objekte origjinale, masive dhe funksionale të kulturës sonë popullore. 

Muzeu Etnografik, Krujë.

Muzeu Kombëtar Etnografik i Krujës u përurua më 20 Nëntor 1989. Ai është i ndërtuar në një banesë karakteristike qytetare të vitit 1764. Banesa është monument kulture i kategorisë së parë.

 90% e objekteve të këtij muzeu janë origjinale dhe 100% janë funksionale. Në të gjejmë objekte prej qeramike, druri, guri, hekuri, pambuku, mëndafshi, leshi, qëndisma të ndryshme të ekspozuara me finesë. 

Muzeu Kombëtar Onufri, Berat.

Muzeu Kombëtar "Onufri", gjendet në qendër të lagjes së banuar në kalanë mesjetare të qytetit të Beratit. Në të janë përfshirë një fond i pasur ikonografik dhe disa objekte të shërbesës. 

Ky muze mban emrin e piktorit më të shquar shqiptarë të shek. të XVI, Onufrit, i cili ka lënë një fond mjaft të pasur në krijimtarinë ikonografike. 

Kompleksi muzeal përbëhet nga salla qëndrore e kishës, mjedisi i altarit, si edhe nga një sërë mjedisesh ndihmëse njëkatëshe dhe dykatëshe.

Muzeu ka tri salla kryesore, ikona të vendosura në ikonostasin e praruar të kishës dhe disa tekstile e objekte metalike, të cilat dëshmojnë traditën artizanale të një niveli të lartë të Trevës së Beratit.

Detyra Plote

SHQIPERIA DJE lashtesia

SHQIPERIA DJE

LASHTESIA 

Paleoliti

Gjurmët më të hershme njerëzore në territorin e Shqipërisë shfaqen në periudhën musteriane, që i përket Paleolitit të Mesëm (100 000 – 30 000 vjet më parë). Këto përfaqësohen nga vegla prej stralli të punuara

mirë, me forma tipike musteriane, të cilat i kanë shërbyer njeriut primitiv për procese të ndryshme pune që lidheshin drejtpërdrejt me sigurimin e ushqimit të tij të përditshëm. Të tilla vegla, si prefëse, kruese, gërryese, etj., janë gjetur, deri më sot, në stacionin prehistorik të Xarrës në rrethin e Sarandës, në stacionin e Kryegjatës, në afërsi të Apollonisë (Fier) dhe në stacionin e Gajtanit në rrethin e Shkodrës. Nga format dhe përmasat e tyre të vogla këto vegla ngjasojnë mjaft me veglat e strallit të zbuluara në depozitimet musteriane të krahinave fqinje të Greqisë Veriore, të Thesalisë, të Malit të Zi etj.

Neoliti

anë zbuluar e gërmuar një numër i madh vendbanimesh neolitike me shtrirje gati në tërë territorin e Shqipërisë, si në Maliq, Cakran, Vashtëmi, Burimas, Podgorie, Barç dhe në Dërsnik të rrethit të Korçës, në Kamnik të Kolonjës, në Blaz e Nezir të Matit, në Cakran të Fierit, në Burim, në Gradec e në Cetush të Dibrës, në Kolsh të Kukësit, në Rrajcë e në Rashtan të Librazhdit e nga gjetje të rastit në pika të tjera. Më mirë është njohur e studiuar pellgu i Korçës, i cili gjatë epokës parahistorike ka pasur kushte shumë të mira gjeo-klimatike. Jeta në Shqipëri gjatë neolitit u zhvillua në kushte shumë të përshtatshme natyrore. Klima e ftohtë dhe e lagësht e paleolitit, e cila kishte filluar që në mezolit ia la vendin një klime më të butë, që kishte pak a shumë karakterin e klimës së sotme. Si rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojnë prej asaj të ditëve tona.

Epoka e bronzit

Epoka e bronzit në Shqipëri përfshin mijëvjeçarin e tretë dhe gjithë mijëvjeçarin e dytë p.e.s., e deri në fundin e shek. XII p.e.s. Ajo njihet prej të dhënave të fituara nga shtresat e kulturës së bronzit në vendbanimet e Maliqit, të Trenit e të Sovjanit në pellgun e Korçës, nga shtresa e parë e vendbanimit të Gajtanit në afërsi të Shkodrës, nga gjetjet në shpellën e Nezirit dhe nga vendbanimi i Badherës e kalaja e Kalivosë në rrethin e Sarandës. Gjithashtu njihet nga varrezat tumulare në Mat, në Kukës, në Barç (Korçë), në Pazhok (Elbasan), në Divjakë (Lushnjë), në Patos (Fier), në Vajzë e Dukat (Vlorë), në Piskovë (Përmet), nga tumat në luginën e Dropullit, nga tuma e Bajkajt (Sarandë) e nga depo e gjetje të rastit të zbuluara buzë liqeneve të Shkodrës, të Pogradecit, të Prespës etj.

Këto të dhëna dëshmojnë se territori i Shqipërisë gjatë kësaj epoke ka qenë i populluar gjerësisht, që nga zonat e tij të ulëta fushore e deri në krahinat e brendshme dhe të vështira malore. Njerëzit banonin kryesisht në vendbanime të hapura. Në një masë më të kufizuar janë shfrytëzuar dhe shpellat, ashtu siç kanë vazhduar të jenë në përdorim edhe palafitet, siç tregojnë gërmimet e viteve të fundit në vendbanimin palafit të Sovjanit. Nga fundi i kësaj epoke lindin edhe vendbanimet e para të fortifikuara, të cilat rrethohen me mure gurësh të palatuar e të lidhur në të thatë apo me ledhe e hunj. Një pjesë e mirë e vendbanimeve të këtij lloji, si kalaja e Gajtanit, qyteza e Margëlliçit (Fier) etj., që do të marrin zhvillim të plotë dhe do të bëhen karakteristike për epokën pasuese, atë të hekurit, e kanë origjinën e vet në këtë periudhë.

Banesat kanë qenë kasolle, që ndërtoheshin me lëndë drusore, kallama e kashtë. Ato janë njëkthinëshe zakonisht me planimetri katërkëndëshe, por duket se ka qenë në përdorim edhe tipi me bazë të rrumbullakët e trup konik. Dyshemetë kanë qenë të shtruara me baltë të ngjeshur e të rrahur, kurse muret të thurura me thupra e të lyera me baltë të përzier me byk. Në mes kishin nga një vatër të rrumbullakët; ka raste kur këtë e gjejmë të vendosur anash në formën e një korite që nuk njihet në banesat neolitike. Vlen të përmendim një kompleks banesash të bronzit të vonë të zbuluara në kalanë e Badherës, të cilat kanë formë katërkëndëshe ose rrethore të ndërtuara me një xokolaturë gurësh, mbi të cilën ngriheshin paretet dhe çatia prej materiali të lehtë.

ILIRET DHE PELLAZGET

Pellazget ishin një popull i lashtë indo-evropian që sipas disa shkrimeve të lashta të lëna nga Homeri, Herodoti,  etj. jetonin në pellgun e Egjeut dhe në bregdetin perëndimor të Azisë së Vogël, në Peloponez, në Greqinë Qendrore, në Thesali dhe në afërsi të këtyre viseve.

Në mesin e mijëvjeçarit të tretë dhe në fillim të mijëvjeçarit te dytë para Krishtit erdhën nga stepat e Lindjes grupe të reja popujsh që merreshin me blegtori. Këtu u përzien me banorët vendës dhe kështu u krijua bashkësia e re kulturore e Gadishullit Ballkanik. Kjo popullsi mendohet të jetë popullsia e lashtë pellazge. Sipas shumë studiuesve shqiptarë e të huaj, pellazgët ishin paraardhësit e ilireve.

Iliret, paraardhësit dymijë vjeçarë të kombësisë së sotme me prejardhje gjenetike të grupeve fisnore të familjeve të mëdha shqiptare si në zonat urbane e rurale si dhe nga studimet mbi shumë individë me lidhje gjaku 99% shqiptareve, vërtetuar edhe nga studimet e botimet e fundit nga institutet kërkimore shkencore nga Evropa kontinentale, SHBA e Kanada, nga specialistët e huaj dhe shqiptarë të shkencave antropologjike, gjenetike e arkeologjike, banonin që nga pjesa veri-perëndimore e Detit Adriatik deri në Detin Jon, si dhe përgjatë kufirit tokësor të Gadishullit Ilirik me Dalmatet, Maqedonasit dhe Grekët.

POPULLSIA E SHQIPERISE

Shqipëria ka 2,821,977 banorë. 46% e shqiptarëve jetojnë nëpër fshatra. Mbas kohës së diktaturës ndodhi një ndryshim demografik. Me qindra shqiptarë kanë emigruar (të ligjshëm ose të paligjshëm) në Itali, Greqi, BE edhe në vendet e Amerikës Veriore. Në 2004 shteti shqiptar shpalli një milion emigrantë në më pak se 15 vjet. Pavarësisht se njerëzit kanë emigruar, rritja e popullsisë në qytete si Tirana dhe Durrësi nuk u ndalua. Tirana, në vitin 1990 kishte 250,000 banorë edhe 20 vjet me vonë ka më shumë se 600,000 banorë, kjo është një rritje prej 140%. Në atë kohë njerëzit kanë lënë vendin dhe kanë shkuar nëpër vende të huaja ose njerëzit kanë lënë fshatin dhe kanë shkuar nëpër qytete. Kështu shumë fshatra në jug janë sot të lëna pas dore. Shqipëria ka disa pakica etnike-gjuhësore. Midis tyre janë pakica greke (etnia më e madhe), vllahët (10,000), sllavët (3,000 serbë, boshnjakë, goranë dhe maqedonas, romë 9,000). Rreth 25,000 grekë kanë banimet në zonat rurale në jug të Shqipërisë dhe kryesisht në zonat e pakicave gjuhësore në kufi me Greqinë të qarkut të Sarandës, të Gjirokastrës (Dropull, Pogon), të Delvinës, të Himarës, si dhe në qendrat e mëdha si Durrësi, Tirana.

EKONOMIA

Përpara vitit 1991, Partia Komuniste atëherë në pushtet e drejtonte ekonominë e vendit me anë të një serie planesh pesë-vjeçare. Të gjitha degët prodhuese kontrolloheshin nga shteti, bujqësia ishte kolektivizuar plotësisht dhe industria ishte pronë e shtetit, ndërsa sipërmarrjet private ishin të ndaluara rreptësisht. Përveç kësaj Kushtetuta e Republikës Socialiste të Shqipërisë e ndalonte qeverinë të kërkonte ndihma nga jashtë, të pranonte borxhe apo të lejonte investime të huaja në vend. Dështimi i kësaj ekonomie të kontrolluar e shtyu qeverinë paskomuniste të decentralizojë procesin e vendimmarrjes ekonomike. Ndalimi i tregtisë private është shfuqizuar qysh nga fillimi i viteve 90-të, qeveria ka kohë që pranon borxhe dhe kredi të huaja, dhe përpiqet të krijojë vende të reja pune, me anë të bashkëpunimeve me partnerët nga jashtë. Këto masa kanë për qëllim rritjen e industrisë së lehtë, prodhimet ushqimore dhe bujqësore, si dhe ekonominë në tërësi. Progresi i viteve të fundit është i dukshëm, tregu permban të gjithë artikujt e nevojshëm industrialë dhe bujqësorë, ekonomia në përgjithësi po ecën me hapa të shpejta dhe po zhvillohet gradualisht duke pasur për çdo vit një rritje mesatarisht shumë të lartë vjetore në krahasim me vendet e tjera të Evropës Juglindore.

TRANSPORTI

 Aeroporti

Aeroporti Nënë Tereza në Rinas është aeroporti i vetëm ndërkombëtar i Shqipërisë për fluturime civile. Ai ndodhet rreth 20 km nga kryeqyteti Tirana. Nga Rinasi ka fluturime direkte me mjaft destinacione të botës. Nga Rinasi fluturojnë disa avionë të shoqërive të fluturimit drejt destinacioneve të Evropës, dhe prej pikave të tranzitit për në disa qytete të tjera joevropiane.

Portet

ortet e Shqipërisë kanë funksionuar në bregdetin shqiptar që në kohët e lashta si në Dyrrah, Ulqin, Tivar, Aulone, Apoloni, Onhezmi, etj. Gjatë shekujve VII-XII Durrësi ishte skela kryesore në perëndim të Perandorisë Bizantine. Gjatë periudhës së principatave arbërore u ngritën skela të vogla kryesisht në grykat e lumenjeve në Shirgj, Shëngjin,Shufada, Rodon, Bashtovë, Pirg dhe Spinaricë zhvillimi i të cilave u frenua gjatë periudhës së pushtimit osman.

Gjatë viteve 1928 deri 1934 u ndërtua porti detar i Durrësit dhe disa pontile druri në Sarandë, Vlorë e Shëngjin, të cilat u shkatërruan gjatë Luftës së Dytë Botërore. Nga viti 1945 deri në vitin 1952, u rindertua porti i Durrësit dhe disa kalata betoni në Vlorë, Sarandë e Shëngjin. Gjatë bregdetit Jon janë ndërtuar kalata e pontile në gjirin e Spilesë në Himarë dhe në Sasaj që shërbenin kryesisht për transport agrumesh. Porti kryesor i vendit është ai i Durrësit, ku funksionon edhe kantieri i riparimit të anijeve.

KULTURA

Kultura e Shipërisë është e pasur në shumë drejtime të arit si kinematogafi, teatër, art figurativ etj.

Pas Luftës së II-të Botërore nën udhëheqjen e sistemn Komunist të Shqipërisë është futur në shoqërin9 shqiptare edhe shpërndarja e mirënjohjeve për veprimtari të ndryshme të personava me profesione artistike. Ndër mirënjohjet më të njohura janë Artist i popullit dhe Artist i Merituar. Me ndërrimin e sistemit të qeverisjes, në Shqipëri shpërndarjen e mirënjohjeve e bën Presidenti i Republikës së Shqipërisë. Mirënjohjet që presidenti i bën shqiptarve dhe shtetasve të tjerë janë shenjë e mirënjohjes për kontributin e individëve për sfera të ndryshme të kulturës shqiptare.

ARTI

Fillimet e artit figurativ në truallin e Shqipërisë janë të hershme. Gjurmët e para i përkasin periudhës se neolitit. Nëpërmjet zbulimeve të shumta arkeologjike, në zona të ndryshme të vendit, janë gjetur qindra e mijëra qeramika, terrakota, zbukurime ne metal etj., që u përkisnin fiseve ilire, paraardhësve të drejtpërdrejtë të shqiptarëve të sotëm.

Prodhimet më të hershme janë të thjeshta, për përdorim praktik, por në to shfaqen edhe vlera artistike si në format zoomorfe të enëve ashtu edhe në dekorim, gdhendjet dhe elemente të tjerë. Nga shekulli i gjashtë deri në shekullin e trete p.e.re në qeramika vizatohen linja dhe figura gjeometrike; forma ndërtohet me siluet më elegant dhe pasurohet me elemente plastike. Shumë enë të kësaj periudhe, që ruhen sot në muzetë e Shqipërisë, kanë vlera të mirëfillta artistike dalluese vendase, që nuk i ndeshim në artin e fqinjëve të tjerë po aq të lashtë si helenët, maqedonasitë apo romakët.

FEJA

Feja ka luajtur një rol të dorës së parë në mbijetesën e kombit shqiptar në po atë shkallë si për disa popuj të tjerë të lashtë si armenët dhe hebrenjtë. Ishte krishterimi ai që i dha një identitet më të fortë popullit shqiptar në kohën e dyndjeve barbare dheosmane duke u kthyer në një vend të shenjtë në kohën e Skënderbeut pasi e mbrojtikrishterimin në shekullin XV kur papa dhe patriku kacafyteshin. Ishte feja Islame që i dalloi shqiptarët kur politika sllavizuese dhe helenizuese e fqinjëve synonin përvetësimin dhe përfitimin e trojeve shqiptare. Flaka morale e përbashkët për klerinshqiptar të të gjitha besimeve ishte ajo e një zelli apostolik të lashtë gërshetuar me një ndjenjë atdhetare të zjarrtë.

56,70 % e banorëve në Shqipëri janë myslimanë, 10,03 % katolikë dhe 6.75 % ortodoksë

KUZHINA SHQIPTARE

Kuzhina shqiptare është një përzierje e influencave të kuzhinës turke, asaj ballkanike dhe evropiane. Ajo është e njohur për vlerat e larta ushqimore dhe shijen e saj mjaft të mirë. Pothuajse çdo krahinë ofron specialitet e saj të veçanta.

Gatimi i mishit të pjekur, sidomos qingjit dhe përgatitja e byrekëve të ndryshëm është e përhapur në të gjithë vendin. Veçanërisht në krahinat e jugut dhe Shqipërisë së mesme është i njohur përdorimi në shkallë të gjerë i perimeve dhe zarzavateve, vajit të ullirit, erëzave të ndryshme dhe limonit.

Pjatat e peshkut janë të njohura veçanërisht në qytetin e Shkodrës (tava e krapit), Pogradecit (korani me arra dhe lloje të tjera), zona bregdetare e Jonit dhe Adriatikut etj.

Në Shqipëri gatuhen ëmbëlsira të shumëllojshme, shumë prej të cilave janë të përbashkëta edhe për vendet e tjera ballkanike dhe Azinsë së vogël (ballkavaja, kadaifi, sheqerparet, hashurja etj). Ndër ëmbëlsirat më tradicionale është "ballokumja", e cila gatuhet në qytetin e Elbasanit për festen e Ditës së Verës (14 Mars).

Si rezultat e klimës së përshtatshme mesdhetare Shqipëria është e njohur për kultivimin e rrushit dhe prodhimit e një varieteti verërash të kuqe dhe të bardha. Ndër më të përmendurat janë ato Merlot, Kabërnet, Pinot Nero, Kallmet, Shesh i Zi, San Gioveze, Riesling, Shesh i Bardhë etj.

Pija më tradicionale alkoolike është rakia (një lloj Brandy i prodhuar nga rrushi). Në disa zona të Shqipërisë prodhohet edhe rakia e kumbullës (Korçë, Dibër), ajo e manit (Boboshticë etj). Shqipëria është gjithashtu e njohur edhe për prodhimin e konjakut Skënderbej, i përmendur për shijen dhe aromën e tij. Konjaku shqiptar ka fituar gjithashtu edhe çmime ndërkombëtare.

Ndër pijet jo alkoolike është për tu përmendur boza (një pije freskuese me bazë misrin), e prodhuar në veri të vendit sidomos në krahinën e Kukësit si dhe rehania, e cila vjen nga lëngu i rrushit dhe është pije tipike e Skraparit.

Detyra Plote

Ese : Krahasim –Kontrasti , Shqiperia dje dhe sot .

Ese : Krahasim –Kontrasti , Shqiperia dje dhe sot .

Shqiperia sot dhe  dje !

Nuk eshte e larget dita kur per historine e Shqiperise u hap nje faqe e re, nuk eshte as e afert.

Por cila ishte Shqiperia para viteve 90’ dhe cila eshte Shqiperia sot ?

A ka ndryshuar ajo ?

Te gjithe e mbajme mend si I gjithe populli detyrohej te perulej me nderim para figures se diktatorit te vet, e ndersa sot kushdo eshte I lire te shprehe pelqimin apo mospelqimin e tij per cdo figure politike, te zgjidhe vete kush do e  perfaqesoje me vote te lire e  po keshtu ta heqe serish me vote te lire. Tashme cdo njeri ka te drejten e fjales dhe lirine e veprimit brenda kornizave te te drejtave te njeriut , ndryshe nga e kaluara ku te flisje kunder do te thoshte baraz me mohimin e te drejtes per te jetuar.

Cdokush I mban mend rradhet e gjata te pritjes per te marre dhe ata pal produkte qe ishin te domosdoshme, te cilat jepeshin me mase qe nuk mjfatonte as per 1 jave , ndersa sot cdokush mund te blere gjithcka ne sasine dhe cilesine sipas mundesive qe ka dhe siguruar nga ai vete.

Dikur askush smund te levizte jashte qytetit apo fshatit te tij te lindjes, ai ishte I destinuar te lindtte dhe te vdiste po atje, per te mos folur per te drejten dhe mundesine per te dale jashte kufijve te Shqiperise, gje e cila ishte e paimagjinueshme, e ndersa sot kushdo eshte I lire te levize lirshem nga fshati ne qytet, nga qyteti ne qytet dhe nga Shqiperia ne vende te tjera te Evropes e botes.

Ndryshe nga dikur sot kushdo zgjedh te kete arsimin e deshiruar dhe te punesohet sipas aftesive apo meritave, ndryshe nga dikur kur partia-shtet zgjidhte profesionin e individit dhe punen qe ai do te bente.

Dje, Shqipëria ishte e “vogël” dhe izoluar nga bota, kurse sot është pothuajse me përmasat e saja natyrore, e lirë, krenare dhe e fortë për sfidat e të ardhmes.
Dje, ishim në diktaturë të egër dhe çnjerëzore, sot jemi në Demokraci, me liri dhe të drejta, të integruar në NATO dhe shumë shpejt do të integrohemi edhe në Evropë.
Dje, Shqipëria nuk njihej në Botë, kurse sot të rinjtë e saj me inteligjencë, promovojnë shumë mirë imazhin e saj në universitet më të mira perëndimore, në shoqëritë civile të tyre.
Dje, Shqipëria, ishte një vend me bukuri të mrekullueshme natyrore, historike dhe kulturore të pa zbuluar, kurse sot ajo është një vend i reklamuar deri tek kanali televiziv amerikan CNN, që më parë e kishte ëndërr ta shikonim dhe jo më te  ishin protagonist.
Ndryshime te tilla ka pafund, nisur qe nga rruget e reja e mundesite e lidhjes se cdo vendi me vendet e tjera brenda dhe jashte kufijve, mundesite per argetim, pushime, trajnime e zhvillime te aftesive intelektuale etj.

Por jo te gjtha ndryshimet ishin positive , krahas tyre ka dhe ndryshime ne sensing e gabuar.

Nje prej tyre dhe me kryesorja eshte ne vlerat dhe parimet madhore te cdo individi dhe shteti ne pergjithesi. Sot kemi me pak mikpritje, bujari, dashamiresi, dashuri e me shume mashtrime, genjeshtra, korrupsion dhune ne familje e shoqeri e me shume vrasje , pra shtet me te dobet e me te papergjegjshem per qytetaret dhe jeten e tyre , e nje tradite, kulture e zakone gjithmone e me ne zbehje. E keshtu mund te flasim pafund.

Shqipëria në krahasim me dje dhe sot është ndryshe, dhe ky ndryshim është aq i madh sa ai i djeshmi me të sotmin. Ky ndryshim do të jetë po aq i rëndësishëm nëse nuk do të lejojmë që e djeshmja të bëhet përsëri e sotme. E sotmja është aktualja që më shumë munde dhe sakrifica e kemi ndërtuar, kurse e djeshmja ishte diçka e pashmangshme për shumë arsye, por nuk duhet të jetë më e përsëritshme. Ajo, është një dhimbje që na jep forcë për të sotmen që kemi dhe për të nesërmen që na pret.Ne e kemi në dorë të zgjedhim mes të djeshmesh që nuk kishte asgjë të  kënaqshme dhe të sotmes që do të shërbej edhe për te

nesërmen. E sigurt është se një ardhme më e mirë na pret nëse do të vazhdojmë të bëjmë hapa të mëdhenj dhe të sigurt për të përmisuar kushtet e jetesës sonë.

Detyra Plote

ADMINISTRATA SI PJESË E PUSHTETIT EKZEKUTIV1. SHTETI DHE ADMINISTRATA PUBLIKE

ADMINISTRATA SI PJESË E PUSHTETIT EKZEKUTIV1. SHTETI DHE ADMINISTRATA PUBLIKE

 Lidhja në mes të koncepteve shtet dhe administratë publike është e pashkputshme.Për administrimin publik dhe adminsitratën publike mund të flasim vetëm në suaza tëbashkësive juridike-publike. Bashkësia më e

gjerë juridike-publike është shteti. Procesi iadministrimit publik, pra zhvillohet në kuadër të shtetit si bashkësi më e gjerë juridike-publike. Ai proces, siq e kemi parë, përfshin vendimmarrjen për interesat publike(nevojat, dobitë, qëllimet e bashkësisë shoqërore e cila është e organizuar në shtet) dhepër realizimin e interesave. Administrata publike është mekanizëm ekzekutiv profesionalme ndihmën e të cilit vepron shteti, aparat me të cilin shteti realizon qëllimet e veta. Pashtet nuk ka as administrim publik e as administratë publike, gjithashtu nuk mund të ketëas shtet pa administratë publike. Konceptin e shtetit mund ta kuptojmë në dy mënyra: si organizim të njerëzve nënjë territor të caktuar (vendi) të cilin e ndërlidh pushteti politik (koncepti më i gjerë),gjegjësisht si organizatë e cila zbaton pushtetin politik në një territor të caktuar (konceptimë i ngushtë). Shteti është organizatë e cila në territorin e saj ka ekskluzivisht pushtetin(e lartë, e pavarur) gjithpërfshirës. Pushteti nënkupton fuqinë për të detyruar të tjerët nësjellje të caktuar, pushteti politik është shprehje që përdoret për të shënjuar pushtetin nëterritorin e caktuar – atë pushtet sipas definicionit e ka shteti. Pushteti shtetëror ështëpërjashtues brenda dhe jashtë, kjo do të thotë se në hapsirën e shtetit nuk ka organizatë ecila do të mund të rrënonte pushtetin e shtetit dhe që shteti ushtron pushtetin pavarësishtnga shtetet e tjera. Përjashtimin e hapsirës shpesh e shënojmë me nocionin e sovranitetit.Pra, shteti është sovran brenda dhe jashtë, ku posaqërsiht sovraniteti i jashtëm në botënmoderne është relativizuar me ndërvartësinë reciproke të shteteve. Shtetet nënshkruajnëmarrëveshje në mes veti, të cilat e kufizojnë sovranitetin e tyre, sepse ato sjellin obligimetë caktuara të cilat duhet respektuar me rastin e zbatimit të pushtetit të tyre. Kufizimi isovranitetit të jashtëm gjithashtu është çështje e vërtetë “jashtëjuridike”. Shtetet, që nëmarrëdhëniet ndërkombëtare kanë posaçërisht fuqi të madhe (për shkak të madhësisë,zhvillimit ekonomik dhe veçanërisht forcës ushtarake) vërtetë ua imponojnë sjelljenshteteve më të dobëta, gjegjësisht vendosin për fatin e tyre. Pushteti politik i shtetit buron nga monopoli i tij mbi mjetet e detyrimit fizik.Detyrimi është bazë e pushtetit politik. Shteti bashkëkohor e shfrytëzon më rrallë se sa nëtë kaluarën. Raportet shoqërore zhvillohen në pajtim me vendimet e shtetit kryesisht papasur nevojë për angazhimin e këtyre mjeteve – pjesërisht për shkak se shtetin për herë emë tepër po e pranojmë si organizatë “e jona”, organizatë e cila është aty për të kënaqurnevojat tona të përbashkëta, ndërsa në anën tjetër për shkak se secili adresat i vendimeveshtetërore është i vetdijshëm për mundësitë që në rast të mosrespektimit të këtyre 41 ,42. vendimeve, aktivizohen mjetet e detyrimit fizik. Në këtë mënyrë i është mundësuar shtetitqë të koordinojë jetën shoqërore, pavarësisht nga rezistenca e mundshme e atyresubjekteve në të cilat ndikojnë ato vendime. Gjithashtu, nëse anëtarët pranojnë sanksionetë caktuara në rast shkeljes së rregullave të organizatës, anëtari gjithmonë ka mundësi qënë bazë të vullnetit të lirë të dal jashtë nga organizata. Sipas rregullit që e krijon shteti,duhet t’i nënshtrohet secili që gjendet në territorin e saj. Pushteti politik të cilin e ka shteti duhet të jetë i institucionalizuar. Kjo do të thotë,se në shtet duhet të ekzistojnë institucione dhe mekanizma përmes së cilave zbatohetvendimmarrja për punët publike. Duhet të ekzistojnë institucione dhe mekanizma përmessë cilave formësohet interesi publik (përcaktohen qëllimet e bashkësisë shoqërore). Këtomekanizma dhe institucione dallojnë varësisht nga shteti. Në shtetin autokratik, interesinshtetëror mund ta përcaktojë vet sunduesi, ndërsa në shtetin demokratik duhet ekzistuarmekanizma dhe institucione adekuateë për parimin se për çështjet publike vendosin tëgjithë qytetarët e moshës madhore. Veçanërisht duhet tërhequr vërejtjen se shpërndarja reale e pushtetit shoqëror nëshoqëri, kurrë nuk pajtohet me institucionet e tij të ngjashme politike. Profesori Buqarflet për "realitetin dhe imagjinatën e demokracisë", gjegjësisht për "pushtetin formal dhereal në shtet". Fuqia shoqërore, në të cilën bazohet pushteti (mundësia e vendimmarrjespër sjelljen e të tjerëve) në shoqëri sidoqoftë është e shpërndarë jo vetëm në mes tëbartësve të funksioneve formale (delegatët e parlamentit shtetëror, kryetarit të qeverisëdhe ministrat, etj.) por edhe në mes të subjekteve të tjera. Fuqinë shoqërore e kanë tëgjithë ata të cilët kanë qasje në të mirat nga fushat në të cilat individët i plotësojnënevojat e veta. Këto të mira mund të jenë të ndryshme – mund të jenë të mira materiale(para) për informata, dituri, etj. Fuqia shoqërore është e pëmasës së njëjtë me vartësinë:individi do të ketë aq pushtet mbi individët tjerë sa është vartësia e tyre ndaj tij. Në pjesëntonë neve na intereson pikësëpari shpërndarja formale e pushtetit – e drejta për tëvendosur për punët publkike. Në disa pjesë do të flasim edhe për ndikimet joformale(jashtëinstitucionale) në marrjen e vendimeve.1.2.2. Tendencat në zhvillimin historik të shtetit Administrata publike është aparat që i shërben shtetit për arritjen e qëllimeve tëtij. Duke e pasur këtë parasysh atëherë është e rëndësisë së posaqme për pozitën dhestrukturën e administratës publike se qfarë është mozaiku i segmentit institucional(politik) të organizatës shtetërore. Pëveç kësaj, për pozitën dhe strukturën e adminsitratëspublike është me rëndësi gjithashtu roli i përgjithshëm i shtetit në shoqëri. Ai rol përgjatëhistorisë ëshët ndryshuar andaj mund të flasim për tendenca të caktuara – ligjshëmri nëzhvillim.. DemokratizimiShteti prej kur ka qenë në formën historike më të vjetër organizatë në duart e një personi(sunduesi) ose të një grupi të ngushtë të njerëzve, ose të një klase shoqërore, bëhetorganizatë me të cilën për intersa të vetëvetës administrojnë të gjithë anëtarët e saj  qytetarët. Demokratizimi është i lidhur me fuqinë e shpërndarë të vërtetë shqoërore dheme vendosjen e institucioneve dhe mekanizmave të cilën mundësojnë vendimmarrjen përçështjet publike (zgjedhjet, referendumi).. Zvogëlimi i rolit të detyrimitMe demokratizim zvogëlohen nevojat për përdorimin e mjeteve të detyrimit fizik, sepserregullat që i parashtron shteti, individët i pranojnë si të vetat dhe legjitime. Pëveç kësaj,zakonisht për respektimin e rregullave që i vendos shteti është e mjaftueshme vetëdija përekzistimin e mundësive për përdorimin e mjeteve të detyrimit.. Zhvillimi i rolit shërbyes Shteti i ka dy fytyra, shteti paraqitet si pushtet (autoritativ) dhe si subjekt i cilisiguron shërbime të ndryshme (shërbyes). Sigurimi i disa të mirave publike, sikurse qëjanë - rendi publik, siguria e komunikacionit, luftimi i kriminalitetit, sigurimi i hapësiravepër përdorim të posaçëm, sigurimi i kryerjes kualitative të veprimtarive ekonomike,zgjidhja e kundërshtive në mes të individëve – kërkon intervenimin e shtetit. Shteti, ende në masë të madhe vepron autoritativisht. Por, për herë e më tepërfutet roli i tij shërbyes – shteti siguron të mira të shumta të cilat nuk kërkojnëintervenimin e pushtetit në sferën private të individit; siguron ndërtimin dhe mirëmbajtjene rrugëve publike dhe infrastrukturës tjetër, siguron një vëllim të caktuar të shërbimevearsimore dhe shëndetësore etj. Roli shërbyes i shtetit fiton në peshë kundrejt atijautoritativ. Nuk mund të pritet që roli autoritativ i shtetit në të ardhmen do të vdes. Klasifikimi i sistemeve shtetërore Shtetet në mes veti dallojnë në pikëpamjen e rregullimit të institucioneve politike.Ato i ndajmë në aspektin e sistemit politik, formës së sundimit, raporteve në mes tëfunksioneve të pushtetit, formave të rregullimit shtetërorë dhe shkallës së decentralizimit.Nga rregullimi institucional i shtetit, në shumicë varet edhe pozita dhe struktura eorganeve të adminsitratës publike, andaj është e nevojshme që shkurtimisht tëprezantojmë llojet themelore të sistemeve shtetërore. I. Sipas formës së sundimit, shtetet i përcaktojmë në bazë të pozitës së kreut tështetit (shefit të shtetit). Në monarki, shefi i shtetit është politikisht dhe juridikisht personjopërgjegjës i cili vjen në atë pozitë me trashëgimi. Në republikë, shefi i shtetit ështëfunksionar (ose organ kolektiv) i cili vjen në pozitë me zgjedhje (të drejtëprdrejta ose tëtërthorta), dhe i cili është përgjegjës politikisht dhe juridikisht. Fakti se një shtetështë monarki, nuk do të thotë se sistemi i saj politik nuk është demokratik, për monarkitëbashkëkohore parlamentare vlen se tek ato roli i vërtetë politik i monarkut (roli gjatëvendimmarrjes për punët publike) është i vogël, monarku para së gjithash ka rol simboliktë përfaqësimit të shtetit unik dhe përgjegjësi të shumta simbolike.

Sipas formës së rregullimit shtetëror shtetet i ndajmë në federale (të përbëra)dhe në të tëra (unitare). Shteti federal përbëhet nga njësitë shtetërore relativisht tëpavarura (të emëruara në mënyra të ndryshme: shtete federative, kantone, republika) tëcilat kryejnë funksione të caktuara shtetërore sikurse ligjvënëse ashtu edhe gjyqësore eekzekutive. Shteti unitar njësi të tilla nuk ka fare. Shteti federal pavarësisht ngakompleksiteti i vet ende është vetëm një, vetëm shtet (nuk bëhet fjalë për bashkim, lidhjetë shteteve). Në territorin e të gjitha njësive federale është sovran shteti federal, e jonjësitë federale. Vëllimi i funksioneve shtetërore, të cilat i kryejnë njësitë federale janë tëpërcaktuara me kushtetutën e shtetit federal, megjithëse edhe njësitë federale mund tëkenë kushtetutat e veta. Shtetin federal duhet dalluar nga konfederata, te ecila nuk bëhetfjalë për formë shtetërore, por për bashkim (lidhje) të shteteve sovrane, të cilatvullnetarisht (sipas vullnetit të secilës prej tyre) i delegojnë një pjesë të pushtetit nëorganet e përbashkëta të konfederatës. Secila anëtare e konfederatës mund të dal nga aibashkim, gjë që nuk vlen për njësitë e shtetit federal. III. Sipas shkallës së centralizimit shtetet nuk mund t’i kategorizojmë, sepsebëhet fjalë për shkallë, për intenzitet. Mund të flasim vetëm për shtete relativisht mëshumë ose më pak të decentralizuara. Decentralizimi do të thotë bartje të vendimmarrjespër punët publike (çështjet politike) nga organet shtetërore në bashkësivetëadministrative. Te decentralizimi i shtetit zakonisht shohim decentralizimin territorial– bartjen e pushtetit në bashkësitë territoriale (lokale) vetëadministrative. Rezultati iprocesit të decentralizimit është vetëadministrimi lokal – e drejta e bashkësisë lokale,gjegjësisht e qytetarëve të saj që në mënyrë të pavarur të vendosin për një llojë të caktuartë punëve publike (zakonisht bëhet fjalë për punët e rëndësisë lokale). Bashkësitë lokalekanë aq pushtet sa ua pranon shteti me aktet e veta politike (kushtetutën dhe ligjet). Pra,pushteti i tyre rrjedh nga pushteti shtetëror e jo nga sovraniteti i tyre në shtetin e tyre. Shkalla e decentralizimit varet nga ajo nëse në territorin e shtetit veprojnëbashkësitë lokale vetadministrative si persona juridik, sa nivele të atyre bashkësiveekzistojnë, a janë vendosur institucionet dhe mekanizmat përmes të cilëve banorët ebashkësive lokale vërtetë vetë vendosin për punët e caktuara publike, sa janëkompetencat e tyre dhe qfarë vëllimi i mjeteve është dedikuar për veprimtarinë e tyre. IV. Format e sistemit politik dhe raporteve në mes të bartësve të funksionevepërkatëse të pushtetit shtetëror për rregullimin juridik të administratës publike janëgjithashtu mjaft të rëndësishëm kështu që do t’i përpunojmë në pika të veqanta në tekstine mëtejmë të këtij libri.1.2.4. Sistemet politike Pushtetin politik në shtet mund ta ketë rrethi i ngushtë dhe i gjerë i personave. Kurqytetarët e kanë në duart e veta pushtetin politik në shtet atëherë bëhet fjalë për sistempolitik demokratik, në të kundërtën bëhet fjalë për sistem politik autokratik. Në sisteminpolitik autokratik, për çështjet që kanë të bëjnë me tërë bashkësinë shoqërore vendos njëperson ose një grup i vogël njerëzish (oligarkia) – në atë rast shteti vepron para sëgjithash si organizatë poër realizimin e interesave të këtyre personave – megjithëse këta  persona nëse janë të sinqertë mund të drejtojnë shtetin duke kënaqur një pjesë tëinteresave të qytetarëve të vet. Ndërsa për atë se qfarë duhet të jenë interesat e qytetarëvetë vet nuk vendosin njerëzit por vet sundimtari. Sipas botëkuptimeve moderne, forma demokratike e sistemit politik është më emira dhe më e drejta. Demokracia në shtetin modern kuptohet si vlerë supreme, të gjithashtetet prezantohen si demokratike, madje edhe ato që në të vërtetë nuk janë. Në sistemin politik demokratik për çështjet politike qytetarët vendosindrejtpërdrejt ose përmes përfaqësuesëve të zgjedhur. Pjesa më e lartë gjegjësisht pjesainstitucionale e procesit administrues pra është në duart e qytetarëve. Sistemin politik demokratik e karakterizojnë institucionet dhe mekanizmat të cilëtformalisht mundësojnë sundimin e qytetarëve (zgjedhjet, organet përfaqësuese,referendumi, nisiativat qytetare). Megjithatë, duhet tërhequr vërejtjen se rregullimiinstitucional i sistemit politik ende nuk është kusht i mjaftueshëm për veprim vërtetdemokratik të shtetit. Prof. Buqar, shembull tërheq vërejtjen për zbrastësinë në mes tëdemokracisë formale dhe të vërtetë. Tanimë, siq kemi theksuar, për demokracinë e vërteë,reale është e nevojshme që fuqia shoqërore edhe realisht, relativisht në mënyrë të drejtë tëshpërndahet. Koncentrimi i tepërt i kapitalit në duart e një grushti të njerëzve,koncentrimi i ndikimit në forcat e armatosura të shtetit dhe në duart e një grushti tëgjeneralëve, monopoli i vërtetë ose mbizotërimi i madh i një partie politike mbi mediatpublike, monopoli i qasjes në informatat e shërbimeve sekrete, etj. – të gjitha këto dukurimunden që në jetën e vërtetë politike të relativizojnë ose tërsisht të asimilojnëdemokracinë, megjithëse formalisht janë të vendosur të gjitha institucionet demokratike. Ta shqyrtojmë shkurtimisht se cilat institucione të sistemit politik mundësojnëvendimmarrjen demokratike për punët publike. Demokracia mund të jetë e drejtpërdrejtose e tërthortë. Demokracia e drejtpërdrejt mundëson vendimmarrjen e të gjithë qytetarëve tëcilët kanë të drejtë vote për çështjet e caktuara politike. Janë të njohura dy forma zbatuese të demokracisë së drejtpërdrejt: e ashtuquajtura“demokraci e pastër” (pure democracy) – formë e njohur janë shembull tubimet eqytetarëve dhe referendumi. Dallimi në mes të dy formave qëndron në zbatimin teknik; teforma e demoracisë së pastër janë të gjithë që kanë të drejtë të vendosin, mund të jenëfizikisht prezent në fund të vendimmarrjes, që mundëson diskutimin para marrjes sëvendimit. Referendumi zbatohet përmes votimit në vendvotime. Në botë janë të njohura disa forma të ndryshme të referendumit: - në aspektin e subjektit të vendimmarrjes, referendumin e ndajmë nëreferendumin për kushtetutën, referendumin për materien ligjore, referendumin përçështjet lokale dhe referendumin për çështje të tjera, ndërsa në aspekt të hapsirës i ndajmënë referendum shtetëror dhe lokal në aspekt të obligimeve të shpalljes së referendumit për çështje të caktuara indajmë në referendum të detyrueshëm (obligativ) dhe joobligativ (fakultativ). - në aspektin e rezultatit juridik, i ndajmë në referendum vendimtar, obligativ dhekëshilldhënës (dakordues): në të parin qytetarët vendosin për një çështje të caktuar ashtuqë ai vendim të ketë rezultat juridik të drejtpërdrejt, ndërsa në të dytin mirret vendim i cilijuridikisht e obligon organin i cili është përgjegjës që ta marr atë vendim: vendimi isjellur në referendumin këshilldhënës nuk e ka atë rezultat juridik. - në aspektin kohor, i ndajmë në referendum paraprak dhe pasues (të mëpasëm);ky i fundit shpallet pasi që organi përgjegjës tanimë të ketë marr vendimin – votuesit nëkëtë referendum kanë mundësinë që të vendosin për vërtetimin apo anulimin e atij vendimi .

Detyra Plote

LETRAT ME VLERE

Fakulteti Drejtesise

Dega:Juridik

Lenda:E Drejta  e Pronësisë Intelektuale

LETRAT ME VLERE

Kuptimi i letrave me vlerë Me lëshuarën e tyre në qarkullim krijojnë

detyrime me shprehjen e njëanshme të vullnetit; Janë dokumente të shkruara me të cilat mund të përcaktohet ndonjë e drejtë pasurore e cila është inkorporuar në letër dhe është e patjetërsueshme pa ekzistimin e letrës me vlerë; Letra me vlerë është karakteristike se i takon atij që e mban që nënkupton se është e lidhur ngushtë me subjektin që e mban; Roli i letrave më vlerë në të drejtën biznesore dhe biznesin në përgjithësi është shumë i madh; Letrat me vlerë janë dokumente të cilat përpilohen me shkrim; Formaliteti (Forma) është njëra ndër karakteristikat kryesore të saj; Kjo nënkupton se ato prodhojnë efekt juridik dhe ekonomik vetëm nëse janë të krijuara në formën të cilën shprehimisht e përcakton ligji;

3. Letrat me vlerë i paraqesin dy vlera: Vlerën e vet që kanë; dhe Vlerën të cilën e mbajnë;   Nga kjo del se letrat me vlerë mbanë dy lloje të drejtash:   Të drejtat në vet letrat me vlerë që t’i posedon ato; dhe Të drejtat të cilat dalin nga letrat me vlerë (ajo se çfarë është shkruar në të); Letrat me vlerë mundësojnë zhvillim të shpejtë dhe të sigurt të biznesit; Lehtësojnë qarkullimin në biznes dhe rrisin sigurinë juridike;  

4. Një letër me vlerë për të shërbyer si dokument i bazuar me ligjin duhet t’i plotësojë disa karakteristika të domosdoshme:

5. Duhet të cilësohet lloj i letrës me vlerë p.sh. sikurse që është fjala për kambialin, çekun, fletdetyrimin, etj; Firmën, respektivisht emërtimin dhe selinë e lëshuarësit të letrës me vlerë; Firmën, respektivisht emrin e personit me urdhrin e të cilit lëshohet letra me vlerë; Caktimi i saktë i detyrimit i cili del nga letra me vlerë (elementet gjeografike, kalendarike etj) Nënshkrimi i lëshuarit të letrës me vlerë ose faksimili i lëshuarit nëse kjo behët në seri; Nënshkrimi

6. SIPAS NATYRËS SË TË DREJTAVE QË MBAJNË NE VETE, LETRAT ME VLERË MUND T’I NDAJMË NË Detyrime juridike; Kambiali dhe çeku Sendore reale – juridike; Të drejtat e pasurisë apo hipotekës Letra me vlerë të korporatave; Aksionet

7. LLOJET E LETRAVE ME VLERË Ndarjen e letrave me vlerë zakonisht ndahet sipas kriterit të bartësve të tyre; Të këtilla janë: Letrat me vlerë me emër; Letrat me vlerë sipas urdhrit; Letrat me vlerë sipas prurësit;  

8. Letrat me vlerë me emër janë ato letra ku Është i cekur emri i bartësit te të drejtave pronësore dhe juridike të cilat i përmban vet letra; Vetëm personi i cili është i cekur në letër mund t’i realizojë këto të drejta; Personi i cili e posedon letrën me vlerë ka mundësi që atë ta bartë në personin tjetër; Letrat me vlerë me emër garantojnë siguri të madhe të qarkullimit; Me humbjen e kësaj letre ka mundësi të behët amortizimi i tyre;

9. Letrat me vlerë sipas urdhrit janë ato letra ku; Krijojnë lehtësira në sferën e qarkullimit ekonomik – juridik; Bartën shumë lehtë dhe në mënyrë të thjeshtë me emër të personit tjetër; Posedojnë klauzolën “ paguaj sipas urdhrit ”; Bartja e tillë e së drejtave quhet ndryshe “ INDOSIM ” Me rastin e humbjes së tyre ka mundësi të behët amortizimi i tyre;

10. Letrat me vlerë sipas prurësit ; Janë letra me vlerë shumë më të avancuara se dy llojet e sipërme; Janë të liruara nga formalitetet e shumta; Bartja e të drejtave nga letra behët shumë shpejtë; Karakteristikë e këtyre letrave është se në to fare nuk ceket poseduesi i tyre; Si posedues legjitim i tyre konsiderohet çdo person i cili e disponon letrën me vlerë; Ky lloj i letrave me vlerë nuk siguron siguri të madhe; Mundësia e keqpërdorimit të tyre është shumë e madhe; Të këto letra me vlerë nuk ka mundësi të behët amortizimi pasi që kur humbet letra automatikisht humbet edhe e drejta që del nga ajo;

11. LETRAT LEGJITIMUESE DHE SHENJTA Letrat legjitimuese janë dokumente (shkresa) sipas të cilave: = poseduesi i tyre është formalisht i autorizuar që nga lëshuari i tyre të kërkojë që të kryej ndonjë veprim i cili është i cekur në të; Letrat legjitimes konsiderohen letra me emër; Këto letra mund të konsiderohen edhe letra sipas prurësit; - Shenja legjitimuese mund të jenë p.sh: = biletë udhëtimi = shenjat e gardërobave; = shenjat e mallrave; = shenja të caktuara – numra etj;

12. FLETAKSIONET   Kuptimi dhe rëndësia e fletaksioneve Flet – aksionet janë letra me vlerë që paraqesin risi në sistemin juridik, po ashtu janë të lidhura me afirmimin e plotë të shoqatave aksionare te ne si njërit nga subjektet themelore ekonomike;

13. Fletaksioni është letër me vlerë me të cilën realizohet pronësia në : mjetet e deponuara në ndërmarrje, bankë ndonjë subjekt tjetër ekonomik, në organizatat tjera financiare, ne organizata për sigurimin e ndonjë personi tjetër juridik i cili mund të arrijë fitim.

14. Poseduesi i fletaksionit i fiton 2 të drejta themelore 1. PJESMARRJA NË PJESEN E FITIMIT 2. E DREJTA E PJESMARRJES NË QEVERISJES E SUBJEKTIT BIZNESOR;

 Fletakisonet paguhen në të holla , ( por ka mundësi edhe në sende edhe në të drejta , me një kusht që vlera e këtyre sendeve të shprehet në të holla );ØFletaksionet mund të lëshohen në valutën nacionale dhe të huaj mirëpo, brenda kufijve tonë në treg mund të shiten dhe të blihen vetëm me valutën nacionale; Ø Kur fletaksioni bartet nga një person në tjetrin bartet pronësia e cila është shënuar në të fletaksionet ; janë shumë e përshtatshme për bashkimin e kapitalit të stimulimit maksimal të angazhimit të mjeteve të disponuar; ØMund të ekziston fletaksioni pa të drejtën e pjesëmarrjes në qeverisje; Ø15.

16. Fletaksioni përbëhet nga 2 pjesë : NË PJESEN E PARË TË FLETAKSIONIT E CILA QUHET BAZA (d.m.th. duhet të shënohen të gjitha elementet themelore të fletaksionit ). NE PJESA E DYTË PËRBËHET NGA PJESA E KUPONIT ( triskës ) që shërbejnë për pagimin e dividendit;

17. LËSHIMI I FLETAKSIONIT Vendimin për lëshimin e fletaksioneve e nxjerr organi përkatës i qeverisjes të ndonjë subjekti ekonomik ekzistues (apo themeluesi p.sh . i ndonjë shoqate të re aksionare .

18. Me vendimin mbi lëshimin e fletaksioneve në veçanti përcaktohet 1. EMERTIMI I LËSHUESIT TË FLETAKSIONEVE ; 2. SHENJA E OBLIGACIONIT QË LËSHOHET NË EMER APO SIPAS PRUESIT (sjellësit) ; 3. MËNYRA E PAGIMIT TË DIVIDENDËS ; 4. KOHA E RREGJISTRIMIT TË FLETKASIONEVE ; 5. MENYRA E RREGJISTRIMIT TË FLETAKSIONEVE ; 6. TE KUSH DHE NË CILIN AFAT BËHET PAGESA E MJETEVE PËR BLERJES E FLETAKSIONEVE ; NË CILIN AFATË BËHET KTHIMI I MJETEVE TË PAGUARA NË RASTË TË EMITIMIT TË FLETAKSIONEVE (heqje dore ); LLOJET E FLETAKSIONEVE ; PAGESA E FLETAKSIONEVE ; 10. BARTJA E RREZIKUT etj;

 Në rast se poseduesi i fletaksionit e bënë pagesën në tërësi tërhiqet fletaksioni i përkohshëm dhe i lëshohet fletaksioni i rendomë i lëshuar.Ø Mjetet për blerjen e fletaksioneve mund të paguhen menjëherë apo me këste (kur pagesa bëhet me këste blerësit të fletaksionit i lëshohet fletaksioni i për ko hshem në të cilën ç’do pagës e kësteve vërtetohet me shkrim . Ø19.

20. PËRMBAJTJA E FLETAKSIONIT Fletaksioni si letër me vlerë duhet ti përmbaj të gjitha elementet që janë të parapara si :   1. SHENJËN SE ËSHTË ME FLETË AKSION 2. SHENJËN E LLOJIT TË FLETAKSIONIT , FIRMEN RRESPEKTIVISHT SELIN E LËSHUESIT TË FLETAKSIONIT ; 3. FIRMEN RRESPEKTIVISHT EMRIN E BLERSIT APO SHENJEN NË EMER TË CILIT LËSHOHET FLETAKSIONI ; 4. AFATET E PAGIMIT TË DIVIDENDËS etj.

21. Elementet e kuponit për pagimin e dividend janë 1. NUMRI RENDOR I KUPONIT ; 2. NUMRI I FLETAKSIONI T SIPAS TË CILIT DIVIDENDA PAGUHET ; 3. EMERTIMI I LËSHUESIT TË FLETAKSIONIT ; 4. VITI NË TË CILIN DIVIDENDA PAGUHET DHE FAKSIMILI I NËNSHKRIMI I PERSONAVE TË AUTORIZUAR ( lëshuesit të fletaksioneve.)

22. LLOJET E FLETAKSIONEVE të përkohshme përhershme;

23. duhet ta bëjmë dallimin e feltaksioneve në emër , sipas urdhrit dhe sipas prurësit

24. Sipas radhës së lëshimit fletaksionet munden me qenë; të themeluesit , të emisiont të pare apo të emisioneve të ardhshme ; fletaksionet munden me qenë pa të drejt vote dhe me të drejt vote ose ; me të drejtën e një vote apo me të drejtë më më shumë vota në kuvendin e aksionarve .

25. Rëndësi të veçanet kanë fletaksionet me prorioritet në këtë relacion me fletaskionet e rëndomta Keto kanë të drejtën përparësinë në pagës të dividendë po ashtu të drejtë pagese me procedurën e falimentimit.

 PARTICIPUESE Flet aksioni KUMULATIV jep poseduesit të saj të drejtë pagese të dividend paguar KUMULATIVE; Fletaksionet PARTICIPUESE , prioritare i japin poseduesit krahas të drejtës dividend edhe të drejtën e ndarjes së fitimit në marrëveshjen me vendimin mbi emetimin e këtyre fletaksioneve .Ø KUMULATIVE DHE   Ø26. Fletaksionet me prioritet mund të jenë:

27. FLETËDETYRIMI

28. FLETËDETYRIMI Është dokument i shkruar me të cilin emituesi i saj obligohet që, subjektit të shënuar në fletëdetyrim (apo edhe sipas urdhrit të tij) prezentuesit të fletëdetyrimit, në ditën, muajin dhe shumë e caktuar t’i paguaj shumën e shënuar në kupon;

29. fletëdetyrimi participativ Ekziston edhe fletëdetyrimi participativ – që nënkuptron që poseduesi i tij , përveç kamatës (interesit) fiton edhe të drejtën për pje s ëmarrje në fitimin i cili është i përcaktuar për emituesin e fletdetyrimit: Në jetën praktike fletëdetyrimi mund të emitohet me garancion dhe pa garancion;

30. Ndërmarrjet dhe institucionet shoqërore – politike por edhe subjektet tjera juridike mund t’i emitojnë (jepin) fletëdetyrimet në emërin dhe llogarinë vet, në emrin e vet dhe në llogari të dikujt tjetër, dhe në emër dhe llogari të subjekteve të tjera;

31. Fletëdetyrimi mund të shprehet në valutën e vendit dhe në valutë të huaj; Blerësi i fletëdetyrimit e fiton të drejtën vetëm pasi që të paguaj çmimin e saj në tërësi: Fletëdetyrimi duhet të përmbajë: Firmën respektivisht emrin dhe selinë e emituesit të fletëdetyrimit; Firmën respektivisht emrin e blerësit të fletdetyrimit; Lartësinë e shkallës së kamatës; Përqindjne e pjesëmarrjes në fitim nëse është përcaktuar; Afatet e pagimit të kamatës; Vendin dhe datën e emitimit së bashku me numrin serik dhe kontrollues të fletëdetyrimin; Faksimilin së bashku më nënshkrim e subjekteve të autorizuara;

32.: FLETË ARKA CETEFIKATI FLETË KOMPERCIALJA

33. Fletarka Fletarka – është letër me vlerë për shumën monetare të caktuar e cila duhet të përmbushet në afatin e arritjës në bazë të shkallës së caktuar të kamatës; Fletarkën mund ta emitojë banka, organizata e caktuar financiare dhe institucioni kompetent shoqëror – politik; Rëndësia e tyre qëndorn sepse nëpërmjet të shitjës së tyre emituesi i tyre tubon mjete monetare afatshkurta; Fletarka emitohet në bazë të vendimit të organit kompetent të emituesit të saj; Zakonisht fletarka jepet me afatin e arritjes deri në një vjet;

34. Certifikati Certifikati – është dokument i shkruar për mjetet e deponuara në bankë apo në ndonjë institucion tjetër kompetent në bazë të nja afati të shkurtë të kthimit – deri në një vit;

35. Fletë komercialja Fletëkomercialja – është letër me vlerë e cila aplikohet nëpërmjet të shitjës në funksion gjatë tubimit të mjeteve monetare në një afat të shkurtë; Emitohet nga ndërmarrjet dhe nga subjektet e caktuara juridike – ekonomike në bazë të kompetencave ligjore;

Detyra Plote

OBJEKTI I METODIKËS SË MATEMATIKËS

1.OBJEKTI I METODIKËS SË MATEMATIKËS 

1.1.Objekti i metodikës së matematikës

 Metodika e matematikës është një lëndë që bën pjesë në grupin e lëndëve  pedagogjike. Pedagogjia përpunon ligjet e përgjithshme të mësimit  dhe të edukimit, ndërsa metodikat merren me çështje

të veçanta të këtij procesi. Metodika e të mësuarit të matematikës ka për objekt studimin, përpunimin, përsosjen metodave dhe të formave të ndryshme të të mësuarit të matematikës në shkollë, si dhe problemet e shumta organizative që paraqiten në zbatimin e këtyre metodave dhe formave në praktikë.

Kryesisht merret me procesin e të mësuarit të matematikës duke filluar nga parashkollorët dhe deri në shkollën e lartë, duke perfshire ketu edhe studimin e matematikës në mënyrë të pavarur. (Por ne këtë cikel leksionesh ne do të ndalemi kryesisht në procesin e të mësuarit të matematikës në 4 klasat e para të shkollës 9-vjeçare)

Procesi i të mësuarit kalon ne katër etapa kryesore:

a)Qëllimi i të mësuarit. I cilia i përgjigjet pyetjes” Përse ne mësojmë matematikën?

b)Objekti i të mësuarit. E cila merret me ate se cfare materiali do tu jepet nxënësve ne klasa të ndryshme dhe në si ky materiali do të qetë i kuptueshëm nga nxënësit

c)Përmbajtja e të mësuarit. Se cilat janë metodat më efikase për të përvetësuar matematikën më lëhtë, më thellë dhe më shpejt?

d)Metodat e të mësuarit. Ka te beje me ate si të organizohet puna e nxënësve për studimin e pavarur të matematikës

Për lëndë të veçanta këto elementë kanë veçoritë e tyre.

Këto 4 etapa matematikës i zgjidh duke u bazuar kryesisht në përvojën e shkolles sonë dhe në atë të shkollave në vende të tjera. Po keshtu edhe gjate praktikes se perditshme shkollore percaktohen edhe metodat me efikase te mesuarit te matematikes dhe forma e kontrollit te njohurive.

1.2.Format e kërkimeve shkencore në fushën e metodikës

Në metodikën e matematikës ashtu si edhe në metodikat e tjera, është e domosdoshme të bëhen vazhdimisht studime e kërkime shkencore për çështje aktuale.

Dy janë format kryesore të kërkimeve shkencore ne fushën e metodikës:

1.Vëzhgimet në procesin mësimor

2.Eksperimenti metodik

Persa i perket vezhgimeve ne procesin mesimore këto vëzhgime kryhen nga  mësuesit  dhe kolektivat pedagogjikë.

Natyrshëm lind pyetja: Çfarë mund të vëzhgohet? Çdo mësues vëzhgon punën e tij, efikasitetin e metodave që përdor, përvetësimin e njohurive nga nxënësit, kryerjen e detyrave të shtëpisë, punën e pavarur të nxënësve etj.

Vëzhgimet e organizuara nga kolektiva mësuesish ose shkollash kanë si objekt kryesor përvojën e mësuesve të përparuar te shkolles. Në tërë sistemin e punës së tyre mësimore – edukative. Për këtë shikohen orë mësimi, zhvillohen mësime të hapura, u bëhen testime nxënësve, kontrollohen detyrat e shtëpisë, analizohen gabimet etj.

Në çdo lloj vëzhgimi mbahen shënime nxirren përfundime dhe pastaj behen pergjithesime te bazuara shkencerisht.

Në ngjashmëri me këtë veprohet edhe me eksperimentin pedagogjik.

Në përgjithësi eksperimentohen programe të reja, tekste e mjete të reja konkretizimi, metoda të reja etj. Sipas qëllimit dhe përmbajtjes, eksperimenti mund të zgjasë disa javë, disa muaj ose disa vjet.

Përveç këtyre dy formave, një burim i rëndësishëm për metodikën e matematikës është historia e zhvillimit te matematikës si shkencë. Aty pasqyrohet rruga e zhvillimit të koncepteve matematike, të metodave dhe gjuhës së saj. Shpesh (por jo gjithmonë) është e dobishme që edhe në mësimdhënie të ndiqet rruga historike e zhvillimit të këtyre koncepteve apo metodave.

Një burim tjetër për metodikën e matematikës është historia e zhvillimit të arsimit matematik. Aty duket evolucioni që kanë pësuar përmbajtja dhe metodat e mësimdhënies së lëndës së matematikës nën ndikimin e zhvillimit të shkencës së matematikës dhe shkencave të tjera. Aty vëmë re gjithashtu vështirësitë që dalin për të futur të renë në mësimdhënie. P. Sh. Teoria e limiteve u fut në shkollë rreth 100 vjet pasi qe përpunuar dhe kishte zënë vend në shkollë gjuha simbolike e algjebrës.

Një situatë e ngjashme vihet re sot me simbolikën logjike të matematikës moderne.

Nga këto të dhëna historike nxirren konkluzione praktike lidhur me problemet e sotme të metodikës së matematikës.

1.3.Lidhja  e metodikës së matematikës me shkencat e tjera

Metodika e matematikës ka lidhje me vetë matematikën, pedagogjinë, didaktikën, psikologjinë dhe logjikën.

Metodika e matematikës përbën një fushë “kufitare” që shtrihet në “kufijtë” e matematikës, pedagogjisë, didaktikës, logjikës dhe psikologjisë. Ajo i bashkon këto shkenca dhe vepron mbi to për të zgjidhur problemet e vetë.

Lidhja e metodikës së matematikës me shkencën e matematikës

Zgjidhja e problemeve të përmbajtjes dhe të metodave të të mësuarit të matematikës mbështeten kryesisht në vetë shkencën e matematikës . Shkolla duhet t’i pajisë nxënësit me bazat elementare të shkencës së matematikës, prandaj zgjedhja e materialit që do t’u jepet nxënësve duhet të bëhet pas një analize të thellë të koncepteve, ideve dhe metodave të vetë matematikës si shkencë, duke marrë në konsideratë edhe vendin e rolin që luan matematika në sistemin e shkencave të tjera dhe në teknikë. Ky material i zgjedhur përpunohet nga ana didaktike që të jetë i përvetësueshëm nga nxënësit duke plotësuar kërkesat pedagogjiko-psikologjike.

Por shkenca e matematikes pasurohet dhe zhvillohet vazhdimisht në përmbajtje e në metodat e saj. Prandaj këto ndryshime duhen ndjekur hap pas hapi dhe të gjejmë rrugët për t’i pasqyruar në procesin mësimor. P. Sh. Në shekullin XVIII numri natyror në matematikë kuptohej si një grumbull njësish. Nën ndikimin e këtij kuptimi në mësimet e para të aritmetikës u kushtohej një vëmendje  e madhe ushtrimeve për formimin e çdo numri të dhjetëshes së parë. 

Matematika moderne e jep konceptin e numrit natyror duke u bazuar në teorinë e bashkësive. Vendosja e korrespondencës reciprokisht univoke midis elementëve të bashkësive të fundme na jep mundësinë të dallojmë bashkësitë e fundme joboshe ekuivalente midis tyre dhe karakteristikën e përbashkët të këtyre bashkësive, numrin natyror. Ky interpretim i numrit natyror jepet sot në matematikën e ciklit të ulët të shkollës 8-vjeçare krahas interpretimeve të tjera të tij.

Në këtë mënyrë vihet re që zhvillimi dhe pasurimi i shkencës së matematikës ndikon edhe në zhvillimin dhe pasurimin e matematikës si lëndë mësimore. Ky ndikim nuk shfaqet vetëm në shtimin e vëllimit të njohurive, por edhe në mënyrën e paraqitjes së tyre.

Lidhja e metodikës së matematikës me pedagogjinë

Në fakt metodika e matematikës ka qenë pjesë e pedagogjisë. Ajo fillimisht u shkëput prej saj aty nga fillimi i shekullit XX, kur Pestolaci, pedagog i dëgjuar zviceran, shkroi librin “Të mësuarit konkret të numrave”.

Megjithatë metodika e matematikës mbetet e lidhur ngushtësisht me pedagogjinë e në veçanti me një pjesë të saj, me didaktikën. Në didaktikë shqyrtohen parimet e përgjithshme  të të mësuarit në shkollë. Si rrjedhojë didaktika është një ndër burimet e metodikës së matematikës. Ky burim shërben jo vetëm për problemet ve procesit mësimor të matematikës, por edhe për metodat kërkimore të problemeve të metodikës së matematikës.

Nga ana e saj, metodika e matematikës, duke u marrë me çështje konkrete të procesit mësimor, e pasuron didaktikën me realizimet e saj. Tërheqim vëmendjen që metodat e mësimit të matematikës nuk janë vetëm konkretizimi apo thellimi i metodave të përgjithshme të përpunuara në didaktikë. Ajo ka edhe metoda specifike të saj, që janë një pasqyrim i metodave të vet matematikës si shkencë në procesin e mësimor.

Lidhja e metodikës së matematikës me logjikën

78

Dihet se logjika studion format e arsyetimit të drejtë. Ajo jep rregullat nëpërmjet të cilave në bazë të disa kushteve nxirren përfundime të caktuara të çdo shkence. Çdo shkencë bën konkluzione të përcaktuara që u takojnë objekteve të saj të studimit dhe si rrjedhojë shfrytëzohen forma të ndryshme arsyetimi. Kjo tezë ka vend edhe për metodikën e matematikës. Ndonëse në të përdoren gjerësisht të dhënat eksperimentale, jo të gjitha pohimet e saj nxirren në rrugë eksperimentale. Shumë pohime të metodikës së matematikës nxirren logjikisht nga pohime të tjera të nxjerra më parë  në rrugë logjike ose eksperimentale.

Lidhja e metodikës së matematikës me psikologjinë

Metodika e matematikës mbështetet edhe në të dhënat e psikologjisë. Kështu, duke u bazuar në të dhënat e përshpejtimit fizik e psikik të fëmijëve të sotëm, programi i matematikës në ciklin e ulët u ndryshua, duke u pasuruar me koncepte e metoda të reja, si koncepti i bashkësisë, i relacionit, i simetrisë etj.

1.4.Njohuri të shkurtra mbi historikun e zhvillimit të matematikës

Gjithë historia e zhvillimit të matematikës mund të ndahet në katër periudha. Çdo periudhë fillon me zbulime të shquara shkencore që kanë përcaktuar kalimin e matematikës në një gjendje të re cilësore.

Periudha e parë quhet ndryshe periudha e lindjes së matematikës. Ajo fillon nga kohërat më të lashta dhe mbaron në shekujt VI – V p. E. R. Zbulimi më i madh i kësaj periudhe është zbulimi natyror.

Periudha e parë e zhvillimit të matematikës, që zë një varg të gjatë shekujsh, që nga hapat e parë të njeriut në rrugën e abstraksionit matematik, karakterizohet në vija të përgjithshme nga këto fakte; në këtë periudhë u fut koncepti i numrit racional; u mësua të emërtohej dhe të shkruhej çdo numër sado i madh; u përvetësuan veprimet aritmetike ; u caktuan vetitë dhe mënyrat e matjes së disa madhësive si gjatësia, këndi, syprina, vëllimi, duke u kuptuar rezistenca e numrit irracional; u zbuluan vetitë e figurave dhe të trupave gjeometrikë të thjeshtë, si të shumëfaqëshave, të rrethit, të poliedrave, të cilindrit, të konit dhe të disa kurbave. Gjatë kësaj periudhë matematika kënaqi nevojat më të para që iu paraqitën njeriut në jetën ekonomike të tij, si p.sh numërimi i sendeve të ndryshme, ndarja e tokave, matja e syprinave të tokave, njehsimi i vëllimeve, krahasimi i gjatësi të rrugëve etj.

Kërkesa më të mëdha ndaj matematikës në hapat e parë të zhvillimit pati astronomia, dhe kjo shpuri në themelimin e trigonometrisë dhe, në radhë të parë, të trigonometrisë sferike.

Periudha e dytë quhet ndryshme periudha  e matematikës elementare. Si fillim i së cilës shërbeu ndërtimi i matematikës si shkencë deduktive nga Euklidi në librin e tij të famshëm “Fillimet” ose “Bazat”. Derti në shekujt VI – V p. e. R. Matematika nuk formonte ndonjë shkencë më vete dhe faktet matematike nxirren kryesisht në bazë të vrojtimit dhe eksperiencës. Rreth shekullit VI p. e. r. matematika filli të zhvillohej shumë në Greqi në një drejtim të ri. Matematikanët grekë sistemuan njohuritë e mëparshme në një teori të vërtetë matematike dhe e bënë matematikën një shkencë deduktive. Pjesa më e madhe e punimeve dhe rezultateve të arritura nga matematikanët grekë nuk e kanë humbur vlerën e tyre edhe në kohën e sotme.

Por matematika greke ka pasur edhe disa të meta që kanë frenuar në një farë mase përparimin e mëtejshëm të saj. Një nga këto të meta ka qenë shkëputja e teorisë nga praktika. Një e metë tjetër është fakti që në matematikën greke ka zotëruar filozofia idealiste e Platonit, e cila pati futur në matematikën greke një tog kufizimesh, disa nga të cilat e kanë ruajtur influencën e tyre negative  deri në ditët e sotme, si p.sh kufizimi artificial i ndërtimeve gjeometrike vetëm me vizore e kompas. Njëkohësisht me matematikën greke dhe pavarësisht nga ajo u zhvillua matematike indiane. Indianët nuk e shkëputnin teorinë nga praktika, logjikën nga eksperienca, siç bënin shkencëtarët grekë. Megjithëse matematika indiane nuk arriti nivelin e matematikës greke, ajo ka dhënë shumë njohuri të vlefshme që kanë hyrë në mënyrë të qëndrueshme në shkencën botërore dhe që janë ruajtur deri n ditët e sotme. Kështu p.sh matematikës indiane i përket sistemi dhjetor i numërimit bashkë me teknikën e veprimeve aritmetike të bazuara në të, përpunimi i rregullave më numrat negativë e rrënjët, rregullat e zgjidhjes së ekuacioneve të gradës së parë e të dytë etj.

Trashëgimtarë të kulturës greke dhe indiane janë popujt e bashkuar në shekullin VII të epokës së re nga Kalifati arab. Ata kanë ruajtur dhe plotësuar matematikën greke dhe indiane gjatë shekujve të mesjetës  kur shkenca evropiane  pësoi një periudhë të gjatë dekadence. Duke filluar nga shekulli VII u përkthyen në gjuhën arabe veprat e matematikanëve indianë dhe grekë dhe më vonë evropianët u njohën me këto vepra  në përgjithësi vetëm me anën e përkthimeve arabe.

Ndër punimet origjinale më të rëndësishme të kësaj kohe meriton të përmenden veprat e matematikanit të dëgjuar të shekullit IX  Muhamed Hovarezmi. Nga vepra e tij  me titull “Alxhebër all mukaballa” u fut për herë të parë në shkencë fjala “algjebër” për të treguar veprimin e transportimit të një kufize nga njëra anë në anën tjetër të ekuacionit.

Evropianët përvetësuar matematikën greke dhe indiane nga shekulli XV. Krahas  përkthimit të veprave matematike greke në gjuhën latine, e cila ishte gjuha ndërkombëtare e shkencës në Evropë, u botuan edhe disa vepra matematike origjinale kryesisht me karakter tekstesh mësimore.

Në shekullin XVI u bënë disa zbulime matematike të rëndësishme: u gjet zgjidhja me rrënjë e ekuacioneve të fuqisë së tretë  dhe të katërt, u caktuan metodat e llogaritjes së përafërt të rrënjëve reale të ekuacioneve me fuqi të çfarëdoshme me koeficientë numerikë, u bënë hapat e parë për futjen e numrave kompleksë, u arritën suksese të mëdha në çështjen e krijimit të simbolikës algjebrike (Vieta Dekarti) etj.

Periudha e tretë. Periudha e matematikës së lartë klasike, e cila zë fill në shekullin XVII me krijimin e njehsimit diferencial dhe integral prej Njutonit, Lajbnicit, Dekartit dhe zgjatet deri në gjysmën e parë të shekullit XIX.

Në këtë periudhë matematika zhvillohet si shkencë e ndryshimit të madhësisë dhe e transformimit të figurave gjeometrike. Zhvillimi i matematikës elementare ka vazhduar edhe pas shekullit XVI. Përmendim p.sh. futjen në përdorim të thyesave dhjetorë, shpikjen e logaritmeve, sistemimin deri në kohën e sotme të algjebrës  dhe trigonometrisë shkollore dhe punën e madhe të bërë për sistemimin e gjeometrisë së Euklidit.

Zhvillimin e matematikës në këtë periudhë e kanë përcaktuar dy ide themelore: lëvizja dhe ndryshimi. Kthesë rrënjësore në matematikën e kësaj periudhe ka qenë madhësia e ndryshueshme e Dekartit. Objekti kryesor i studimeve u bë varësia midis madhësive të ndryshueshme. Shkenca kaloi nga shqyrtimi i numrave në shqyrtimin e funksioneve. Shqyrtimi i madhësive të ndryshueshme dhe i varësive funksionale çoi në zhvillimin e koncepteve themelore të analizës matematike, si të infinitiv, të limitit, të derivatit, të diferencialit dhe të integralit. Edhe fusha e studimeve të gjeometrisë zgjerohet në mënyrë esenciale me futjen në gjeometri të idesë së lëvizjes dhe transformimit të figurave gjeometrike.

Shekujt XVII dhe XVIII, që janë periudha e fitoreve të mëdha të shkencës matematike në këtë drejtim të ri, janë të lidhur me emrat e Dekartit, Fermait, Njutonit, Eilerit, Lagranzhit, Laplasit etj.

Periudha e katërt është periudha e matematikës së raporteve të ndryshueshme  ose matematika moderne, e cila fillon në gjysmën e parë të shekullit XIX me krijimin e gjeometrisë joeuklidiane nga Llobaçevski, Boliai dhe vazhdon edhe në ditët tona. Në periudhën e katërt matematika u bë shkenca e raporteve sasiore më të përgjithshme (për të cilët numrat dhe madhësitë janë raste të veçanta) dhe e formave më të përgjithshme të hapësirës, për të cilat figurat me një, dy dhe tre dimensione janë raste të veçanta.

Në këtë periudhë zhvillim të madh morët të gjitha disiplinat kryesore matematike, si gjeometria, algjebra, analiza matematike etj. Zhvillimi i matematikës çoi në shfaqjen e disiplinave të tjera të reja matematike (analiza funksionale, teoria e probabilitetit etj), që kanë problemet e tyre specifike, metodat dhe gjuhën e tyre. Njëkohësisht me procesin e diferencimit ndodh dhe procesi i anasjelltë i bashkimit, procesi i depërtimit reciprok  të metodave dhe të ideve të degëve të ndryshme të matematikës. Ai mori një zhvillim të madh në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, kur ishin përpunuar bazat e përgjithshme logjike të m,atematikes moderne. Idetë teorike bashkësiore u bënë bashkuesit.

Fusha të ndryshme të matematikës, që më parë dukesh se s’kishin asgjë të përbashkët, u bë e mundur të ndërtohen mbi bazën e ideve të përgjithshme bashkuese.

Disa karakteristika themelore të matematikës të periudhës së katërt.

1.Zgjerimi thelbësor i fushës së aplikimeve të matematikës. Kjo u bë e mundur në sajë të krijimit të degëve të reja të matematikës dhe zhvillimit të makinave llogaritëse elektronike.

2.Krijimi i koncepteve dhe metodave më të reja përgjithësuese. Kjo veçori siguron ruajtjen e unitetit të matematikës pavarësisht nga rritja dhe degëzimet e shumëllojta të saj.

3.Ngritja e matematikës në një shkallë më të lartë abstraksioni, me aftësi zbatuese më të plotë.

4.Forcimi i vazhdueshëm i rigorozitetit. Deduksioni logjik bëhet mënyrë kryesore e arsyetimit për nxjerrjen e pohimeve të ndryshme matematike.

 Arsyetimet me induksion dhe në mënyrë intuitive zënë një vend të rëndësishëm në veprimtarinë krijuese për zbulimin e thelbit të objekteve matematike dhe të lidhjeve midis tyre.

1.5. Matematika si shkencë dhe si lëndë mësimore

Njerëzimi, që në kohët më të lashta, duke u përpjekur për zgjidhjen e problemeve të jetës praktike ka grumbulluar një vëllim të madh njohurish matematike. Matematika si shkencë ka si objekt të saj format e hapësirës dhe marrëdhëniet sasiore të botës reale.

Matematike si lëndë mësimore duhet të plotësojë disa kushte:

Së pari. Të pajisë nxënësit me ato baza elementare të shkencës së matematikës që janë të domosdoshme  si për jetën praktike, ashtu dhe për të vazhduar shkollat e larta.

Së dyti. Matematike shkollore duhet të përshkohet nga po ato ide, nga po ajo frymë e po nga ato metoda që përshkohet shkenca e matematikës.

Së treti. Në matematikën shkollore duhet të pasqyrohen ndryshimet që ndodhin në shkencën e matematikës.

Së katërti. Në matematikën shkollore materiali duhet t’i përshtatet moshës së nxënësve, të jetë sa më i kuptueshëm, i përvetësueshëm nga nxënësit dhe të mjaftojë koha për ta trajtuar. Për t’u realizuar kjo kërkesë, shpesh konceptet nuk jepen tamam si në shkencë, por bëhen ndryshime që më vonë trajtohen lehtë.

Detyra Plote