E DREJTA FAMILJARE - MARTESA

Si kushte esenciale per ekzistimin e nje martese konsiderohen – bashkesia jetesore duhet te jete e sajuar ne mes te personave me gjini te ndryshme, te ekzistoj pelqimi i vullnetit, dhe te jete e sajuar ne formen e parapare me ligj.

Pengesa martesore – konsiderohet ajo rrethane e parapare me ligj e cila e pengon martesen qe ajo te jete e plotefuqishme. Pengesat martesore, qofte absolute apo relative duhet te ekzistojne ne kohen e lidhjes se marteses.

Ndalesat martesore – jane faktet te cilat paraqesin pamundesi per lidhjen e marteses. Keto jane raporti i adoptimit dhe raporti i kujdestarise.
Me adoptim krijohen raporte juridike si ne mes te prindit dhe femiut, andaj edhe eshte e natyrshme qe kjo te paraqes ndalese martesore. E njejta gje vlen edhe per kujdestarine.

Forma e lidhjes se marteses- Per tu lidhur nje martese e plotefuqishme, pervec kushteve te tjera, ajo duhet te lidhet ne formen e parapare me ligj, meqe martesa eshte akt formal dhe solemn.
Solemniteti permbahet ne ate se martesa lidhet ne local te caktuar, para ofiqarit dhe me rastin e lidhjes se marteses bashkeshortet njoftohen mbi te drejtat dhe detyrimet e tyre, dhe me rastin e lidhjes se marteses duhet te jene te pranishem bashkeshortet dhe deshmitaret. Perjashtimisht, martesa mund te lidhet edhe jashte lokalit te caktuar dhe ne mungese te njerit bashkeshort , permes personit te autorizuar te personit qe mungon, mirepo ai person duhet te kete procure te vertetuar dhe kjo procure duhet te permbaje shenime per autorizuesin, te autorizuarin dhe per personin me te cilin lidhet martesa.

Martesat e pavlefshme-Nese nje martese lidhet, ndersa nuk kane qene te plotesuara kushtet e parapara per plotefuqishmeri te marteses, atehere ajo martese konsiderohet e pavlefshme. Si lloje te martesave te pavlefshme jane: martesa e paqene, martesa absolutisht nule, martesa relativisht nule.

Martesa e paqene – martese e paqene konsiderohet ajo martese me rastin e lidhjes te se ciles nuk eshte plotesuar ndonje nga kushtet qenesore te parapara me ligj. Te drejten e theksimit te marteses se paqene e ka prokurori publik, secili nga bashkeshortet dhe cdo person i cili ka interes juridik per tu konstatuar se ajo martese eshte e paqene.

Martesa absolutisht nule – si shkaqe te nulitetit absolut te marteses numerohen:
-martesa e meparshme e cilido bashekshort e cila eshte e vlefshme;
-semundja mendore dhe paaftesia per te gjykuar
-afersia e gjakut ne mes te perosnave qe kane lidh martese
-martesa e lidhur pa prezence te bashkeshorteve
-martesa qe nuk eshte lidhur me qellim te jeteses se perbashket.
E drejta e ngritjes se padise kur kemi te bejme me keto martesa, pos bashkeshorteve u takon edhe prokurorit publik edhe personave te tjere qe kane interes juridik qe kjo martese te shpallet absolutisht nule.

Martesa realitivisht nule –si martesa te tilla llogariten martesat qe jane lidhur nen ndikimin e dhunes, lajthimit dhe te miturit.
Pasojat e nulitetit jane te njejta si per rastin kur nje martese anulohet per shkaqe relative apo absolute. Pasojat qe shkaktohen me nulitet jane te natyres personale apo statusore dhe pasurore. Nder pasojat per te cilat me se shumit zhvillohen konteste gjyqesore jane ao qe kane te bejne me poziten e femijeve te perbashket, me ceshtjet pasurore dhe me te drejten e trashegimise.

Te drejtat dhe detyrimet e bashkeshorteve- Raportet e bashkeshorteve paraqesin nje teresi e cila ne vete perfshin te drejta dhe detyrime te llojeve te ndryshme, dhe si te tilla ato mund te ndahen ne:
-te drejta dhe detyrimete bashkeshorteve te natyres thjeshte personale;
-te drejta dhe detyrime te natyres personale pasurore
-te drejta dhe detyrime te thjeshta pasurore

Maredheniet pasurore te bashkeshorteve -Sa ju perket maredhenieve pasurore te bashkeshorteve, LMMF njeh; 1) pasurine e vecante; dhe 2) pasurine e fituar me pune gjate bashkesise martesore, si dhe te hyrat nga ajo pasuri.

Pasuria e vecante – pasuri e vecante e bashkeshortit eshte: 1) pasuria te cilen bashkeshorti e ka ne kohen e lidhjes se marteses; 2) pasuria e fituar gjate marteses me trashegim apo dhurim; dhe 3) pasuria qe nga baza e pjestimit te pasurise se perbashket i ka takuar bashkeshortit. Kur eshte fjala per kete lloj pasurie, vlejne rregullat sipas te cilave pronari eshte ai i cili vendos se si do te qeveris me ate pasuri.

Pasuria e perbashket e bashkeshorteve – Pasuri te perbashket quajme pasurine te cilen bashkeshortet e kane fituar me pune gjate marteses si dhe te hyrat nga ajo pasuri. Bashkeshortet kane mundesi kontraktimit se cili prej tyre do te qeveris me pasurine e perbashket.

Ndarja (pjestimi) e pasurise se perbashket – e drejta te kerkohet ndarja e pasurise se perbashket nuk eshte e kufizuar me asgje. Secili bashkeshort mund te kerkoj ndarjen e pasurise pavarsisht se a do ta kerkoj vecimin e pjeses se tij. Per marreveshjet qe lidhin bashkeshortet lidhur me pasurine e perbashket apo ndarjen e saj, ligji parasheh formen e caktuar.
Pergjegjesia e bashekshorteve per detyrimet e krijuara para lidhjes se marteses fhe gjate marteses – Dallimi se kur jane krijuar detyrimet para apo gjate marteses, kane rendesi sepse prej atij momenti varet pergjegjesia e bashkeshorteve. Njesoj si per detyrimet e e krijuara para lidhjes se marteses, secili bashkeshort pergjigjet per detyrimet personale si me pasurine e vecante, ashtu edhe me pjesen e tij ne pasurine e perbashket.
Menyra e pushimit te marteses se plotefuqishme- nje martese e plotefuqishme pushon;\
-me anulim, respektivisht shkurorezim kur aktjgykimi merr formen e prere
-kur bashkeshorti i zhdukur shpallet i vdekur nga dita kur me aktvendim te formes se prere eshte konstatuar si dite e vdekjes, ose ne diten kur aktvednimi merr formen e prere, nese nuk eshte konstatuar dita e vdekjes; dhe
-me vdekje.

Shkurorezimi dhe shkaqet e shkurorezimit-Shkurorezimi eshte nje nga menyrat ne te cilen pushon nje martese e plotefuqishme. Si shkakper shkurorezim mund te jete: crregullimi i raporteve martesore ne menyre serioze , ose nese nuk arrihet qellimi i marteses per arsye te ndryshme.
E drejta e paraqitjes se padise per shkurorezim eshte e drejte personale dhe ajo nuk mund te kushtezohet.

Pasojat e shkurorezimit – keto pasoja mund te paraqiten ne dy drejtime:
-pasojat e shkurorezimit ndaj bashkeshorteve; dhe
-pasojat ne raportet ne mes te bashkeshorteve si prind dhe femijeve te perbashket.
Ne rastin kur kemi te bejme vetem me pasojat e shkurorezimit ne mes te bashkeshorteve, atehere aton i perkasin: perdorimit te mbiemrit, trashegimit, dhuratave, pasurise se perbashket dhe mbajtjes se bashkeshortit i cili nuk ka mjete per jetese.
Kur kemi te bejme me pasojat e bashkeshorteve si prind dhe femijeve te tyre, atehere pasojat shprehen ne ate se cili do te kujdeset per femijet pas shkurorezimit, si dhe sa do te kontribojne ne ushqimin e tyre, cilat do te jene kontaktet tjera, etj.

Maredheniet ndermjet prinderve dhe femijeve dhe personave tjere ne gjini
Mohimi i atesise se ligjshme ose amesise se ligjshme – Konsiderohet se cdo femije i lindur nga nena ne martese eshte femije i burrit te asaj nene. Femije i burrit te asaj nene konsiderohet edhe fmiu i cili ka lindur mbrenda 300 diteve nga pushimi i marteses.
Mirepo ky prezumcion ligjor eshte i rrezueshem, prandaj edhe mund te parashtrohen shume ceshtje me rendesi si:
-kush ka te drejte te ngit padi per mohimin e atesise martesore;
-cili eshte afati mbrenda te cilit mund te ngritet nje padi per mohim te atesise
-cili eshte personi atesia e te cilit mohohet
-para cilit organ dhe ne cilen menyre mund te mohohet atesia dhe
-cilat jane pasojat e mohimit te atesise.
Pasojat e atesise se mohuar – Kur me aktgjykim te plotefuqishem vertetohet se kerkesa per mohimin e atesise eshte e bazuar, femiu humbstatusin e femiut martesor. Ky aktgykim regjistrohet ne librat amze te te lindurve dhe nga ky regjistrim perjashtohet cdo mundesi e cfardo kontesti tjeter. Si pasoje tjeter eshte se femiu humb te drejten ta mbaj mbiemrin familjar, te drejten ndaj burrit te nenes e cila e ka lindur ate, por statusi i femijes ndaj nenes nuk ndryshon fare.

Femijet jashtemartesore-Femije jashtemartesore konsiderohen te gjithe ata femije te cilet nuk lindin ne martese, e dihet pra se cilet jane femijet martesore. Deklarimi i nje personi se e pranon atesine e femijes se lindur jashte martese jepet para ofiqarit te autorizuar. Kjo deklarate mund te jepet edhe para gjykates, para ndonje organi me autorizim per perpilim te dokumenteve publike, para perfaqesive diplomatike por edhe me testament.
Pranimi i atesise nga nje person prodhon efekt juridik dhe regjistorhet ne librat ame te lindurve vetem nese me njohjen e atesise pajtohet nena.
Konstatimi i atesise jashtemartesore dhe amesise jashtemartersore – Kur per ndonje arsye nuk konstatohet atesia e nje femije te lindur jashte martese pa intervenim te gjykates, ligji lejon mundesine qe me padi te kerkohet vertetimi i atesise apo amesise.
Padi per vertetim te atesise, pervec personit i cili e konsideron veten at te femiut, kane te drejte edhe femiu dhe nena e femiut.
Kur kemi te bejme me te drejten e femiut te paraqet padi, ai kete mund ta beje deri ne moshen 25 vjecare. Derisa femiu eshte i mitur apo nuk ka zotesi veprimi, padine ne emer te tij mund ta ngrit nena e femiut apo kujdestari i femiut.
Pasojat e atesise jashtemartesore dhe te amesise jashtemartesore – Aktgjykimi me te cilin eshte vertetuar atesia e nje personi prodhon efekte juridike qe nga momenti i plotefuqishmerise. Meqe ky aktgjykim ka karakter statusor, karakteri i tij eshte absolut dhe prodhon efekte ndaj cdokujt dhe nga ai moment femija konsiderohet femije martesor.

Detyrat dhe te drejtat e prinderve-Prinderit kane te drejte dhe detyre ti ruajne femijete tyre te mitur dhe te kujdesen per jeten dhe shendetin e tyre. Prindi ka per detyre te kujdeset per personalitetin e femiut dhe per te drejtat dhe detyrimet qe u pekasin ceshtjeve pasurore. Pra prindi ka per detyre qe ta ngrit femiun, ta edukoj, ta arsimoj, ta ushqej, etj.
Ushtrimi i se drejtes prindore – te drejten prindore te dy prinderit e ushtorjne bashkarisht dhe me marreveshje. Kur mungon marreveshja prindore per ceshtje serioze, atehere ligji parasheh kompetencen e organit te kujdestarise. Kur prinderit jetojne te ndare per shkak te shkurorezimit apo per ndonje arsye tjeter , atehere te drejten prindore e ushtron prindi te cilit i besohet femiu per mbajtje ruajtje dhe edukim.
Pushimi i se drejtes prindore –Menyra e rendomte e pushimit te se drejtes prindore eshte ajo kur pushon nevoja e femiut qe te jete nen mbikqyrje te prindit. E drejta prindore pushon edhe per shkaqe te tjera si: me vdekje te prindit ose te femiut; me moshe madhore te femiut; dhe me emancipim te femiut.
Te drejtat dhe detyrimet e femijeve – edhe femijet kane te drejta dhe detyrime te kujdesen per prinderit e tyre. Femijet duhet te kujdesen per shendetin e pridnerve , duhet ti respektojne dhe tu ofrojne ndihme te nevojshme. Kur prinderit nuk kane mudnesi qe vet ti sigurojne te ardhurat per jetese , atehere ligji parasheh qe femiu te detyrohet ta mbaje prindin.

Adoptimi-Me adoptim themelohen te drejtat dhe detyrimet ne mes te adoptuesit dhe te adoptuarit sikurse ato qe ekzistojne ne mes te prindit dhe femiut.
Per te ekzsituar nje adoptim kekrohet qe adoptuesi dhe prinderit e te adoptuarit, perkatesisht kujdestari i te adoptuarit ne emer te adoptuarit te kene shprehur pelqimin e vet para organit te kujdestarise per nje gje te tille.
Per te ekzistuar nje adoptim i plotefuqishem, kushtet qe duhet plotesuar per kete kane te bejne me : 1) personin qe mund te adoptoj; 2) personin qe mund te jete i adoptuar; 3) dallimi ne moshe ne mes te adoptuesit dhe te adoptuarit; dhe 4) formes se adoptimit.
Llojet e adoptimit: Per nga efekti juridik, ekzistojne dy lloje; adoptimi i plote dhe adoptimi i pjesshem.
Per adoptim te plote kekrohen te plotesohen kushte te posacme, sepse ky adoptim prodhon efekte juridike te ndryshme nga adoptimi i pjeshem.
Me adoptim te plote themelohen raporte te njejta sikurse ne mes te prindit dhe femiut.
Adpotimi i pjeshem ekziston kur te drejtat dhe detyrimet ne mes te adoptuesit dhe te adoptuarit jane kufizuar.
Themelimi i adoptimit – Raporti i adoptimit themelohet para organit te kujdestarise sipas vendbanimit apo vendqendrimit te te adoptuarit. Procedura e themelimit te adoptimit niset nga propozimi i perbashket nga personi i cili deshiron te adoptoj dhe prinderit e te miturit.
Te drejtat dhe detyrat e adoptuesit dhe te adoptuarit – me adoptim krijohet raport gjinie ne mes te adoptuesit dhe te adoptuarit dhe pasardhesve te tyre, por ky raport nuk krijohet edhe ne mes te adoptuarit dhe personave ne gjini te adoptuesit.
Pushimi i adoptimit dhe pasojat e pushimit – Adoptimi mund te pushoj ne disa menyra. Nje nder menyrat e pushimit te adoptimit eshte edhe kur organi i kujdestarise merr aktvendim me te cilin konstaton se pushimin e adoptimit e kerkojne interesat e te adoptuarit. Iniciative per kete menyre te pushimit mund te jap cdo person dhe institucionet e ndryshme shoqerore.
Adoptimi mund te pushoj edhe me kerkesen e adoptuesit apo te adoptuarit sidhe ne baze te marreveshjes se tyre te perbashket.
Adoptimi mund te pushohet edhe kur konstatohet se me rastin e themelimit nuk kane qene te plotesuara kushtet per adoptim te plotefuqishem.

Ushqimi i femijeve -Detyrimi i ushqimit te femijeve eshte detyre themelore e cdo prindi, pavaresisht se cili prind e ushtron te drejten prindore, apo pavaresisht nga fakti se me cilin prind jeton femiu, pra nese nuk jeton me te dy prinderit. Me dhenie te ushqimit femiut kuptojme plotesimin e te gjitha kushteve te nevojshme per ushqim, per veshembathje, per banim, per edukim dhe shkollim, per mjekim, nevoja higjienike, kulturore, etj. Detyrimin e ushqimit prindi e ka deri ne moshen madhore te femiut. Mirepo kur femija gjendet ne shkollim te rregullt apo kur per shkaqe shendetesore nuk mund te fitoj te ardhura, atehere ky detyrim vazhdohet. Femija gjithashtu ka per detyrim qe ti mbaj femijet, por ky detyrim kushtezohet me paaftesine e prinderve qe ata vet te sigurojne mjete per jetese.
Detyrimin e ushqimit ligji e parasheh edhe per vellezer dhe motra si dhe per persona ne gjini ne vijen e drejte ngjitese dhe zbritese , mirepo gjithnje varesisht nga mundesia qe kane per ti mbajtur ata.

Kujdestaria-Kujdestaria eshte forme e organizuar ne baze te ligjit dhe ka te beje me dhenien e ndihmes se te miturve dhe personave madhor kur ata nuk jane ne gjendje te kujdesen per vete.
Sherbimet e kujdestarise jepen nga organet e formuara enkas per kete. Qellimi kryesor i organit te kujdestarise eshte mbrojtja e plote e individit i cili kete nuk eshte ne gjendje ta beje vet qofte per shkak moshes, qofte per shkak te shendetit te rrenuar apo per shkak te ndonje semundje psiqike.

Sipas ligjit ekzistojne tri lloje te kujdestarise:

1) kujdestaria ndaj te miturve;

2) kujdestaria ndaj personave te cileve u eshte hequr zotesia e veprimit; dhe

3) kujdestaria per raste te vecanta.

Detyra Plote

Sfidat dhe e ardhmja e demokracise - Shkenca Politike

Demokracia sot perben kriterin baze te sistemeve te qeverisjses ne te gjithe Europen, qe realizon mbizoterimin e rregullave dhe zbatimin e lirive dhe te drejtave te njeriut. Ështe e mundur qe ne hapesiren e pafundme te ideve mbi demokracine, te identifikojme disa karakteristika qe qeveria duhet te kryej per te kenaqur nevojen e nje te drejte te barabarte per te gjithe anetaret qe marrin pjese ne vendimmarrje mbi strategjite. Edhe pse ndoshta me ndonje te mete, duhet te theksojme arsyet se perse aktualisht pothuajse ne gjithe Boten, demokracia eshte bere me e deshirueshme se çdo alternative tjeter:
Demokracia ju siguron qytetareve te saj nje game me te gjere te drejtave personale respektivisht se çdo alternative tjeter
Demokracia ju garanton qytetareve te saj nje numer te madh te drejtash
themelore qe sistemet jo demokratike nuk garantojne dhe nuk mund ta garantojne
Demokracia favorizon zhvillimin njerezor me shume se çdo alternative tjeter dhe i ndihmon individet qe te mbrojne interesat e tyre themelore
Vetem nje qeveri demokratike mund t’i furnizoje individeve me oportunitetin maksimal per te ushtruar vetevendosjen, ose te jetojne sipas ligjeve te zgjedhur po nga vete ata;
Vetem nje qeveri demokratike mund te favorizoj nje grade relativisht te larte te barazise politike.
Per te gjithe keto perfitime, pjesa me e madhe e jona zgjedh dhe duhet te zgjedh demokracine me shume se ndonje alternativ tjeter te mundshme. Demokracia, lind si domosdoshmeri dhe ne forme natyrale nga gjiri i shoqerise. U desh qe te ndodhnin fenomene si Kushtetuta amerikane, revolucion francez, lufterat e ndryshme civile, qe te vij nje lindja dhe zhvillimi e demokracise. Keto ndryshime te historise e kane bere kete sistem qeverises te rritet dhe te na jap frytetne saj, duke garantuar mireqenie, prosperitet, vazhdimesi dhe garanci qe jeta njerezore te vazhdoj te jetoj ne qetesi dhe zhvillim te kenaqshem social. Pra duke pare keto element pozitiv qeverite e vendeve nuk mendojne ti largohen kesaj forme qeverisje, por deformimet do vazhdojne te ndodhin. Demokracia ka evoluar dhe ka ndryshuar me kohe pergjate viteve duke sjelle dhe pasoja negative me keto deformime por perseri pritet te mbetet forma kryesore e qeverisjes dhe ne te ardhmen.
Por demokracia me gjithe qellimin e mire te funksionimit te saj ajo has veshtiresi ne zbatim ne momentin qe qeverite e tjera nuk jane bashkepunuese me kete forme qeverisese, ose kur shkelen parimet themelore tw saj. Qeverite e fuqive botrore jane te bazuara mbi idealet e demokracise qe si baze ka mbrojtjen e te drejtave te njeriut, dhe ne kete menyre dhe ruajtjen e paqes. Keto shtete, qe jane pjese e organizatave te fuqishme botrore si NATO, jane te detyruara te ndermarrin masa te cilat dhe mund ti devijojne parimeve te demokracise per te ruajtur paqen. Nje nder sfidat kryesore qe has sot demokracia eshte kercenimi i shkeljes se parimeve te saj.
Pra dhe ne ditet e sotme shume shtete kane problem ne qeverisjen e tyre, duke iu afruar totalizmit dhe duke iu larguar demokracise. Shembulli me i fundit eshte rasti i Egjiptit qe eahte republike presidenciale. Sipas parimeve demokratike e vetmja menyre qe e largon presidentin, qe ka ardhur ne pushtet eshte nepermjet zgjedhjeve te lira dhe te ndershme. Ne Egjipt me ane te lojerave politike, perkrahes te regjimit te forcave opozitare te Mubarakut gazetare, gjyqtare, ushtarake, oficere policore dhe punetore e anetare te Partise Kombetare, eshte rrezuar presidenti legjitim Mursin.
Populli bashke me perkrahes opozitare dhe te tjere eshte ngritur ne protesta masive pee rrezimin e presidentit Mursin. Ushtria kishte dhene ultimatum 48-oresh per Mursin, por ai nuk ka pranuar ta dorezoje pushtetin ne duart e forcat ushtarake. Ne çastet e fundit ai ka pranuar kompromise duke e ftuar opoziten laike qe te formonte nje qeveri te unitetit kombetar, por ajo ka refuzuar dhe ka vazhduar protestat e dhunshme, duke e sjelle vendin ne nje situate te tille qe me gjase Egjipti do ta paguaje shtrenjte. Ushtria ka arrestuar, ne menyre arbitrare, presidentin Mursi dhe perkrahesit e tij.[1] Ushtria do te duhej te nderhynte ne mbeshtetje te legjitimitetit demokratik dhe jo ta pezullonte ate, dhe as t’i arrestonte ata qe kishin ardhur ne pushtet permes votes se lire.. Pra kemi thyerjen e parimeve te demokracise te pare nga te dy kendveshtrimet, se pari populli qe e zgjodhi presidentin ka te drejten e fjales dhe shprehjes se pakenaqesise ndaj tij duke patur keshtu te drejte te protestoje kunder tij, nga ana tjter largimi i ketij presidenti me nderhyrjen ushtarake dhe arrestimi i tij jane gjithashtu ne kundershtim me parimet demokratike pasi ai nuk akuzohej per asnje krim. Brenda ketij vleresimi te gabuar kemi situaten e perkeqesuar ne Egjipt, por pavaresisht nga kjo popujt ne pervojat demokratike nuk njohin ndonje mekanizem tjeter perveç votimit dhe votes, permes se cilave vihet ne pushtet. Kjo pervoje nuk mund te fshihet me nderhyrjeje ushtarake e cila çon ne shkaterrim, perplasje dhe destabilitet.Pra kjo eshte nje sfide e madhe per parimet dhe demokracine ne vetvete per te percaktuar te drejten dhe gjetjen e zgjidhjes permes rrugeve demokratike dhe ne rast revoltash.
Nje rast tjeter qe perben shembull per sfidat e demokracise eshte rasti i demokracise ne Bolivi. Me ardhjen e presidentit Evo Morales nga zgjedhjet ne 2005 ku ai u zgjodh me 54% te votave.[2] Ky vend eshte ne fazat e ndertimit te demokracise dhe per kete arsye ka te perqendruar aty dhe vemndjen e demokracive te konsoliduara, si te Gjermanise apo ShBA.Me ardhjen e presidentit Morales shume politika po ndryshonin, madje ato ishin kontradiktore me qellimin per evoluimin e demokracise, kjo e terhoqi me teper vemndjen e nderkombetareve.
Qe pas zgjedhjeve te 2005 procesi kushtetues eshte shoqeruar me parregullsi dhe veprime jo te drejta, qofshin ato ekonomike apo dhe vendime qe prekin autonomine e institucioneve. Vec ketyre elementeve te brendshem nderhyrja e nderkombetareve, sidomos e SHBA, u pa si kercenim nga ana e Morales duke quajtur presidentin Bush terrorist dhe duke refuzuar perkrahjen. Kjo situate beri qe marredheniet e saj te tensionoheshin, pasi nderhyrja e nderkombetareve ishte vetem me qellimin per konsolidimin e demokracise dhe jo nje kercenim per Bolivine. Pra nga ky shembull mund te kuptojme qarte sfiden e demokracive te konsoliduara kundrejt atyre qe nuk jane konsoliduar akoma.
Demokracia e pakonsoliduar VS demokracia e konsoliduar
Rasti i Shqiperise
Duke pasur parasysh vendet e ndryshme post-komuniste apo socialiste, pak vjet pas viteve 80′ dhe 90′ ka ende dyshime nese keto vende akoma nuk kane arritur qe demokracine ta fusin thelle ne rrenjet e kombit te tyre dhe njekohesisht t’ia bejne imazhin vetes para te tjereve se ne te vertete demokracia tashme ne keto shtete te reja po ecen ne ritmin e zhvillimeve normale. Vihet ne dyshim akoma me shume ekzistenca e demokracise brenda vendeve qe kane vuajtur shume gjate nga komunizmi sepse imazhi qe kane ndertuar ato ne siperfaqe tregon qarte se demokracia brenda tyre ende nuk ka gjetur vend per t’u mbjelle, sepse sistemi qe keto vende po aplikojne, u ngjason me shume atyre autoritare dhe orientaliste.
Prandaj, ne kuader te kesaj, demokracia dhe zhvillimi i saj ne keto vende do te testoje se a do te mund qe te ece me impulse normale dhe te sigurta drejt proceseve te demokratizimit te ketyre vendeve dhe se a do te mund tё mbeten te afta qe nё tё ardhmen te behet funksionale, efektive si dhe me nje imazh te paster te demokracise moderne. E ardhmja e demokracise ne keto vende, si Kosova, pastaj Serbia, Bosnja, Maqedonia etj., pare nga sfondi i kushteve dhe raporteve te tanishme do tё varet kryekeput nga nje refleksion dhe imazh qe ata do t’i bejne vetes, duke lene hapesire me shume qe demokracia te ze vend brenda gjithe kapilareve te sistemit te tyre shteteror-politik e kombetar.
Qellimi i ketyre vendeve te reja te dala nga diktaturat dhe sistemet post-komunsite dhe socialiste eshte qe te mos merren me me iluzione politike dhe as duke çuar ne mendje joshjet totalitare dhe barbare te shekujve qe lame pas, por te marrin seriozisht parimet e demokracise dhe ndertimin e ardhmerise se perbashket te tyre drejt proceseve te integrimit ne sistemin e vlerave te Unionit Evropian. Shqiperia, si nje nga vendet e fundit qe iu bashkengjit vales se demokratizimit te viteve 90’ eshte perpjekur te konsolidoje nje sistem te saj vlerash te mbeshtetur ne sistemin e demokracise liberale duke perqafuar shtyllat kryesore te tij siç jane zgjedhjet e lira, lirite dhe te drejtat e njeriut dhe zhvillimi i iniciatives se lire private dhe asaj te tregut. Nga te gjitha keto vlera , ajo qe ka shkaktuar gjithmone nje tension politik ne vend eshte zhvillimi zgjedhjeve te lira dhe te ndershme. Kjo gje nuk ka ardhur vetem nga vullneti i dobet i paleve per te zhvilluar zgjedhje te lira ashtu si eshte deshmuar prej kohesh ne raportet dhe rekomandimet e OSBE dhe ODIR-it per ti permiresuar pasi i kane certifikuar ato, por dhe ne kulturen e dobet demokratike te Shqiperise ne kete drejtim. Perpara se te zhvilloheshin zgjedhjet e para pluraliste ne vend ne 1992, te vetmet zgjedhje te lira ishin zhvilluar qe ne vitin e larget 1923. Gjithsesi edhe pse kalimi i Shqiperise nga nje vend totalitar ne nje vend te lire dhe demokratik ka kaluar permes nje procesi te veshtire qe ka demtuar shume rende imazhin e vendit, eshte pranuar gjeresisht nga partneret tane nderkombetare se Shqiperia ne keto 20 vjet tranzicioni politik ka arritur nje progres te pranueshem demokratik per tu pranuar ne institucionin euro-atlantik si eshte NATO dhe per tu anetaresuar brenda kesaj dekade ne Bashkimin Evropian.
Ne gjithe kete rrugetim te Shqiperise drejt integrimit te saj te plote ne familjen evropiane asnjehere nuk eshte vene ne dyshim sistemi i demokracise liberale, institucionet apo dhe vlerat e tij. Madje Shqiperia eshte vendi qe nuk ka pasur asnje dhe nje reagim negativ ndaj reformave dhe integrimit te vendit ne institucionet Euro-Atlantike si ka pasur ne vende te tjera te Evropes Lindore.Mirepo kjo konsistence ndaj demokracise liberale si e vetmja “loje ne qytet” po te perifrazojme fjalet e nje politologu tjeter te njohur Lijphart, rrezikon sot te humbase dhe te krijoje precedente te rrezikshem per te ardhmen.
Te gjitha vendet e rajonit qe e kane respektuar lojen e demokracise, me zhvillimin e zgjedhjeve te lira dhe te ndershme, respektimin e institucioneve dhe tolerancen zero ndaj korrupsionit sot jane anetare te Bashkimit Evropian dhe diplomate dhe politikane te tyre dergohen per te negociuar krizen e sotme ne Shqiperi. Ashtu si me te drejte e kane permendur shume here dhe shume analiste politik qe merren me Shqiperine, bie dakort qe ne nuk kemi se ç’shpikje apo model te ri te perpiqemi te gjejme per te qene te suksesshem ne ndertimin e demokracise liberale dhe respektimit te shtetit ligjor perderisa modelet jane te gatshme dhe nuk na duhet gje tjeter veçse kuraje dhe vullnet per ti ndjekur keto modele.Hapi i pare ne kete drejtim mund te hidhet duke u ndertuar besimin e ndersjelle midis paleve me perjashtimin e gjuhes se drunjte te urrejtjes dhe pranimit ne parim se asnjera pale nuk eshte kunder integrimit te vendit. Po keshtu nje vemendje e veçante i duhet kushtuar mposhtjes se kultures se vjeter te denigrimit te kundershtarit dhe perjashtimit te alternatives se dialogut si reminishenca te kultures vetizocionaliste qe per shekuj me radhe ka lulezuar mes shoqerise shqiptare.

Detyra Plote

Zgjedhjet dhe Demokracia - Shkenca Politike

Elementet thelbesore te demokracise bashkekohore
Format e demokracise
Teorite e demokracise
1.Zgjedhjet dhe Demokracia
Demokracia eshte nje forme e qeverisjes me te cilen autoriteti shteteror rrjedh nga populli. Fjala “demokraci” vjen nga fjala e vjeter greke demos- qe do te thote njerez dhe kratos- qe do te thote fuqia/pushtet.
Pas vitit 1945 ka patur nje perhapje te demokracise perendimore ne Evrope dhe neper bote, e cila zevendesoi format autoritare te qeverisjes. Me rrezimin e qeverive fashiste, dukej se kriza te cilen perjetoi demokracia gjate shekullit 20 u tejkalua.
Megjithate, jo te gjitha vendet te cilat teorikisht perkrahin demokracine si nje forme te qeverisjes i respektojne parimet demokratike apo jeten e praktikes demokratike. Ky me teper si nje zhvillim paradoksal, demostron se mbajtja e debatit kritik mbi demokracine dhe demokratizimin eshte nje nevoje aktuale.
“Nocioni im i demokracise eshte qe me i dobeti duhet te kete shansin e njejte sikurse me i forti”
MAHATMA GANDI
2.Elementet thelbesore te demokracise bashkekohore
Barazia – parimi i barazise nenkupton se te gjitha qeniet njerezore jane te barabarte qe prej lindjes, duhet te gezojne mundesi te barabarta, pjesemarrje ne jeten politike te bashkesise si dhe se fundi, gezimi i te drejtes se trajtimit te barabarte perballe ligjit.
Pjesemarrja – demokracia eshte e pakuptimte pa pjesemarrje, pjesemarrja ne bashkesi dhe çeshtjet e politikave eshte nje parakusht i ndertimit te sistemit demokratik.
Sundimi i shumices dhe te drejtat e pakices -edhe pse demokracia perkufizohet si sundimi nga populli, ne fakt eshte sundimi i shumices. Kjo po ashtu nenkupton nje obligim te shumices te marre parasysh te drejtat dhe nevojat e ndryshme te grupeve te pakicave. Shkalla ne te cilen obligimet plotesohen jane nje indikator i shtimit te metejshem te vlerave demokratike ne shoqeri.
Sundimi i ligjit dhe gjykimi i paanshem – demokracia nenkupton mbrojtje te nje personi apo grupi te vogel nga sundimi arbitrar. Sundimi i ligjit siguron barazi perpara ligjit, kufizim te fuqise apo autoritetit publik.
Respekti per te drejtat e njeriut- Nje shtet demokratik ka obligim te garantoje, te respektoje, te mbroje dhe te permbush te gjitha te drejtat e njeriut ne menyre qe te siguroje se te gjithe qytetaret e tij mund te jetojne te lire nga frika. Nje fokus i veçant shtrihet ne ato te drejta te cilat jane kyçe per pjesemarrje civile, siç eshte e drejta per grumbullim, liria e te shprehurit, liria e te menduarit, ndergjegjes dhe besimit fetar. Nje ambient i favorshem per demokracine mund te krijohet vetem nese merren parasysh nevojat themelore ekonomike, sociale dhe kulturore.
Pluralizmi politik – trandicionalisht, eshte detyre e partive politike qe te konsolidojne diversitetin e ideve dhe opinioneve dhe t’i perfaqesojne ato ne debatin publik. Vetem pluralizmi politik mund te siguroje struktura fleksibile qe te pershtat nevojat e ndryshme, prandaj kjo ende mbetet baze per qeverisjen demokratike.
Zgjedhje te lira dhe te paanshme- zgjedhjet jane karakteristika me themelore e demokracise. Asnje forme tjeter regjimi nuk lejon vendimin e popullit mbi udheheqjen politike. Ështe element i domosdoshem te sigurohet qe e drejta e votes te jete universale, e lire, e barabarte, sekrete dhe direkte.
Ndarja e pushteteve – ndarja e pushteteve u paraqit si koncepti nga J. Locke (Dy traktate per qeverine-1690) dhe u perparua nga Monteskje (Fryma e ligjeve-1748). Ndarja e pushteteve eshte nje parim themelor per demokracite moderne, gjeresisht dallojme hallken ekzekutive, legjislative dhe gjyqesore, qe funksionojne te pavarura, por i japin pergjegjesi njera-tjetres dhe popullit.
Sistemi i kontrollit dhe balances ofron nje mekanizem adekuat te kontrollit dhe si i tille parandalon keqperdorimin e pushtetit shteteror.
3.Format e demokracise
Dy format e demokracise sot :
3.1 Demokracia direkte
Demokracia direkte eshte nje forme e qeverisjes, ne te cilen e drejta per te marre vendime politike ushtrohet direkt nga i gjithe trupi qytetar, duke vepruar nen procedurat e sundimit te shumices. Kjo forme eshte e mundshme vetem per etnitete te vogla. Per kete arsye asnje sistem modern demokratik nuk eshte sistem i paster demokratik edhe pse te gjithe keto kane elemente te demokracise direkte
Kufizimet e Demokracise Direkte
Ne Athinen e lashte njerezit merrnin pjese ne menyre direkte ne vendimmarrje, por kjo nuk e kalonte kufirin e polis-it, ndersa sot kur shtetet jane se pari, me nje shtrirje te madhe gjeografike; se dyti, te super populluara dhe se treti, kur e drejta e votes eshte zgjeruar, demokracia direkte eshte pothuajse e pamundur te aplikohet, per me teper qe dhe niveli i shpenzimeve per aplikimin e kesaj forme demokracie eshte shume i larte.
Megjithate element te demokracise direkte gjejme te aplikuara ne veprimtarine e nje sere institucionesh siç jane asamblete popullore, iniciativat legjislative popullore, referendumi etj.
3.2 Demokracia perfaqesuese
Demokracia perfaqesuese eshte nje forme e qeverisjes ne te cilen qytetaret ushtrojne te njejten te drejte, jo personalisht, por nepermjet perfaqesuesit te zgjedhur nga ata dhe te pergjegjshem ndaj tyre.
Dy elementet kryesore te demokracise perfaqesuese jane:
(1) ndarja mes “sunduesit” dhe “te sunduarve”,
(2) zgjedhjet periodike si nje mjet kontrolli i “sunduesit” nga “te sunduarit”.
Demokracia perfaqesuese eshte e nderlidhur me dy forma themelore te qeverisjes: demokracine parlamentare dhe demokracine presidenciale.
Demokracia parlamentare
Ne kete forme qeverisje dallojme keto tipare:
Parlamenti ka rol qendror;
Ekzekutivi udhehiqet nga kryeministri apo lideri i kabinetit dhe eshte i varur nga besueshmeria e parlamentit;
Kryetari i shtetit zakonisht ka pak apo nuk ka fare fuqi ekzekutive, por vetem funksion si perfaqesues te unitetit kombetar dhe funksione honorifike ceremoniale.
Demokracia presidenciale
Ne kete forme qeverisje dallojme nje tipar dominat:
Ezekutivi udhehiqet nga kreu i shtetit i cili zgjidhet direkt nga populli dhe nuk varet nga besueshmeria e parlamentit
Krahasimi i dy modeleve…
Ne sistemin presidencial, behen zgjedhje te ndara per qeverine dhe per asamblene parlamentare, kurse ne demokracite parlamentare nje pale zgjedhje vendosin per te dyja.
Ne sistemin parlamentar, qeveria autorizohet nga parlamenti, i cili mund ta therrase te jape doreheqje. Ky opsion i refuzohet parlamentit ne sistemet presidenciale, perveç procedures se impiçmentit (SHBA).
Angazhimi ne parlament eshte parakusht per angazhimin ne qeveri ne shume sisteme parlamentare, ndersa eshte jokompatibil ne shume sisteme presidenciale.
Parlamenti dhe qeveria zakonisht jane me shume te nderlidhura me demokracite parlamentare, kurse ne sistemet presidenciale ka nje ndarje me te qarte te pushtetit. Sidoqofte, pushteti ekzekutiv eshte i ndare shpesh ndermjet kreut te shtetit ne njeren ane dhe kryeministrit, ne anen tjeter.
Per perfaqesimin demokratik
Perfaqesimi politik ne demokraci “qeverisje e popullit nepermjet perfaqesuesve, qeverisje ne emer te popullit dhe per popullin”
Por nese “kratia” e dime qe eshte pushtet/fuqi/qeverisje, me “demos” çfare kuptohet?
Goviani Sartori dallon:
Popull do te thote fjale per fjale gjithkush.
Popull do te thote nje madhesi e perafert, shume veta.
Popull si klase e ulet, proletariat.
Popull si nje entitet i pandare, nje e tere organike.
Popull si pjesa me e madhe e shprehur nga parimi i shumices absolute.
Popull si pjesa me e madhe e shprehur nga parimi i shumices se kufizuar
Konkluzion
Parimi i shumices se kufizuar del se eshte parimi ne baze te se cilit funksionon demokracia.Kjo eshte nje pike thelbesore qe do t’i kthehemi perseri per ta trajtuar me gjere.
4.Teorite e demokracise
Teoria e identitetit vs Teoria e konkurrences
Teoria e identitetit:
Niset nga koncepti i identitetit te qeverisesve dhe i te qeverisurve;
Bazohet ne postulatin e Zhan Zhak Rusose “jo vullneti i shumices, por vullneti i pergjithshem duhet te gjeje shprehje ne ligj”.
Vullnet i pergjithshem, eshte objektivisht i njohur dhe unik.
Uniteti i qeverisesve dhe i te qeverisurve nuk lejon ekzistencen e interesave te veçanta, e ne kete menyre as te grupeve te veçanta.
Synon realizimin e nje sistemi juridik te varur nga mandati imperativ.
Me mandatin imperativ, deputetet jane te varur drejtperdrejte nga udhezimet e votuesve, dhe ne kete menyre ne çdo kohe eshte e mundur heqja e votebesimit.
Teoria e konkurrences
“Metoda demokratike eshte ajo gjetje institucionale per te arritur ne vendime politike, ne te cilen disa persona e fitojne pushtetin per te vendosur permes nje lufte konkuruese per voten popullore”.
Schumpeter, J.A. “Capitalism, Socialism and Democracy”
Thelbi permbajtesor i teorise se konkurrences:
Pranohen kontradiktat ekzistuese te interesave ne shoqeri.
E mira e perbashket nuk mund te perkufizohet apriori.
E mira e perbashket eshte rezultat i kompromisit te arritur me pas (a posteriori) ne luften e konkurrences politike

Detyra Plote

Zgjedhjet - Shkenca Politke

Çfare jane sistemet elektorale?
Zgjedhje vs Zgjidhje
Perfaqesimi dhe teorite mbi te
Zgjedhjet jane baza e çdo sistemi te qeverisjes demokratike. Sa me te lira dhe te drejta te jene ato, aq me shume rritet mundesia e zgjedhesve per te ushtruar presion te perfaqesuesit e tyre, pra rritet niveli i qeverisjes se mire. Nje rol jo pak te vogel ne kete drejtim luan dhe sistemi zgjedhor qe aplikohet ne nje vend.
Nje sistem zgjedhor mund ta beje, por edhe ta zhbeje nje shtet!
Çfare jane sistemet elektorale?
Nder perkufizimet e shumta, ndoshta me i thjeshti dhe me i perdoruri eshte se sistemi zgjedhor eshte nje teresi e metodave qe percaktojne “perkthimin” (shnderrimin) e votave ne vende perfaqesuese. Duke qene se “sistemet zakonisht jane shume te qendrueshme dhe u rezistojne ndryshimeve”, per te qene i suksesshem, hartimi i sistemit zgjedhor duhet te jete nje proces tejet analitik.
Sipas Arend Lijphart, sistemi zgjedhor perfaqeson “nje teresi te rregullave thelbesisht te pandryshueshme, ne baze te te cilave nje ose me shume zgjedhje te njepasnjeshme zhvillohen ne nje vend demokratik”.
Vitet ‘90 sollen ne Ballkan ndryshime relativisht te shpeshta te sistemeve zgjedhore, me nje trend te pergjithshem te levizjes nga sistemet mazhoritare drejt atyre proporcionale.
Sipas Roth “rendesia e procesit zgjedhor qendron ne faktin se i ndihmon qytetaret te realizojne te drejten e tyre per pjesemarrje ne qeverisje, duke siguruar nje proces zgjedhor qe eshte me i lire dhe me efikas, dhe si i tille, te beje te mundur nje pasqyrim me te drejte te deshirave te trupit zgjedhor, dhe rrjedhimisht te permiresoje pretendimin e autoriteteve per legjitimitet”
Pra sistemi zgjedhor :
Ështe nje sistem ligjor qe mundeson ‘zgjedhje’ demokratike nga ana e qytetareve.
Sistemi zgjedhor i lejon votuesve te zgjedhin mes alternativave te ndryshme, ne konkurimin mes subjekteve per funksione publike te ndryshme (per pushtet qendror apo vendor).
Ligji Elektoral (Kodi Zgjedhor) rregullon ne menyre me te hollesishme dhe te plote menyren se si zgjidhen ne organet perfaqesuese kandidatet/perfaqesuesit e subjekteve elektorale.
Nder komponentet me kryesore te ketij sistemi jane: formula elektorale, struktura zgjedhore dhe ndarja/magnituda zonale-territoriale.
Tre jane sistemet kryesore: sistemi proporcional, sistemi mazhoritar dhe i perzier.
Zgjedhje vs Zgjidhje
Edhe pse themi vazhdimisht qe zgjedhjet jane nje praktike demokratike,
historia na tregon qe zgjedhje kane kryer dhe kryejne edhe vende,
regjimet e te cileve nuk kane asnje lidhje me demokracine. Keshtu ka
ndodhur ne Shqiperine e periudhes komuniste:
Ne kushtetuten e vitit 1976, qe njihet si Kushtetuta e Republikes Popullore te Shqiperise, neni 3 shprehet: “Partia e Punes e Shqiperise, pararoja e klases punetore, eshte forca e vetme politike udheheqese e shtetit dhe e shoqerise”.
Nderkohe ne nenin 8 te po se njejtes Kushtetute thuhet: “Organet perfaqesuese zgjidhen nga populli me votim te pergjithshem, te barabarte, te drejtperdrejte dhe te fshehte”.
A nuk eshte paradoksale te flitet per zgjedhje ne nje sistem uni-partiak? Ne nje rast te tille zgjedhjet nuk kane me kuptimin e tyre klasik, pra te zgjedhesh mes disa alternativave, por nje kuptim tejet te reduktuar dhe autoritarist, te pohosh per te vetmen zgjidhje.
Perfaqesimi dhe teorite mbi te
Zgjedhjet konsiderohen si zemra e procesit politik. Zgjedhjet shihen si demokracia ne praktike dhe asnje pyetje nuk eshte me e rendesishme ne shkence politike sesa “a i zgjedhim politikanet qe na qeverisin dhe sipas cilave rregulla behen keto zgjedhje”?
Kush duhet te perfaqesohet?
Deri vone, ne praktike, te drejten per tu perfaqesuar e kishin vetem meshkuj me pronesi dhe nivel edukimi te caktuar.
Ështe e drejte kjo apo perfaqesimi duhet te jete i drejte dhe i barazvlefshem per te gjithe qytetaret pa asnje dallim?
Pergjigja e kesaj erdhi me pranimin universal te barazise politike, te pakten ne formen e zbatimit te se drejtes se votes universale dhe parimit “nje person nje vote”.
- Teorite e perfaqesimit
Modeli i te besuarve –
I besuari eshte nje person te cilit i eshte dhene pergjegjesia zyrtare e perfaqesimit te prones apo biznesit te dikujt.
Edmund Bruke eshte nje nga teoricienet qe mbeshtesin teorine e perfaqesimit si besim. Sipas Bruke-s, esenca e perfaqesimit eshte t’i sherbej elektoratit duke ushtruar “gjykimin e pjekur” dhe “ndergjegjen e ndriçuar”. Pra, sipas Bruke-s, perfaqesimi eshte detyre morale: ata qe kane fatin te jene te shkolluar dhe me aftesi te nevojshme per te vepruar, duhet te bejne te mundur mbrojtjen dhe perfaqesimin e atyre qe nuk jane me aq fat sa ata.
Ky kuptim i perfaqesimit ka nota te theksuara elitiste, pasi e ve theksin te ideja se kur zgjidhen, politikanet duhet te veprojne sic gjykojne me mire dhe me drejte, pasi, masa qe i ka votuar, sipas kesaj teorie, eshte e paafte te mbroj interesat e veta.
Nje teori e ngjashme u themelua dhe nga Xhon Stuart Mill, i cili hodhi bazat e teorise liberale te perfaqesimit. Sipas Mill, edhe pse te gjithe individet kane te drejte te perfaqesohen, jo te gjitha opinionet politike kane vlere te barabarte.
Per kete arsye, Mill propozoi votimin me shumice, sipas te cili ata me diploma universitare kishin te drejten e kater apo pese votave, ata qe zoterojne pozicione profesionale kishin dy apo tre vota, dhe punetoret e thjeshte vetem nje vote.
Gjithashtu, Mill-i i qendronte mendimit sipas te cilit zgjedhesit duhet te zgjidhnin nje njeri mjaft te zotin per te punuar ne emer te tyre dhe jo nje perfaqesues qe reflektonte kendveshtrimet dhe qendrimet e tyre.
Modeli i te besuarve kerkon politikane profesionist si perfaqesues, te cilet vijne nga elita e shkolluar.
Kritika:
Ka nota te theksuara anti-demokratike.
Nese politikanet duhet te veprojne sipas mendjes se tyre sepse publiku eshte injorant, i pashkolluar dhe i çoroditur, atehere eshte gabim qe lejohet publiku te votoj, sepse kjo injorance nenkupton paaftesi per te votuar drejte.
Ështe e dyshimte lidhja mes shkollimit dhe perfaqesimit, edhe pse arsimimi eshte nje vlere e shtuar, e cila ndihmon te kuptuarit e problemeve komplekse, nuk mund te pranohet apriori qe edukimi i ndihmon politikanet te marrin vendime te drejta dhe ne mbrojtje te popullit. Nuk ka asnje prove qe edukimi i pajis politikanet me ndjenja altruiste, dhe u stimulon atyre ndjenjen e pergjegjesise shoqerore.
Thomas Paine (radikal-demokrat) i qendron mendimit se nese politikaneve u lejohet te veprojne sipas gjykimeve te tyre personale, ata thjeshte do ta perdorin poziten e fituar per t’i sherbyer interesave te ngushta vetjake.
Modeli i delegimit
Delegati eshte ai person qe zgjidhet per te vepruar ne vend te nje personi tjeter nen udheheqjen, mbikqyrjen dhe duke zbatuar udhezimet e ketij te fundit.
Pra, delegati transmeton qendrimet e te tjereve qe e kane deleguar, duke patur shume pak ose aspak hapesire per te vepruar sipas gjykimeve dhe preferencave te veta. Shembulli me i mire eshte ai i ambasadorit, i cili asnjehere nuk mund te flas dhe veproje sipas gjykimit te tij personal.
Mbrojtesit e kesaj teorie perfaqesimi, mendojne se ne kete menyre, perfaqesuesi do te jete sa me afer te jete e mundur me zgjedhesit. Kjo do te realizohej nepermjet shkembimeve te shpeshta midis zgjedhesve dhe te zgjedhurve, te cilet zgjidhen me mandate te shkurtra.
I deleguari jep llogari para zgjedhesve dhe ka mandat detyrues, c’ka do te thote qe mandati i hiqet lehtesisht.
Kritika:
Duke qene se perfaqesuesit jane te kushtezuar nga vullneti dhe interesi i zgjedhesve te tyre, kjo çon ne ngushtesi mendimi dhe veprimi, c’ka mund te derivoj konflikte mes dy paleve.
Politikaneve delegat u kufizohet roli udheheqes dhe kompetencat drejtuese, ata shnderrohen ne vegla te zgjedhesve.
Duke qene se politikanet delegat, jane te detyruar te zbatojne vullnetin e zgjedhesve, ata nuk jane ne gjendje te mobilizojne njerez pertej ketij elektorati, me vizionet e tyre per te ardhmen e shoqerise ne pergjithesi.
Modeli i mandatit
Doktrina e mandatit nenkupton se nje parti duke fituar zgjedhjet fiton nje mandat popullor, i cili e autorizon te zbatoj programin qe u prezantua gjate fushates elektorale.
Modeli i mandatit si forme perfaqesimi kerkon unitet dhe disipline partiake. Ne kete menyre politikanet u sherbejne njerezve jo sipas “botekuptimit personal” dhe as duke zbatuar kerkesat e drejteperdrejta te zgjedhesve, por duke treguar besnikeri ndaj partise ku bejne pjese dhe programit te saj.
Fuqia e mandatit qendron ne faktin se shpjegon pse duhen zgjedhjet dhe i detyron politikanet te zbatojne ate platforme qe propozuan gjate fushates dhe per te cilen u perzgjodhen.
Kritika:
Dyshohet nese njerezit votojne per politiken dhe programin e nje partie dhe jo per arsye te tjera me te cekta. Votuesit nuk jane gjithnje te mire-informuar dhe fushatat popmpoze elektorale mund t’i bindin te votojne per nje parti, programi i te ciles ne fakt nuk u sherben interesave te tyre.
Edhe nese njerezit votojne duke patur parasysh programin e partise, ata ka shume mundesi te terhiqen nga disa pjese te axhendes se propozuar, por te mos kene interes per pjeset e tjera. Ne kete rast dilema shtohet dhe sido qe te zgjedh votuesi, partia per te cilen ai voton nuk e ploteson plotesisht vullnetin e tij/saj.
Votuesi jo gjithmon njihet me gjithe kursin politik te nje partie politike gjate fushates zgjedhore, por vetem me ato dy-tre çeshtje qe perbejne orientimin paresor te saj.
Modeli i ngjashmerise
Nje qeveri perfaqesuese duhet te jete nje mikro-kozmos i gjithe shoqerise, duke qene e perbere nga anetare prej te gjithe grupeve dhe ndarjeve shoqerore (klasa, gjini, besime, etni, grupmosha etj).
Raporti i perfaqesimit politik me perberesit e shoqerise duhet te jete nje raport i drejte.
Ky model perfaqesimi qe prodhon kete lloj qeverie, apo klase politike perfaqesuese, mbeshtetet nga socialistet dhe radikalet, te cilet besojne se perfaqesimi i punetoreve, grave, minoriteteve etj, pra grupeve te disavantazhuara dhe marxhinalizuara, eshte i nevojshem, pasi interesat e ketyre grupeve gjithmone lihen pas dore nga perfaqesuesit e tjere.
Ky model shpjegon se vetem nje pjesetar i nje grupi i cili ka perjetuar vete eksperiencat dhe problemet e grupit eshte ne gjendje te perfaqesoj si duhet interesat e ketij grupi.
Kritika:
Nese çdo perfaqesim behet sipas parimit qe perfaqesuesi duhet te jete pjese e grupit qe perfaqeson, pra vetem nje grua te perfaqesoj grate, apo vetem nje njeri me ngjyre te perfaqesoj njerezit me ngjyre, kjo do te sillte perçarje sociale dhe konflikt mes grupeve, te cilet do ta shihnin kauzen e tyre me nje sens te larte emocionaliteti.
Nje qeveri mikro-kozmike, e perbere nga perfaqesues te te gjitha shtresave/grupeve te shoqerise do te shfaqte dobesi te thella, ç’qeveri do te kishim nese shumica e shoqerise shfaq shenja te thella injorance, mungese arsimimi etj.?
Kjo lloj perfaqesie mund te arrihet vetem nepermjet zbatimit te kushtezimeve te medha. Partite politike do te duhej te percaktonin kuota per gjithcka, po
keshtu dhe elektoratit do te duhej te ndahej jo ne zona zgjedhore por ne
klasa, gjini, raca etj

Detyra Plote

Partite politike - Shkenca Politike

Parti quhet “grupi i qytetareve me qendrime te njejta, qellimi i te cileve eshte realizimi i pikepamjeve politike”.
b. “Partite jane bashkimi i lire i qytetareve me qendrime te njejta, te cilet, per zgjidhjen e problemeve politike, bejne propozime programore dhe paraqesin kandidate per mandate ne parlament dhe per poste qeveritare, me qellim qe pas zgjedhjeve te suksesshme te zbatojne ne praktike programin e tyre.”
c.”Partite jane lidhje te qytetareve, te cilat vazhdimisht apo per nje kohe te gjate ndikojne ne formimin e vullnetit politik dhe qe synojne te ndikojne ne perfaqesimin e popullit, nese ato, duke u bazuar ne formen e pergjithshme te rrethanave ekzistuese, veçanerisht ne vellimin dhe qendrueshmerine e organizimit te tyre, ne numrin e anetareve dhe ne paraqitjen e tyre ne opinion, ofrojne garanci te mjaftueshme per seriozitetin e angazhimit per arritjen e ketyre qellimeve.
Pra, partite politike jane bashkime vullnetare te shtetasve mbi bazen e ideve, te bindjeve e te pikepamjeve ose te interesave te perbashketa politike, te cilet synojne te ndikojne ne jeten e vendit nepermjet pjesemarrjes ne zgjedhjet dhe perfaqesimit te popullit ne organet e zgjedhura te pushtetit.
2. Elementet konstitutive te partive politike jane :
Ø Ështe forme e perhershme e organizimit politik te qytetareve;
Ø Ka ideologjine personale te shprehur ne program;
Ø Vepron ne te gjithe territorin shteteror;
Ø Lufton per fitimin e pushtetit me ane te zgjedhjeve te pergjithshme per ndikimin demoktratik ndaj saj.
3.Kushtet qe duhet te plotesoje nje parti politike, ne menyre qe te quhet e tille:
Ne teorine komparative politike lidhur me formimin e partive politike percaktohen tre kushte te cilet duhet plotesuar me qellim te veprimit te tyre ne skenen politike edhe ate:
3.1. Duhet te kete nje numer te caktuar te anetareve .
3.2. Partia politike duhet te kete programin ose statutin e saj politik, ku shprehen orientimet programore te saja, percaktohet struktura e brendshme organizative dhe rregullohen çeshtje tjera me rendesi per funksionimin e saje ;
3.3. Me qellim te pjesemarrjes aktive ne jeten politike, partite politike duhet te regjistrohen prane organit kompetent shteteror.
4.Funksionet e partive politike
5.Llojet e partive politike
Ø Dallimi sipas shkalles se organizimit:
Partite e votuesve: numri i votuesve eshte shume me i madh se sa numri i anetareve te nje partie. Lidhja me partine shpesh eshte jo e forte.
Partite e anetareve: Partite e anetareve, kane nje shkalle te larte organizimi dhe ben qe nje pjese e madhe e shpenzimeve te mbulohet nga anetaresia.
Ø Dallimi sipas qellimeve politiko-shoqerore:
Partite nacionaliste: duke i refuzuar rregullat demokratike predikojne mendim nacionalist, shpesh te perzier me ideologji populiste dhe me pikepamje raciste.
Partite konservatore: perpiqen ta ruajne resp. rivendosin “te sprovuaren”. Per kete shkak ato paraqiten skeptike ndaj risive dhe ndryshimeve, mirepo edhe theksojne se parimet tradicionale nuk mund te deshmohen gjate pa reforma te zgjeruara.
Partite liberale: Thirren ne te drejtat e lirise se individit dhe theksojne pathyeshmerine e shtetit juridik.
Partite socialdemokratike: synojne arritjen e rendit politik te bazuar mbi drejtesi sociale dhe barazi te gjere sociale te njerezve dhe angazhohen ne rend te pare per te dobetit ne aspektin ekonomik.
Partite komuniste: pretendojne, arritjen e rolit udheheqes si pararoje e progresit shoqeror dhe propagandojne diktaturen e proletariatit.
Ø Dallimi sipas hyrjes politike:
Partite popullore: perpiqen t’i perfshijne interesat dhe nevojat e te gjitha grupeve te popullsise, pra nuk largohen nga shtresat e caktuara te popullsise, por integrojne mundesisht shume qytetare.
Partite e interesave: ndihen te obliguara ndaj interesave te grupeve te veçanta (psh. sociale, fetare, rajonale) dhe nuk synojne arritjen e votave nga te gjitha pjeset e popullsise. Ketu theksohet ne menyre te veçante programatika e programit partiak. Nje variant i partive popullore jane edhe partite e klasave.
Ø Dallimi sipas qendrimit ndaj sistemit politik:
Partite konforme ndaj sistemit: pohojne pajtueshmerine me sistemin politik duke vepruar ne te dhe angazhohen ose per stabilizimin e rendit politik, ose per permiresimin e tij gradual permes reformave.
Partite kundershtare te sistemit: nuk pranojne parimet e sistemit perkates. Me vone, pas marrjes se pushtetit nuk i respektojne me rregullat e tij.
Ø Dallimi sipas funksionit ne sistemin politik:
Partite qeveritare: kane qene te suksesshme ne zgjedhje dhe perbejne qeverine deri ne zgjedhjet e ardhshme. Mund te kete disa parti qeveritare, te cilat, se bashku, si koalicion, perbejne qeverine.
Partite opozitare: kane humbur ne zgjedhje dhe perbejne opoziten ne parlament. Kuptohet qe mund te kete disa parti opozitare, qellimi i te cilave eshte fitimi i zgjedhjeve te ardhshme permes paraqitjes se alternativave.
6.Klasifikimi i partive politike ne baze te orientimit te tyre programor
Ne baze te ketij kriteri ta gjitha partite politike mund te klasifikohen ne tre grupe:
Ø partite e majta
Ø partite e djathta
Ø partite e qendres.
- Partite politike te majta
Partite politike me orientim majtas konsiderohen te gjitha ato, te cilat ne programet e tyre politike angazhohen per masa liberale ne shoqeri, per idene e socializmit dhe komunizmit dhe per programet tjera sociale. Karakteristike themelore e veprimit te tyre partive eshte angazhimi i tyre per reforma evolutive ne shoqeri, per metoda liberale shteterore dhe per krijimin e shoqerise socialiste te bazuar ne mireqenien politike dhe ekonomike te qytetareve krahas ketyre emertimeve ne shume shtete keto paraqiten nen emerues te perbashket si parti komuniste.
- Partite politike te djathta
Per dallim nga partite e majta, karakteristike dominuese e partive politike te orientimit djathtas eshte angazhimi i tyre per programe antikomuniste dhe anti-socialiste. Keto parti ne programet e tyre politike angazhohen per shtete kombetare, te bazuara ne shtetin e forte juridik. Partite e djathta mund te ndahen ne parti ekstreme dhe ne parti te djathta qe anojne kah qendra.
- Partite politike te qendres
Partite politike te qendres konsiderohen ato te cilat pozicionohen ne qender, duke marre atribute te partive te majta dhe atyre te djathta. Keto parti konsiderohen si te moderuara sepse balancohen ne veprimin e tyre politik, duke u angazhuar per metoda demokratike te veprimit politik.
7.Kategorizimi
- Sistem shumepartiak
Tre a me shume parti, qe luftojne per marrjen e pushtetit apo per te ndikuar tek ai. Sa me heterogjen te jete nje vend (ne pikpamje sociale, racore, fetare) aq me i madh eshte numri i partive.
- Sistemi dypartiak
Ështe sistemi politik ne te cilin veprojne, apo kane ndikimin vendimtar, vetem dy parti politike me fuqi te perafert.
Paraqitja e sistemit dypartijak eshte rezultati i rrethanave te caktuara historike, ne veçanti i perberjes sociale te trupes zgjedhore si dhe i disa veçorive te sistemit politik sidomos i menyres se zgjedhjes se organeve perfaqesuese (mazhoritar-proporcional).
- Sistemi njepartiak
Ekziston vetem nje parti politike, ajo ka edhe pushtetin
2. Roli udheheqes i partise ne shoqeri
3. Nevoja e nje partie te vetme si kusht i krijimit te homogjenitetit ne vendet e kolonializuara
4. “Kulti i personalitetit” te liderit
Sistemi nje partiak eshte mohim i demokracise, eshte autokraci
– Autokraci: sistemi politik ku gjithe pushteti grumbullohet ne doren e nje personi te vetem, pushteti i te cilit nuk kufizohet nga asgje.
- Totalitarizmi nenkupton ideologjine dhe praktiken e nderhyrjes se shtetit ne gjithçka ( familje, ide, besim, shkence, art, parimet estetike, etj)
8.Llojet e Partive politike sipas Maurice Duverger
Maurice Duverger i ndan partite politike ne :
Ø Kadrovike dhe Masive;
Ø Partite perfaqesuese dhe ato integruese ;
Ø Partite kushtetuese dhe revolucionare ;
Ø Partite e djathta dhe te majta ;
-Kadrovike
Mbeshteten tek nje elite politikisht aktive. Anetaret e ketyre partive i nenshtrohen zakonisht nje disipline pothuajse ushtarake. Elita politike udheheqese eshte e afte t’u ofroje masave udheheqje ideologjike ( Partia Komuniste e Bashkimit Sovietik,Partia Naciste)
Keto parti karakterizohen me kritere te fuqishme anetaresimi sepse ky antaresim eshte i lidhur ngushte me karierizmin;
-Partite massive
E vene theksin tek zgjerimi i anetaresise dhe krijimi i nje baze te gjere elektorale, edhe pse zgjerimi i se drejtes se votes i ka detyruar partite konservative dhe liberale t’u bejne thirrje masave ;
Parti tipike masive jane Partite social-demokrate ( Partia laburiste ne Angli, Partia socialiste ne France etj.)
Keto parti jane te koncentruara me shume tek angazhimi dhe organizimi sesa tek ideologjia dhe bindja politike ;
Karakterizohen me nje ideologji te bute me qellim qe te bashkojne nje numer sa me masiv votuesish
- Partite Perfaqesuese
Partite perfaqesuese jane karakteristike e nje shoqerie qe ka sistem politike te mbyllur (te kufizuar) dhe nje mundesi te kufizuar pjesemarrje ;
Tek keto sisteme, aktiviteti pjesemarres eshte i kufizuar tek momentet e votimit dhe te organizimit te partise ;
Funksionimi i ketyre partive eshte zgjedhja e perfaqesuesve te cilet nga momenti qe jane te zgjedhur kane «mandat te lire» dhe jane pergjegjes vetem para ndergjegjes se tyre ;
Keto parti pasqyrojne ideologji dhe nuk prodhojne
Kjo lloj partie nuk eshte e pershtatshme per sisteme demokratike dhe eshte e paperputheshme me demokracine;
-Partite Integruese
Eshte nje lloj partie e cila bazohet tek nje numer me i madh i pjesemarresve te cilet paguajne pjesemarrje. Kjo parti karakterizohet me nje influence me te gjere mbi te gjitha sferat e jetes se individeve ;
Nje shembull i ketyre partive jane partite socialiste(perendimore) te cilat kane lindur nga bashkimet e punetoreve;
Keto parti kane deshire edhe ti edukojne masat, ti frymezojne ato e jo vetem tu pergjigjen shqetesimeve te tyre.
- Partite kushtetuese
Njohin detyrat e partive tjera dhe veprojne brenda nje strukture ligjesh dhe detyrimesh; Pranojne ndarjen ndermjet partise dhe shtetit; ne mes partise ne pushtet dhe institucioneve shteterore (drejtesia, policia etj.);
Respektojne ligjet e gares elektorale, pranojne humbjen e zgjedhjeve etj.
-Partite revolucionare
Jane parti anti-sistem, anti-kushtetuese te majta ose te djathta.Synojne ta marrin pushtetin dhe ta nderrojne strukturen ekzistuese dhe ate ne pushtet ; Kur keto parti e fitojne pushtetin ato behen « sunduese » apo parti regjimi, duke I shtypur partite rivale .Ne sisteme njepartiake, krijuar nen flamurin e komunizmit,fashizmit dhe nacionalizmit, dallimi mes partise dhe shtetit ka qene aq i dobet sa qe partia sunduese eshte njesuar me Qeverine duke krijuar aparat parti-shtet.
-Partite e Majta dhe te Djathta
Kane nje origjine nga shoqatat e punetoreve ose grupeve qe per nje kohe te gjate kane qene te margjinalizuara. Per kete arsye, ato kane nje perkrahje me te madhe tek klasat punetore ose klasat e varfera.

Detyra Plote

Imperializmi, llojet e tij

Llojet e ndryshme te imperializmit
Per ti studiuar ato eshte me mire qe me pare te shohim situatat qe favorizojne politikat imperialiste dhe qe me kushtet objektive dhe subjektive te nevojshme per nje politike te jashtme aktive do te prodhojne ne menyre thuajse te paevitueshme imperializmin.
Tre shtysat e imperializmit
1. Lufta fitimtare 2. Lufta e humbur 3. Dobesia
1. Lufta fitimtare
Kur nje vend perfshihet ne lufte me nje vend tjeter mundesia me e madhe eshte qe vendi i cili parashikon fitore do te ndjeke nje politike e cila kerkon ndryshim te perhershem te raportit te pushtetit me armikun e mundur. Psh Traktati i Versajes ne fund te Luftes se Pare Boterore. Ky qendrim ose kjo politike eshte imperialiste, sepse perpiqet te zevendesoje status-quo-ne e para luftes, kur fuqi afersisht te barabarta apo te pakten jo teresisht te pabarabarta i kundershtojne njera tjetren me nje status-quo ku fituesi behet padron i perhershem i te mundurit.
2. Lufta e humbur
Statusi i nenshtrimit mundet lehtesisht te provokoje tek i munduri deshiren per te permbysur balancen kunder fituesit, per te permbysur status-quo-ne e krijuar nga fitorja dhe per te kembyer vendet me fituesin ne hierarkine e pushtetit. Nese ai nuk do te shkaterrohet pergjithmone ose te bindet per kauzen e fituesit, i munduri do te kerkoje te rifitoje ate qe ai ka humbur dhe nese eshte e mundur te fitoje dhe pak me shume. Psh Politika e jashtme gjermane nga viti 1919-te deri me 1935-en. Dhe pse vepronte ne dukje brenda kuadrit te status-quose fshehtas pergatitej per permbysjen e saj.
3.Dobesia
Nje tjeter situate e cila favorizon politikat imperialiste eshte ekzistenca e shteteve te dobet apo hapesirave politike te zbrazeta qe jane terheqese dhe qe mund te arrihen nga nje shtet i forte. Psh Imperializmi kolonial, i Napoleon Bonapartit apo i Adolf Hitlerit gjate Luftes se Dyte Boterore.
Tre qellimet e imperializmit jane:
1. Perandoria boterore; 2. Perandoria kontinentale; 3. Sundimi lokal
1. Perandoria boterore
Shembuj te ketij imperializmi te pakufizuar jane politikat ekspansioniste te Aleksandrit te Madh, Romes, Arabeve ne shekujt e VII dhe te VIII, Napoleonit, Hitlerit etj. Te gjithe keta kane te perbashket nje shtyse drejt ekspansionit qe nuk njeh kufij racionale, ushqehet ne sukseset e veta dhe nese nuk ndalet nga ndonje fuqi superiore me te do te vashdoje te kerkoje te pushtoje deri gjithe boten.
2. Perandoria kontinentale
Ky lloj imperializmi duket me qarte ne politikat e fuqive europiane per te arritur pozite sunduese ne kontinentin europian. Shembuj jane Luigji i XIV, Napoleoni i III-te dhe Vilhelmi i II-te, pjesemarresit ne Lufterat ballkanike te viteve 1912-1913 qe aspironin per hegjemoni ne ballkan apo Benito Musolini qe u perpoq ta shnderronte Detin Mesdhe ne nje “liqen Italian”.
3. Sundimi lokal
Ky model i imperializmit gjendet ne politikat monarkiste te shekullit te XVIII-te dhe XIX-te si psh tek Luigji i XV-te, Maria Tereza, Katerina e II-te, apo Bismarku i cili konsiderohet si mjeshtri i kesaj metode.
Dallimi mes ketyre tre politikave imperialiste mund te shpaloset fare qarte ne pikesynimet qe kishin psh:
Bismarku – sundimi lokal – I cili kishte per qellim te sundonte ne Europen qendrore
Vilhelmi i II – sundimi kontinental – I cili kishte per qellim te sundonte ne te gjithe Europen.
Hitleri – i pakufizuar, boteror – I cili kishte per qellim te sundonte ne gjithe boten
Tri metodat e imperializmit
Imperializmi ushtarak
Imperializmi ekonomik
Imperializmi kulturor
Imperializmi ushtarak
Forma me e dukshme me e vjeter dhe njekohesisht me vulgarja e imperializmit eshte pushtimi ushtarak. Perparesia e kesaj metode nga pikepamja e kombit imperialist qendron ne faktin se raporti i ri i pushtetit qe krijohet nga pushtimi ushtarak mundet si rregull te ndryshohet vetem me nje lufte tjeter te nisur nga vendi i mundur. Vendi qe fillon luften per qellime imperialiste:
1. Mund te fitoje perandori dhe ta mbaje ate siç beri Roma.
2. Mund ta fitoje ate dhe ne proçesin e perpjekjeve per te fituar akoma me shume mund ta humbase si ne rastin e Napoleonit.
3. Mund ta fitoje ta humbase me vone dhe te bjere viktime e imperializmit te te tjereve si ne rastin e Gjermanise nacional-socialiste dhe te Japonise.
Imperializmi ekonomik
Ky imperializem eshte me pak imponues dhe pergjithesisht me pak efektiv se sa varianti ushtarak dhe si metode racionale e arritjes se pushtetit eshte produkt i koherave moderne. Shembulli i dukshem modern eshte ajo qe quhet “diplomacia e dollarit”
Imperializmi kulturor
Kjo forme imperializmi nuk synon pushtimin e territorit apo kontrollin e jetes ekonomike por pushtimin dhe kontrollin e mendjes se njerezve si instrument per ndryshimin e raporteve te pushteteve mes dy vendeve. Imperializmi kulturor ne pergjithesi nuk arrin nje fitore aq te plote sa ti beje metodat e tjera te imperializmit te panevojshme. Ështe tipik per kohet moderne dhe luan nje rol plotesues per metodat e tjera. Ai e zbut armikun pergatit terrenin per pushtim ushtarak dhe depertim ekonomik. Psh eshte konsideruar se armata e peste e ushtrise hitleriane-ishte propaganda me te cilen u indoktrinua jo vetem ushtria por i gjithe kombi gjerman.
Konflikti nderkombetar
Prej njerezve te luftes kerkoni perfundimin …jo shkakun…
Seneka 2000 vjet me pare
Shkaqet e lufterave
Konflikti mund te perkufizohet si nje ndryshim ne perfundimet e arritura te parapelqyera te nje rrethane perpjekjesh per marreveshje. Konfliktet nderkombetare do te ekzistojne gjithnje i drejte apo i padrejte perfundimi i arritur i procesit te perpjekjeve per marreveshje eshte zgjidhja e konfliktit te veçante. Menyrat me pershkruese te perkrahura nga historianet kane prirje te perqendrohen ne menyre te ngushte mbi shkaqet e veçanta te drejtperdrejta te shperthimit te luftes te cilat ndryshojne per luftera te ndryshme. Psh Lufta e Pare Boterore, klasifikohen shkaqe te ndyshme te cilat sollen shperthimin e ketij konflikti.
Teorite mbi luften
Lufterat nuk kane nje shkak te vetem ose te thjeshte.
Ka shkaqe te domosdoshme dhe shkaqe te mjaftueshme.
Menyre per organizmin e teorive te luftes mund te sherbejne kater nivelet e analizes ne marrdheniet nderkombetare, te cilat jane: Niveli individual, Niveli i brendshem, Niveli ndershteteror, Niveli boteror
Gjashte llojet kryesore te konflikteve nderkombetare jane:
1. grindjet territoriale
2. konflikt per kontrollin mbi qeverine kombetare
3. konflikte ekonomike
4. konflikte etnike
5. konflikte fetare
6. konflikte ideologjike
Menyrat e ndikimit
Konfliktet zgjidhen kur nje proçes perpjekjesh per marreveshje i hapur ose i nenkuptuar arrin ne nje perfundim te pranueshem per te dyja palet. Te pranueshem nuk do te thote se te dyja palet jane te lumtura ose se perfundimi i arritur eshte i drejte, por vetem se asnjera pale nuk mendon se do t`ia vlente mundimi te ndryshoje kete perfundim. Lufta dhe veprimet e tjera te dhunshme qe ndermeren ne konfliktet nderkombetare synojne qe te zgjidhin konfliktin ne kushte te mira nepermjet nxitjes se dhunes si forme negative ndikimi. Shtetet kane mundesi edhe per perdorimin e mjeteve te tjera te ndikimit dhe te strategjive te tjera, te cilat shpesh veprojne me mire se sa lufta per zgjidhjen e konflikteve. Lufta mund te perkufizohet si: Nje dhune e qendrueshme ndermjet grupeve, ne te cilen forca ushtarake shteterore marrin pjese te pakten me njeren pale, e ne rastin e lufterave ndershteterore ato marin pjese me te dy palet, kurse ne rastin e lufterave qytetare marrin pjese vetem me njeren pale.
Llojet e lufterave
* lufta hegjemoniste
* lufta totale
* lufta e kufizuar
* lufta nderqytetare
* lufta guerrile
1. Lufta hegjemoniste
Ështe lufta per vendosjen e kontrollit mbi te gjithe rendin boteror, rregullat e sistemit nderkombetar ne teresi, perfshire rolin e hegjemonise boterore. ndryshe ky grup lufterash njihet si lufte boterore, lufte globale, lufte e pergjithshme ose lufte per sistemin.
2. Lufta totale
Lufta qe zhvillon nje shtet per te mundur e pushtuar nje shtet tjeter. Qellimi i saj eshte te arrije kryeqytetin e ta detyroje qeverine te dorezohet e cila me pas mund te zeeendesohet me njeren prej atyre qe do te zgjedhe fituesi. Ne raste te rralla fituesi mund ta bashkoje shtetin humbes me shtetin e tij ashtu siç u mundua te beje Iraku me Kuvajtin. Ne kete lufte e tere shoqeria mobilizohet per lufte dhe e tere shoqeria e armikut veshtrohet si objektiv i ligjshem per tu goditur.
3. Lufta e kufizuar
Perfshin veprimet ushtarake qe kryhen per te arritur disa objektiva pa synyar kapitullimin e pushtimin e armikut. Psh lufta e udhehequr nga Sh.B.A kunder Irakut ne vitin 1991. Sh.B.A e mori Kuvajtin por nuk vashdoi drejt Bagdatit per te rrezuar qeverine e Sadam Huseinit. Sulmet jane luftera te kufizuara te cilat perbehen prej nje veprimi afatshkurter te vetem, prej nje bombardimi ose sulmi te shpejte nepermjet tokes.
4. Lufta nderqytetare
Ka te beje me lufterat ndermjet fraksioneve brenda nje shteti qe mundohet te krijoje ose te mos lejoje nje qeveri te re per te gjithe shtetin ose per nje pjese te territorit te tij. Synimi mund te jete ndryshimi i tere sistemit te qeverisjes vetem per te zevendesuar njerezit qe bejne pjese ne te ose per te shkeputur nje rajon si shtet me vete.
5. Lufta guerrile
Kjo perfshin disa lloje lufterash nderqytetare dhe eshte lufte pa vija fronti. Forca te parregullta ushtarake veprojne ne mesin e popullsise qytetare dhe shpesh fshihen ose mbrohen prej kesaj popullsie. Ne luften guerrile pa nje vije fronti te qarte nje pjese e madhe e territorit nuk i perket ne zoterim asnjeres pale, te dyja palet ushtrojne ndikim ushtarak mbi te njejtet vende e ne te njejten kohe dhe kjo i ben keto luftera jashtezakonisht te dhimbshme per qytetaret
Terrorizmi sfide e kohes, ndikimet e tij ne mjedisin e sigurimit
Me 11 Shtator 2001 pjesetare te organizatave terroriste Al Kaeda moren nen kontroll kater aeroplane transporti. Ata vazhduan fluturimet, 2 prej tyre ne Qendren Boterore Tregtare dhe i treti ne Pentagon. Avioni i katert ne fushat e Pensilvanise, pasi pasagjeret heroikisht u perpoqen te fitojne kontroll mbi terroristet. Afersisht 3000 te pafajshem ngelen te vrare ne kete sulm, i cili shkaktoi nje humbje financiare ne biliona dollare.Bota pa me syte e saj sesi fenomeni i terrorizmit u shfaq me tere dhunen dhe ekstremitetin e vet, kriminal. Kjo dhune e pashembullt dhe me kriminalja ne 136 vitet e fundit te sistemit shteteror amerikan ka angazhuar studiues, politologe, sociologe e ushtaraket me ne ze te botes demokratike per analizen, shqyrtimin, vleresimin real te terrorizmit dhe veçanerisht, te luftes per perballimin dhe mposhtjen e tij.
Deri tani kjo lloj veprimtarie ishte me shume nje metode e aplikuar ne lufterat me intensitet te ulet, veçse tani ka marre forma e permasa te tjera.Kane kaluar disa vite nga sulmi terrorist ne truallin e amarikaneve. Ne pergjigje te tyre SHBA dhe Anglia pas afro nje muaj (7 tetor) sulmoi me aviacion forcat terroriste te Alkaedes, te vendosura ne Afganistan. Vijohet me operacione tokesore te cilet i`u bashkuan dhe shtete te tjera kualicionit antiterror. Megjithese nje largesi kohore minimale, eshte e mundshme qe larg emocioneve te pervijohet nje analize per kete ngjarje makaber. Te pakten çdo studiues i vemendshem mund te shmange frymen pesimiste qe i merr problemet te nderlikuara dhe me mundesi te pakta zgjidhjeje, frymen optimiste, qe njeh gjithe problematiken roze, e te orintohet drejt shikimit realist te problemeve, si nje moto objektive qe na mundeson nderrmarja e pranueshme per opinionin shoqeror e shkencor, mbi te gjitha garantimin e sigurimin e jetes se njerezve.
Sulmet terroriste te 11 Shtatorit ne menyre te padiskutueshme krijuan nje ere te re ne çeshtjet nderkombetare te sigurise. Megjithese terrorizmi ka qene nje tipar prominent (i dukshem) i kushteve globale per pjesen me te madhe te gjysmes se dyte te shekullit te kaluar, keto operacione (sulmet e 11 Shtatorit) ishin te ndryshme nga ana sasiore dhe cilesore nga ato te se kaluares. Ato perfshine nje planifikim te sofistikuar dhe afatgjate nga nje grup qe kaperceu kufijte nacionale dhe qe veproi brenda shume vendeve. Edhe pse flitet per nje “fanatizem te verber”, mendojme se objekti dhe mjetet me te cilat u realizua sulmi ruajne vazhdimisht racionalitetin dhe aktualitetin e tyre. Kjo perben nje arsye me shume per te analizuar terrorizmin, logjiken e praktikat e pergatitjes se tij, mjetet e sulmit, per arsenalet dhe armet e perdorura, per realizimin e tij, objektet e sulmuara, sfidat dhe ndikimet e tij ne mjedisin e sigurimit.
Kercenimi mbareboteror.
Terrorizmi nuk ka qene i njohur ne fjalorin e kriminalistikes. Ai hyri vone dhe mori permasa te frikshme. Qe nga akti terrorist palestinez, i rrembimit te avionit izraelit (1968) ky lloj krimi erdhi duke u zgjeruar dhe sofistikuar aq sa u be kercenimi me i madh ne mbare boten. Te nesermen e atentateve te bera ne vitin 1998 kunder ambasadave ne Najrobi, (Kenia) dhe (Tanzani) qe i`u ngarkuan Bin Ladenit, bota u be menjehere e ndergjegjshme, sepse kishte ndodhur nje forme “emancipimi” nje rrjet i shperndare, jashtezakonisht i organizuar, qe kishte baza ne mbare boten. E gjithe kjo lufte me viktima te pallogaritshme ne te gjithe boten u finalizua ne qender te Amerikes. Deri atehere terrorizmi ishte bere me bomba autobomba, rrembim avionesh e njerez kamikaz, qe hidhnin ne ere autobuza apo supermarkete, etj. Vendet e goditura kane qene kryesisht Izraeli, SHBA, Spanja, Irlanda, Anglia etj.
Ajo qe ndodhi ne SHBA ishte e pallogaritshme dhe e paimagjinueshme. Sulmi terrorist mbi kullat binjake ne Nju Jork tejkaloi fantazine me te shfrenuar te hiperbolizuar dhe nga arti komercial te Hollivudit dhe e ktheu boten mbrapsht ne periudhen e frikshme te Luftees se Ftohte. Shkalla e shkaterrimit si ne terma njerezor ashtu edhe ne ato fizike, ishte shokuese. Fakti qe sulmet dhe pasojat e tyre u transmetuan ne media ne menyre te drejtperdrejte, vetem sa renduan me tej efektin e tyre psikologjik. Fakti qe 19 terroristet e perfshire drejtperdrejte ne sulme i kryen ato me perpikmeri pavaresisht nga vdekja e tyre e sigurte, mund te paraqese gjithashtu nje tjeter ane te tmerrshme te terrorizmit te shekullit te 21-te – nje lloj terrorizmi qe duket qe do te jete jashtezakonisht i veshtire per te perballuar me mjetet tradicionale. Kur kullat e Qendres Boterore te Tregetise u shkaterruan nga terroristet dhe me shume se 3000 veta vdiqen, rane gjithashtu edhe konceptet e vjetra te planizimit te mbrojtjes.
Siç theksoi Sekretari i Mbrojtjes Donald Rumsfeld, mbrojtja e Shteteve te Bashkuara nuk ishte parashikuar ne ate, qe te mbronte nje qytet amerikan nga nje avion amerikan civil, i cili ishte ngritur nga nje aeroport brenda vendit. Ai mund te kishte thene me te njejten vertetesi, qe nuk mund te “planifikosh” te paimagjinueshmen. Sipas CIA-s, vetem nje organizate me nje qendrueshmeri te tejskajshme e pajisur me burime njerezore, logjistike e financiare te konsiderueshme dhe e mbeshtetur ne nje politike koherente, megjithese kriminale mund te shkaktoje nje gje te tille. Ajo qe e shtoi me shume rrezikun eshte fakti se atentati ne SHBA nuk mendohet se eshte llogaritur nga vete terroristet. Asnje grup terrorist nuk do t’ia dilte mbane ne sulme si ai i 11 Shtatorit pa pjesemarrjen aktive te nje ose disa shteteve, qeverive dhe sherbimeve sekrete perkatese. “Matematika” dukej i ndonje sherbimi sekret te sofistikuar, ndersa ata qe rrembyen avionet ishin vetem ekzekutuesit.
Perse Amerika ?
Analiza e klimes ne te cilen eshte lindur, rritur e pjekur fenomeni i terrorizmit behet me i domosdoshem perpara rrenjeve te hershme te lindjes se tij. Me kete problem jane marre dhe vijojne te shkruajne shume analiste dhe politolog. Mund te veçcojme midis tyre Aleksandro Corneli, nje prej specialisteve me te mire te terrorizmit. Keshtu, sipas tij maredheniet tregtare e njerezore te pas Luftes se Dyte Boterore, si dhe ato te pas Luftes se Ftohte e kane ndergjegjesuar njerezimin per problematiken me te cilen ai do te perballet ne nje te ardhme jo te larget. Veç te tjerash, SHBA gjate shekullit te kaluar ka qene vendi me i prirur drejt nderkombetarizimit te te gjitha marredhenieve njerezore publike e private, qe gjithesesi nuk kane rrjedhur me zhvillim linear.
Mbarimi i Luftes se Ftohte dhe klima e marredhenieve nderkombetare, veç te tjerash kane ekzpozuar tej mase SHBA ndaj rreziqeve te ndryshme si violine e pare, e superfuqi, pike referimi e shprese per shumicen e popojve, por edhe burim merish e urrejtjeje per nje kategori te caktuar njerezore. Per realizimin e qellimeve te tyre terroriste, autoret kane shfrytezuar te gjitha mundesite e lehtesimit qe krijon Perendimi per shkak te globalizimit te jetes shoqerore dhe pranise se teknologjive shume te sofistikuara ne fushen e komunikimit, te cilat e bejne te veshtire deshifrimin e kontakteve midis njerezve. Parimet ne teknologji na japin sa shanse dritheruese ashtu dhe rreziqe munduese thote J. Liberman. Ka ndikuar ketu dhe vetekenaqesia e amerikaneve, ne lidhje me mentalitetin e tyre te te qenit superfuqi e padiskutueshme, e pacenueshme etj. Kane qene pikerisht amerikanet nismetaret e pare te krijimit te organizmave te tjere nderkombetare duke filluar me Lidhjen e Kombeve, OKB, e shume te tjere, te cilet i kane kontribuar forcimit te marredhenieve midis shteteve, qeverive e individeve.
Si ne te kaluaren ashtu edhe ne kohen e sotme, amerikanet e kane paguar shtrenjte terrorizmin, pasi kane sakrifikuar jete te shumta njerezore. Edhe mbeshtetja ndaj shtetit te Izraelit, krijimi i te cilit ka qene nje nga vendimet e spiktura per kohen, te nderrmara nga OKB i ka kushtuar jo pak SHBA. Shperberja e Izraelit do te ishte per vete OKB nje disfate e pariparueshme, do te shkaterrohej çdo ideal bashkepunimi midis shteteve, e drejte legjitime dhe e pakontestueshme e tyre. Gjate periudhes nentor – dhjetor te vitit 1999, levizja antiglobale qe u zhvillua ne Seatle te ShBA, terhoqi vemendjen e gjithe botes, jo vetem per dhunen e ushtruar, por edhe per faktin se, Amerika ishte promotore dhe baze e globalizmit. Qe nga ajo kohe, e deri ne ditet tona tensioni midis perkrahesve dhe kundershtareve te globalizmit ne fushen e marredhenieve nderkombetare e ndershteterore ka ardhur vazhdimisht duke u rritur, por çeshtja amerikane ka nje histori me te vjeter se sa terrorizmi, e cila vlen te studjohet me kujdes. Disa fakte kalimtare na bindin per kete. Se paku qe nga viti 1917, kur Amerika hyri ne lufte perkrah fuqive te Antantes, midis Londres dhe Uashingtonit u vendosen marredhenie speciale, te cilat nuk u prishen kurre. Pas Luftes se Pare Boterore, marredheniet dypaleshe midis Gjermanise dhe SHBA kane qene shume te mira dhe kane vazhduar te tilla. Edhe marredheniet SHBA e Italise kane qene te mira, deri ne vendimarrjen e Musolinit per te hyre ne lufte kunder Antantes.
Ne harkun kohor midis dy lufterave boterore, marredheniet midis Frances e SHBA-se kane njohur nje muaj mjalti te vertete, sidomos ne fushen e marredhenieve artistiko kulturore. Marredheniet Amerikane Franceze filuan te ftoheshin pas ardhjes ne pushtet De Golit edhe pse ky i fundit i dha mbeshtetje te madh presidentit amerikan te asaj kohe Kennedy, per zgjidhjen e krizes se Kubes dhe mendohet se u perkeqesuan tani se fundmi me nderhyrjen ne Irak. Edhe midis Rusise bolshevike dhe SHBA kane ekzistuar marredhenie te mira, madje amerikanet ishin te paret qe njohen regjimin e Leninit. Me Japonine ShBA i preu marredheniet vetem pak kohe para sulmit ne Pearl Harbor. Marredheniet Kino-Amerikane kane vazhduar normale, deri ne vitin 1949, ndersa ne harkun kohor 1949-1971 mbeten te ngrira per arsye politiko-diplomatike. Qe ne vitet njezet SHBA shikohej me sy te mire nga bota Arabo Izraelite, per alternativen e tyre te sundimit kolonial ne keto vende. Ne vitet e mevonshme SHBA vendosi pikembeshtetjet e saj ne Iran, ne Arabine Saudite dhe me vone ne Egjypt, por ky ekuiliber u prish pas deshtimit te nderrmarjes Franko Britanike, per çeshtjet e pronesise se kanalit te Suezit ne vitin 1956. Perkeqesimi i imazhit, pavaresisht nga mjetet e perdorura dhe rruga e ndjekur ne rrafshin diplomatik ne vende te veçanta te kesaj zone, filloi me luften e Kipurit (Arabo-Izraelite) ne vitin 1973, ku mbeshtetja Amerikane ndaj Izraelit ishte shume evidente.
Perfundimi i Luftes se Ftohte, shperberja e BRSS, ringjallja e Rusise, Lufta e Gjirit Persik, çuan ne perfundimin se prania Amerikane ne rajonin e Lindjes se Mesme ishte e patolerueshme. Strategjia shumevjeçare Europiane ka synuar te beje te papranueshme aleancen Amerikano Izraelite, sidomos pas krizes se naftes te vitit 1973 e ne vazhdim, per t’i hapur keshtu rrugen kompromiseve Europiane ne vendet e rajonit te Lindjes se Mesme, perjashtuar Britanine e Madhe, e cila llogaritet te furnizohet me naften e Detit te Veriut. Vendi ideal per te zgjidhur problemet do te ishte Afganistani, i cili eshte vend i pazhvilluar dhe me pak i varur nga perendimi. Per fatin e tij te mire, ai u pushtua dhe nga Sovjetiket me 1979. Kjo eshte dhe zanafilla e luftes politiko-fetare me karakter guerile nga e cila grupi Taleban nxori shume perfitime, ndoshta dhe per faktin se, lideri Taleban Osama Bin Laden, kishte strategji te percaktuara qarte ne mendjen e tij.
Ne fillim te viteve ’90 zune fill sulmet terroriste ne Algjeri, ne Egjypt, ne Bosnje, Filipine, ne disa ish republika te ish Bashkimit Sovjetik, perfshi edhe Cecenine, me nje popullate te konsiderueshme myslymane. Ne te njejten menyre eshte vepruar edhe ne rajonin Sinjang te Kines, ne France e gjetke, por edhe ne SHBA ka pasur shfaqje te akteve terroriste si ai i vitit 1993 me autobomben e shperthyer Ëorld Trade Center, per te mos rreshtur edhe disa vite me vone e me ambasadat Amerikane ne Kenia dhe Tanzani. Me vone shenjestra e terroristeve u korrigjua. Ne vijen e pare doli sulmi ne planin material dhe ate simbolik siç eshte sulmi kunder SHBA dhe mbase edhe vendeve te tjera europiane. Talebanet erdhen ne pushtet fale luftes fitimtare me Armaten e kuqe. Kjo fitore ishte edhe rezultat i ndihmes amerikane e tranzituar nepermjet Pakistanit. Terroristet kane shfrytezuar ne arritjen e qellimeve te tyre nje fare mosdurimi, urrejtje si dhe vete kenaqesine Amerikane ne lidhje me mentalitetin e tyre te te qenit superfuqi e padiskutueshme, e pacenueshme, pra numri nje ne bote. Demokracia ekonomike amerikane perben nje kercenim serioz per sistemet e tjera ekonomikisht me te dobeta, me pak krijuese dhe konservatore. Ky kercenim perben rrezik sidomos per vendet islamike. Nen flamurin e luftes kunder Izraelit, kunder sionizimit, kunder SHBA dhe imperializimit te tyre global, fshihet ne te vertete lufta e vendosur kunder menyres se jeteses perendimore dhe asaj amerikane, perhapja e te ciles do te vinte ne rrezik jeten shoqerore dhe pushtetin politik te vendeve te tjera me te pazhvilluara.
Ne keto pozita rreshtohen lideret fetare dhe ato politike Afgane, Irakene dhe te disa vendeve islamike, te cilat duke shfrytezuar ndikimet e tyre tek masat e gjera kane mundur ti manipulojne ato dhe ti bejne shantazh edhe Pakistanit, Arabise Saudite etj. Sipas prof. Scoot Doran i Universitetit Princeton, studiues per Lindjen e Mesme, sulmet e 11 Shtatorit kishin qellim realizimin e provokimit nderkombetar ushtarak qe do ti jepte mundesi Alkaedes per ta shfrytezuar ne interes te revolucionit te veçante. “Parashikimi” i Bin Ladenit, vijon Doran, ishte portretizimi i Amerikes si “e keqe” qe perdor fuqine ushtarake si ai personazhi i filmave vizatimore ne perpjekje per te vrare mizen me arme atomike. Sipas ketij skenari myslymanet kudo ne bote do te zemeroheshin, do te shkaktohej çarje midis shtetit dhe shoqerise ne Lindjen e Mesme, nga ku qeverite e konsideruara pro perendimore mbyteshin ne detin e nje opinioni armiqesor. Siç jeni deshmimtare, rrjedha e ngjarjeve nuk ndoqi “parashikimet” e Bin Ladenit. Nderkohe eshte e njohur se “turmat e rruges” aq me fame ne boten arabe ishin padyshim armiqesore ndaj luftes amerikane ne Irak, edhe nga fakti qe po behej pak per zgjidhjen e problemit palestinez.
Sfida me e madhe aktualisht eshte modernizimi i shoqerise islamike. Rrezik te madh gjithashtu perben pushteti politik dhe ekonomik i perqendruar ne duart e familjeve fetare, mbreterore, kryetaret e fiseve ne disa nga keto vende. Nje dukuri e tille eshte shfaqur sidomos ne tridhjetevjeçarin e fundit, ku te ardhurat e nxjerra nga nafta pas krizes se 1973 jane shumefishuar. Keto te ardhura jane perdorur kryesisht per blerje armatimi, per realizim projektesh faraonike, per ndertime luksoze per pushtetaret dhe kleriket e tyre (shembull tipik perben Iraku).
Nese do te punohej per infrastrukturen e ketyre vendeve do te beehej e mundur lidhja e saj me sferen prodhuese e per rrjedhoje ngitja e nivelit socialekonomik e kulturor te tyre. Grumbullimi i faktoreve te ndryshem ushtarak, politik, diplomatik, fetar gjeopolitik, financiar etj eshte shkaku i sulmit te 11 Shtatorit. Por disa nga keta faktore nuk veprojne me. Nuk ekziston me Lufta e Ftohte, Rusia nuk eshte me superfuqi, perkundrazi ajo ka nevoje per paqe e siguri, per ti perdorur energjite dhe burimet e brendshme per zhvillimin ekonomik. Vetem pak dite pas atentatit, Kina u pranua ne OBT (ORGANIZATA BOTERORE E TREGTISË), delja e zeze e antiglobalizmit realizoi qellimin e saj duke u integruar ne ekonomine boterore, rruge e nisur jo rastesisht ne vitin 1979, kur dolen rregullat e reja ne fushen e veprimtarise ekonomike. Vartesia e vendeve te zhvilluara nga nafta e Lindjes se Mesme eshte zvogeluar ndjeshem nderkohe qe ne zonat e tjera jane zbuluar burime te konsiderueshme naftembajtese, shfrytezimi i te cilave sapo ka filluar. Edhe ne vendet islamike kerkese kryesore eshte integrimi ekonomik boteror edhe ne kushtet e pakesimit te te ardhurave nga nafta dhe gazi natyror.Vendet islamike tashme siç u vertetua ne Afganistan, Irak etj jane, ndergjegjesuar se prapambetja ekonomike ka nxjerre ne pah edhe problemet politike sidomos ate te pushtetit, pra se kush do te kete lidershipin midis autoriteteve (fetare dhe civile). Ky problem kerkon nje formulim te ri te shume rregullave shoqerore te marra nga Kurani. Qendresa ne luftime, ne pune dhe ne jete dhe ne gjithe jeten shoqerore te botes islamike kerkohet te riformulohen.
Lufte e tipit te ri.
Edhe pse terrorizmi ka qene vijimisht ne jeten shoqerore (mjafton te kujtojme se OKB-ja per kete dukuri ka folur ketu e 30 vjet te shkuara), lufta kunder terrorizmit nderkombetar eshte lufte e tipit te ri apo lufta e pare e shekullit te XXI e quajti ate George Bush. Kjo eshte e tille jo vetem per shkak te demeve materiale e sidomos viktimave ne njerez, por edhe per rrezen e veprimit te saj. Mbi te gjitha ne kete lufte mungojne koordinatat strategjike dhe politike, mbi te cilat jane luftuar dhe kryen konflikte per shekuj te tere”. Bashkesia nderkombetare e njihte terrorizmin e shtetit, tani ajo perballej me terroriste qe kishin shtene ne dore nje shtet. Ky eshte nje rrjet global qe nuk perqendrohet ne nje territor te vetem. Ai nuk njeh kufij, mund te godase kudo dhe kurdo dhe te zhduket si spekter. Ky terrorizem eshte sa frut i varferise se pergjithshme, aq dhe i prapambetjes se pergjithshme dhe i fanatizmit, te cilat tentojne nje ndeshje te forte ndaj modernizimit, teknologjise se zhvilluar dhe komunikimit te masave. Ky sulm eshte nje sfide per sistemet e sigurise kombetare ne çdo vend. Edhe vendi me potencialin me te madh te botes, jo vetem per sigurine e vete, por edhe te vendeve te aleances perendimore e me gjere, mund te kete pika te dobeta e te preket.
Gjema e sherbimeve sekrete amerikane gjeti shtrat ne kompleksin e epersise qe u jep sundimi i tyre teknologjik. Ky eshte shkaku fillestar i kesaj fatkeqesie te papare. Per here te pare terrorizmi arriti ne nje nivel strategjik. Amerika ka njohur luftra, thoshte Presidenti Bush, por gjate 136 viteve te kaluara ato kane qene luftera ne toke te huaj, perveçse nje te diele ne vitin 1941. Amerika ka njohur demtime nga luftrat, por jo ne qender te qytetit te madh ne nje mengjes te kthjellet.
Amerika ka njohur sulme te befasishme por asnjehere kunder mijera civileve. Ne aspektin e llojit te luftes gjykohet se kjo eshte e llojit asimetrik, ku njera pale ka epersi ne forca, mjete e burime ekonomike, epersi ne teknologji, ne shtrirjen hapesinore, ndersa pala tjeter eshte inferiore ne te gjitha keto. Ne kete lufte fitorja e para duhet te jete qe te tregohet e verteta. Dhe e verteta eshte qe kjo lufte nuk do te jete si asnje lufte tjeter, ne te cilen eshte shpallur kombi amerikan. Ne kete lufte misioni percaktoi koalicionin dhe jo anasjelltas. Krahas operacionit ushtarak me perdorimin e teknikes se sofistifikuar mori risi lufta elektronike. Uniformat e ketij konflikti, paralajmeronte R.Ramseld, do te jene kostumet e bankiereve dhe thjeshtesia e programuesve, po me aq siguri sa edhe uniformat e kamuflazhit per shkretetirat. Kjo nuk eshte lufte kunder nje individi, nje grupi, nje feje apo nje vendi. Kundershtari eshte nje rrjet global organizatash terroriste dhe e sponsoreve te tyre shteterore.

Detyra Plote