LEKSIONE TE LENDES “ AUDITIM”
TEMA 1: Lindja e nevojës për shërbimet e auditimit dhe roli i tyre në qeverisjen e organizatave
I. Lindja e nevojës për shërbimet e auditimit
I.1 Historia e zhvillimit të shërbimeve të auditimit
Historia e shërbimeve të auditimit është mjaft e hershme. Që në kohët e lashta njerëzve u lindi nevoja e shqyrtimit të hollësishëm të veprimeve të tyre të përditshme ekonomike. Nevoja për transparencë në administrimin e pasurisë shtroi nevojën e fillimit të legjimitetit të shërbimeve të auditimit. Shërbimet e para të auditimit dhe kontabilitetit njihen nëpërmjet dokumentacionit të rrallë dhe të hershëm, ku mundësia për të mos grabitur shpikjen/zbulimin e shkruar njihet rreth 8500 vjet përpara krishtit (B.C). Në Egjiptin e vjetër, Babiloni dhe Greqi, dëshmi të shkruara flasin për ekzistencën e ligjeve tregëtare dhe të raporteve kontabël që në vitin 3 000 para Krishtit në Babiloninë e Lashtë. Në Egjiptin e lashtë faraonët tatonin në veçantëi grumbullimin e drithrave dhe për këtë arsye u vendosën me ligj ”mbikqyrësit” për drithrat e bukës. Gjithashtu, në Athinën e vjetër 300 vjet para Krishtit është themeluar Kongresi i Kontabilitësve me qëllim inspektimin e ekonimive të shtetit. Për tu theksuar është që Aristoteli në veprwn e tij “Politika” (384 B.C – 322 B.C) jep ide mbi sistemet e kontrollit tw brendshwm si twrwsi normash rregullative, aktesh drejtuese e koordinative. Në Romën e lashtë ndeshen ”vlerësuesit” dhe ”arkëtarët”, të cilët ishin të detyruar të paraqisnin në gjykatë raporte për administrimin e parave publike.
Në kohët e mesjetës, kur zotëruesi i
tokave të një zone shkonte në luftë apo largohej për të eksploruar pjesë të tjera të konsiderueshme të panjohura për madhështinë e Mbretit apo të vendit, zakonisht prona e tij manaxhohej nga një person apo një grup njerëzish të tjerë në mungesë të tij. Këta persona, që caktoheshin të manaxhonin tokën quheshin kujdestar. Kur pronari kthehej, i kërkonte kujdestarit t’i raportonte mbi manaxhimin e pronës duke i paraqitur një llogari të procesit të manaxhimit. Ata, të cilët kishin realizuar fitime në favor të pronarit shpërbleheshin në mënyrë të mjaftueshme. Ata, të cilët nuk kishin realizuar fitime, gjithashtu merrnin vetëm një pagesë.
Për auditimin e bredshem dhe të jashtëm, moment mjaft i rëndësishëm është shpikja e mbajtes së regjistrimit të dyfishtë që u bë në atdheun e kontabilitetit në Itali nga familja e mjekve ”Florence” te Italisë në vitin 1397.
Epoka moderne e kontabilitetit fillon nga viti 1494 kur një monk i quajtur Luca Pacioli publikoi të parin libër mbi kontabilitetin. Ai u bë i njohur si ” Babai i Kontabilitetit” sepse informacioni dhe libri i tij dimensional u shpërnda plotësisht. Bashkimi i parë i auditorëve profesionistë zyrtarisht shfaqet në Venecia të Italisë në vitin 1581 me emrin ”Coliegi dei Raxonati”. Gjithashtu edhe ekonomisti i njohur Smith (1723 – 1790) nw veprwn e tij “Pasuria e Kombeve” mbikqyrjen dhe auditimin e shpenzimeve e shikon si njw mwnyrw pwr tw arritur nw begati publike.
Me zgjerimin e tregtisë gjatë shekullit XIX rritja e kerkesës si dhe rritja e nevojës për financime, solli gjithë e më shumë investitorë. Në këtë mënyrë filluan të praktikohen pronësitë e përbashkëta mbi një biznes dhe u formuan kompanitë e kushtëzuara (aksionere). Pronarët filluan të rekrutonin manaxherë për të menaxhuar kompanitë, të cilët jepnin llogari, zakonisht një herë në vit për kujdestarinë e tyre.
Por, kur kujdestari jep llogari për kujdestarinë e tij, pronarit i lind një pyetje e rëndësishme në mendjen e tij:
A mund t’i besoj kësaj llogarie (apo pasqyrimi)?
Mund të ketë gabime ?;
Mund të ketë keqkuptime ?;
Mund të ketë fshehje për mashtrim ?.
Shumica e personave që investojnë fonde dinë pak, në mos asgjë, rreth biznesit ku ata investojnë dhe për rrjedhojë nuk mund të jenë të sigurtë se sa e besueshme është paraqitja e llogarisë. Ky problem është zgjidhur duke caktuar një palë të tretë, të pavarur që të dëgjojë paraqitjen e llogarisë, për të investiguar dhe ekzaminuar nëse është e nevojshme dhe të japi një opinion nëse e gjykon të arsyeshme.
Fillimisht, dhënia e llogarisë paraqitej gojarisht, shpesh në ambjente të hapura dhe pasi dëgjohej, dëgjuesit e respektuar do të raportojnë opinionin e tyre. Këta persona njihen si auditorë. Ndërsa bizneset zgjerohen dhe bëhen më të sofistikuara, paraqitja e llogarise në mënyrë gojore zëvendësohet në formën me shkrim, pra në formën e pasqyrave financiare, por, emri auditor, dëgjues, mbeti.
Auditorët, të cilët zotërojnë aftësi dhe ekspertizë (profesionalizëm) në masë të konsiderueshme në investigimin e llogarive dhe raportimin e gjetjeve të tyre, bëhen të njohur dhe të kërkuar. Shumë prej tyre përgjatë shekujve, u bënë themeluesit e firmave kryesore të sotme të auditimit.
Kompleksiteti i biznesit dhe cilësia e ndryshme e kujdestarisë nga ana e manaxherëve bëri të mundur në vendosjen e një kodi (të rregullave) për kompanitë e kushtëzuara (korporatat) në legjislacionin e Britanisë së Madhe. Mbrojtja që u ofrohet pronarëve nëpërmjet këtij ekzaminimi dhe raportimi i pavarur i audituesve u bë e njohur duke e paraqitur si një kërkesë statutore, sipas së cilës pasqyrat financiare për çdo kompani duhet që të auditohen.
I.2 Zhvillimi i auditimit në Mbretërinë e Bashkuar
Koncepti i audituesve paraqitet zyrtarisht në Angli në vitin 1285 në një dekret të Eduardit të parë. Ky dekret përcaktonte së të gjithë administratorët e parave publike do të auditoheshin nga audituesit. Eshtë e rëndësishme te theksohet se, kjo ka të bëjë kryesisht me auditimin e brendshëm.
Funksionet e auditimit publik kanë një histori të gjatë, e cila mbijetoi dhe vazhdon të ekzistojë mbi bazat e funksioneve të zyrtarëve publikë të ngarkuar me auditimin e shpenzimeve qeveritare nga audituesit e thesarit (exchequer) qysh në vitin 1314 në Angli (Mbretërinë e Bashkuar). Krijimi dhe stabilizimi i një strukture për auditimin e shpenzimeve të thesarit me përshkrimin e përgjegjësive zyrtare u bë nga Mbretresha Elizabeth I rë në vitin 1559.
Një rol të rëndësishëm në reformimin e financave publike dhe të përgjegjësive parlamentare luajti Gladstone, i cili inicioi ligjin për departamentin e auditimit dhe të thesarit, duke e paraqitur dhe miratuar në Parlamentin Britanik në vitin 1866. Me këtë ligj ju kërkohej të gjitha departamenteve, për herë të parë, që të përgatisnin llogaritë vjetore, të njohura si llogari të përvetësimit (llogari të caktuara për një çështje) (appropriation accounts). Aktet e vitit 1866 krijuan bazën e përgjegjësive për fondet publike. Parlamenti autorizon (miraton) shpenzimet, kontrollorët kontrollojnë dhënien e fondeve dhe llogaritë e nxjerra (prodhuara) nga departamentet qeveritare, dhe audituesit e përgjithshëm auditojnë dhënien e fondeve dhe llogaritë e nxjerra (prodhuara) nga departamentet qeveritare.
Legjislacioni i ri i vitit 1921, mbi thesarin dhe departamentet e auditimit, adreson lejimin e kontrollorëve dhe audituesve të përgjithshëm që të besojnë dhe të mbështeten në shembullin e një kompioni mesatar (dmth. marrjen e rasteve me zgjedhje) për ekzaminimin e një pjese të transaksioneve. Ky akt i kërkon C & AG të raportojnë në Parlament dhe të sigurojnë se paratë shpenzohen në përputhje me dëshirat (vendimet) e Parlamentit.
Presioni për reformimin e sistemit të auditimit publik u rrit nga vitet 1960. Ndjekja e çështjeve/problemeve të shprehura nga parlamentarët dhe akademikët se fusha e auditimit publik ka nevojë të modernizohet për të reflektuar ndryshimet domethënëse (më të rendësishme) në rolin e sipërmarrjes qeveritare mbi orientimin e shekullit të 19-të. Në mënyrë të veçantë, u ra dakord se është e nevojshme për një forcë specifike (të veçantë) për të lejuar C & AG për të raportuar në Parlament në mënyrë të pavarur dhe në liri veprimi (me maturi e pjekuri dhe pa ndikime politike) për arritjen e vlerës së parasë nga departamentet qeveritare. Reforma, theksoi gjithashtu, që sa më e fuqishme të jetë marrëveshja për të vënë në vend dhe për të siguruar pavarësinë e auditorëve publikë aq më mirë do të realizohet misioni i auditimit.
Këto ndryshime u reflektuan në ligjin e viti 1983, për Auditimin Kombëtar. Sipas këtij akti, kontrollorët dhe audituesit e përgjithshëm, zyrtarisht u bënë zyrtarë të Dhomës së Përfaqësuesve (Hause of Commans) dhe iu dhanë menjëherë/urgjentisht forcë (express power) për të raportuar në Parlament në mënyrë të pavarur dhe pa ndikime politike (në liri të plotë) mbi ekonominë, efektivitetin dhe eficiencën për të përcaktuar se si strukturat qeveritare kanë shpenzuar fondet publike. Ky ligj, gjithashtu, krijoi Zyrën Kombëtare të Auditimit (NAO) për të zëvëndësuar departamentet e thesarit dhe të auditimit në mbështetje të Kontrollorëve dhe Audituesve të Përgjithshëm (C & AG).
Zhvillimi i auditimit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës
Në kongresin e parë të shteteve të bashkuara të Amerikës mbajtur më 1789 u aprovua një akt që përfshinte masat për caktimin (emrimin) e sekretarit të thesarit, kontrolluesit dhe audituesit. Puna e audituesve kryesisht si një funksion i paster (i ndarë) ishte për shikimin e llogarive publike, ekzaminimin (kontrollin) e tyre, dhe çertifikimin e bilanceve.
Në SHBA zhvilllimi intensiv i auditimit fillon më 1887 kur në shtetin New York themelohet shoqata e parë amerikane e auditorëve dhe futet emërtimi “kontabilist i autorizuar publik” (Certified Publik Accountants), emërtim i cili vazhdon edhe sot.
Në lidhje me strukturat e auditimit të brendshëm përveç përvojës shumë të hershme të Anglisë, duhet theksuar se, që nga viti 1941, kur u themelua Instituti i Auditorve të Brendshëm në Amerikë [(The institute of Internal Auditors (IIA)] e në vazhdim, përvojën më të mirë që lidhet me praktikat profesionale të auditimit të brendshëm e gjejmë pranë këtij instituti.
Ky institut, i cili tejkalon kufijt amerikan dhe shëndërrohet në institut të përmasave botërore respektivisht po merrë karakter ndërkombëtar dhe funksionon si një shoqatë ndërkombëtare profesionale ku aktualisht ka më shumë se 150.000 anëtarë me të drejta të plota.
Bordi i drejtorëve të këtij instituti në vitin 1999, konstatoi se praktikat profesionale të auditimit të brendshëm, të miratuara në mesin e shekullit të kaluar, nuk i shërbenin ndryshimeve të thella që kishte pësuar sistemi në tërësi dhe, për këtë arsye, ndërmori nismën për rishikimin e tyre. Në Janar 2003 përfundoi rishikimin e dytë të Praktikave Profesionale të Auditimit të Brendshëm dhe në Janar 2004 ato u mandatuan si standarde të reja.
Një ndryshim i rëndësishëm në funksionet e auditimit të brendshëm në Shtetet e Bashkuara, ndodh më 1987 me raportrin e komisionit “Treadway”. Ky komision u organizua në pesë organizata: The Institute of Internal Auditors (IIA), American Institute of Certified Accountatnts (AICPA), Amerikan Accounting Association (AAA), Institute of Management Accountants (IMA), dhe Financial Executives International (FEI) të njohur si Komiteti i Organizatave Sponsorizuese (The Committee of Sponsoring Organizations (COSO). Komisioni u krijua për të studiuar rastet e mashtrimit të raportimit financiar. Komisioni përcaktoi:
1. Duhet të ekzistoj një funksion i auditimit të brendshëm në çdo organizatë të sektorit publik; si dhe
2. Duhet të kemi nje komitet auditimi në organizatë të përbërë nga drejtues jo ekzekutiv në organizatë.
Auditimi si një profesion është zhvilluar në vazhdimësi për të përcaktuar mënyra dhe rrugë të reja me synim plotësimin e kërkesave të publikut për të ofruar shërbime gjithnjë e më të kualifikuara. Në fillim të viteve 70-të të shekullit të kaluar, u duk qartë një hendek i madh ndërmjet percaptimeve të publikut nga njëra anë dhe auditorëve, në lidhje me funksionet dhe përgjegjësitë që ata kishin për të bërë transparencën e fondeve publike. Për këtë arsye në vitin 1974 u themelua komisioni “KOHEN”, i cili analizoi problemet dhe çëshjet që kidhin të bënin me rolin e audituesve të pavarur. Nga ky komision u hartua një paketë rekomanidimesh, duke trajtuar një gamë të gjerë problemesh të fushës audituese. Në vitet 70-të Kongresi Amerkan miratoi një paketën kryesore të rekomanimeve për përmirësimin e veprimtarisë audituese, që kishin të bënin kryesisht me zbulimin e mashtrimeve, me paralajmërimin e publikut për mundësitë poteciale të shkatërrimit të bizneseve të tërësi dhe masat disiplinore nëse shkelej etika profesionale e tyre. Në vitin 1986 u ngrit një komitet tjetër (i kryesuar nga kongresmeni Brooks) që përgaditi raportin për auditimin e njësive qeveritare, në të cilin u publikuan “standartet e angazhimit” (Statement on Standards for Attestation Engagements).
Zhvillimi i auditimit në vendet e Bashkimit Europian
Zhvillimi i veprimtarisë audituese është i lidhur nguishtë me zhvillimin e ekonomisë së tregut, pra dhe auditimi më i zhvilluar është në vendet si : SHBA, Britani e Madhe, Gjermani, Itali, Francë etj.Për zhvillimin e auditimit në Europë me rëndësi është themelimi i “Lidhjes së Auditorëve të Kontabilitetit të Berlinit” në Gjermani në vitin 1896. Më 1931 në Gjermani futet emërtimi hulumtues “ekzaminues” ekonomik, d.m.th. revizor, emërtim që ekziston edhe sot. Zhvillimi i auditimit të jashtëm në kuptimin e vërtet të fjalës fillon në fillim të shekullit 15 në Itali. Bashkimi i parë i auditorve profesionist zyrtarisht u shfaq në Venecia të Italisë në vitin 1581 dhe mbante emrin “Coliegio dei Raxonati”. Shumë më vonë bashkime të tilla u shfaqën edhe në vende të tjera europiane dhe në SHBA. Për zhvillimin e auditimit të jashtëm me rëndësi ka qenë themelimi i instituteve kombëtare të auduitorëve të autorizuar, si : “Amercan Institute of Certified Publik Accountants” në SHBA, “Thë Institue of Chartered Accountants” në Britaninë e Madhe, “Instituder Wirtschafts Prufer” në Gjermani. Zhvillimi historik ka bërë që në shtetet europiane (duke përjashtuar Brtianinë e Madhe dhe Holandën), në veprimtarinë audituese kujdes më i madh i kushtohet harmonizimit me dispozitat përkatëse ligjore, ndërsa në Britani dhe SHBA i kushtohet më tepër rëndësi zbatimit të standarteve dhe parimeve të përcaktuara dhe miratuara.
Për zhvillimin e auditimit të brendshëm është me rëndësi edhe themelimi i instituteve të auditimit të brendshëm në Britaninë e Madhe në vitin 1952 me rreth 4000 anëtarë, në Gjermani më 1958 me rreth 1000 anëtarë, në Francë më 1965 me rreth 1500 anëtarë, në Zvicër më 1980 me rreth 1100 anëtarë, në Austri më 1984 etj. Gati është e pamundur të flitet për zhvillimin e auditimit të brendshëm në kushtet e sotshme pa institucione profesionale, të cilat mbrojnë dhe zhvillojnë këtë profesion në vazhdimësi. Për këtë arsye sot në të gjitha vendet e zhvilluara të botës të cilat janë të orjentuara në zhvillimin e ekonomisë së tregut vepron instituti për auditimin e brendshëm ose shoqata profesionale me emër të ngjashëm.
1.5 Zhvillimi i auditimit në ekonomitë në tranzicion pas viteve 90 të
Pas vitit 1990, ekonomitë e reja në tranzicion filluan procesin e zhvillimit të sistemeve të kontrollit financiar si një nevojë e zhvillimit të tyre drejt ekonomisë së tregut. Përpjekjet fillestare u fokusuan në reformat teknike e strukturore. Por, duke kaluar koha u bë e dukshme që kërkoheshin ndryshime të mëdha afatëgjata si në institucionet e sektorit publik ashtu dhe në shoqërtië private që po krijoheshin dhe zhvilloheshin me një një ritëm mjaft të madh. Po kuptohej që gjithnjë e më shumë po veprohej në një ambient pune me kushtëzime të mëdha për të vepruar në fusha të ndryshme, kushtëzime këto të karakterit ligjor dhe profesional. Zbatimi i reformave të mëdha të ndërmarra në institucionet e sektorit publik dhe atij privat kërkonte para së gjithash reforma të thella në sistemet e auditimit, të cilat po kalonin prova të vështira, ku përveç mungesës së kapaciteteve ligjore dhe institucionale që janë evidente gjatë gjithë periudhës së tranzicionit, u shoqëruan dhe me problematika të ndryshme të pushtetit politik dhe burokratik që ekzistonte brenda sektorit publik. Pasojat e sistemit të ekonomisë së centralizuar, bënë që shumë nga vendet në tranzicion të kishin pak përvojë në auditimin modern, ndërkohë që në vendet e zhvilluara, teoria dhe praktika e fushës së auditimit ishte mjaft e zhvilluar dhe e përhapur. Duhet theksuar se, në mjaft nga vendet që janë në tranzicion, roli dhe funksioni i auditimit akoma nuk është kuptuar ashtu siç duhet. Në disa prej këtyre vendeve ekziston akoma koncepti (si pasojë e traditës së krijuar) i “kontrollit shtetëror” apo ”kontrollit të veprimtarisë” duke u bazuar në praktikat e mëparshëme. Pra, koncepti për veprimtarinë e auditimit të brendshëm në këto vende është akoma ai i mëparshmi i “policit” dhe “kontrollit”, koncept që nuk ka lidhje me rolin dhe funksionin e auditimit në vendet me ekonomi tregu të zhvilluar. Me mbështetjen e BE-së disa nga këto vende po reformojnë strukturat e mëparshme të kontrollit shtetëror me qëllim krijimin e një funksioni të pavarur të auditimit të brendshëm, që vepron në përputhje me standartet ndërkombëtare dhe praktikat profesionale të kësaj fushe. Reformat kryesore sot janë fokusuar në reformimin e sistemeve të proceseve të organizatave dhe të sistemeve të institucioneve publike e të menaxhimit financiar. Ndër reformat e para janë ato për zhvillimin e funksioneve të administrimit të thesarit dhe mjeteve monetare në kesh, për t’i orientuar drejt një buxhetimi strategjik. Reformat kanë vazhduar me zhvillimin e procesit buxhetues, modernizimin e kontabilitetit dhe raportimin me synim krijimin e bazës së nevojshme për zhvillimin e funksionit të auditimit të jashtëm. Një rol të rëndësishëm në këtë proces luajnë ministritë e financave, të cilat kanë rol udhëheqës në kontrollin e burimeve publike, planifikimin e përdorimit të burimeve dhe menaxhimin e tyre, gjithashtu ato duhet të ndërtojnë mekanizma institucionalë që mbështesin dhe kërkojnë një orientim drejt rritjes së performancës së përdorimit të parasë. Ndër proceset e mësipërme, reformat e ndërmarra për modernizimin e kontrollit të brendshëm, auditimit dhe monitorimit kanë qenë më të ngadalta, por duhet theksuar se, shumë nga vendet në tranzicion kanë pak, ose aspak traditë për funksionimin e auditimit të brendshëm dhe të jashtëm modern, dhe konceptet bazë të funksionimit të auditimit. Çështje e rëndësishme që sot shtrohet është, si ta zhvillojmë një funksion të auditimit në një mjedis të kapaciteteve të pakta, me prioritete konfliktuale dhe pa perspektivë integrimi në BE, pasi përvoja në këtë drejtim është e paktë dhe fragmentare. Për këtë, institucionet ndërkombëtare, në veçanëti Banka Botërore ka hartuar metodologji për të vlerësuar faktorët që kontribuojnë në zhvillimin e suksesshëm të një funksioni të auditit modern për ekonomitë e vendeve në tranzicion, me synim mbështetjen e zhvillimit të veprimtarive të auditimit. Në botën e sotme, sistemet e menaxhimit financiar dhe institucionet efektive luajnë një rol të rëndësishëm në zbatimin e politikave të zhvillimit kombëtar dhe reduktimit të varfërisë për çdo vend. Eshtë me rendësi për publikun të kuptohet që të gjitha këto politika zhvillohen nën kontekstin e faktorëve ekonomikë, socialë dhe politikë të vendit përkatës, faktorë të cilët mund të çojnë përpara ose të pengojnë këto ndryshime. Prandaj, kërkohet një paraqitje e saktë e ambjentit në të cilin zbatohet reforma e auditimit të brendshëm, pasi kjo ka një ndikim të rendësishëm në suksesin reformës që do të zbatohet.
Zhvillimi i auditimit në Shqipëri
Zhvillimet historike të vendit tonë, luftërat dhe pushtimet e gjata nga të huajt, për shumë shekuj nuk lejuan krijimin e një shteti shqiptar. Për gati pesë shekuj të pushtimit turk, në vendin tonë ekzistonin dhe vepronin ligje e rregulla që imponoheshin nga interesat e perandorisë otomane. Shqipëria mundi të formojë shtetin e parë shqiptar vetëm më 28 Nëntor 1912. Qeveria e parë shqiptare e kësaj periudhe ngriti institucionet e veta ligjore dhe administratën shtetërore. Por, ende pa u konsoliduar shteti, lufta ballkanike dhe ajo botërore pezulloi konsolidimin e institucioneve të shtetit shqiptar. Në vitin 1925, Asambleja Kombëtare miraton Statutin e parë Themeltar të Shtetit Shqiptar (Kushtetutën). Në kohën që ky dokument u miratua, kjo ishte një arritje e madhe historike, pasi u sanksionuan me ligj tiparet kryesore të shtetit dhe të institucioneve të tij legjitime. Në këtë kushtetutë, përveç të tjerave përcaktohet edhe institucioni që ngarkohet me kontrollin shtetëror të financave publike që ishte Dhoma e Deputetëve.
Dhoma e Deputetëve kishte atributet e një institucioni që kishte të drejtë dhe detyrë të kontrollonte qeverinë, për mbrojtjen e interesave të përgjithshme të vendit. Dhoma e Deputetëve krijonte komisione hetimi për të studjuar çështje e fakte që lidheshin me këto interesa. Komisionet kryenin hetime, kërkonin shpjegime nga autoritetet publike, shoqëritë shtetërore apo individët privatë dhe kishin të drejta ekskluzive mbikëqyrëse mbi aktet zyrtare për të provuar pajtueshmërinë e tyre me interesat publike. Këto atribute kishin në përmbajtje një autoritet ligjor që sanksiononte kontrollin e parlamentit mbi qeverinë.
Në vitet 1928-1939, Shqipëria drejtohet nga një monarki institucionale.
Në Statutin Themeltar të Mbretërisë Shqiptare, kontrolli shtetëror reformohet në formë dhe përmbajtje. Në këtë Statut (Kushtetutë), financat e shtetit kontrollohen nga Këshilli Kontrollues, i cili ka atributet e një organizmi të pavarur. Këshilli Kontrollues, pranë Parlamentit, përbëhej nga kryetari dhe dy anëtare të zgjedhur. Me ligj të veçantë përcaktohej mënyra e organizimit dhe ushtrimit të detyrës. Objekt i veprimtarisë së Këshillit Kontrollues ishte kontrolli preventiv dhe konsuntiv i të ardhurave dhe shpenzimeve të shtetit. Me ligj përcaktohej mënyra e raportimit në Parlament dhe marrëdhëniet e tij me këtë organ, me qeverinë dhe mbretin. Gjithashtu, në ligj përcaktohen edhe modalitetet e emërimit dhe mandati kushtetues prej 7 vjetësh, i cili siguronte paprekshmërine funksionale dhe mbrojtjen ligjore të anëtarëve të këtij Këshilli.
I organizuar në formën e Këshillit Kontrollues, kontrolli shtetëror merr atributet e një institucioni të pavarur që përputhet me konceptet moderne të organizimit të tij.
Në vitet 1939-1944, Shqipëria pushtohet nga forcat e koalicionit nazifashist të Italisë dhe Gjermanisë. Për rrjedhojë, si në të gjitha institucionet e tjera shtetërore, pezullohet e gjithë veprimtaria e këtij institucioni.Në vitin 1945, Këshilli Antifashist Nacional Çlirimtar, që kishte atributet e një Parlamenti, institucionalizon kontrollin shtetëror nëpërmjet një Këshilli Kontrollues.Ky Këshill kishte për objekt kontrollin ekonomik e financiar në të gjithë vendin. Detyra kryesore e Këshillit Kontrollues ishte: kontrolli preventiv dhe konsuntiv i shpenzimeve të shtetit, mbikëqyrja për të ardhurat shtetërore dhe ajo e veprimtarisë të nëpunësve që administronin paratë e materialet e shtetit. Këshilli Kontrollues kishte të drejtë të jepte gjykime e vlerësime për përgjegjësitë administrative të funksionarëve shtetërore dhe për llogaritë përfundimtare të shtetit. Atij i njihej e drejta të kërkonte nga institucionet shtetërore të dhëna e informacione që gjykonte të nevojshme. Ky Këshill raportonte, çdo 3 muaj, para Këshillit Antifashist mbi mënyrën e zbatimit të buxhetit të shtetit. Dispozitat ligjore e përcaktonin këtë organ kontrolli të pavarur nga qeveria.Në Gusht 1946 bëhet riorganizimi tërësor i organeve të kontrollit, si në formë edhe në përmbajtje. Me ligj të veçantë të Kuvendit Popullor krijohet Komisioni i Kontrollit të Shtetit. Sikurse gjithë struktura shtetërore, krijimi i Komisionit të Kontrollit të Shtetit kishte qëllim që sistemi i organizimit, funksionet dhe detyrat e këtij institucioni t’u përshtateshin nevojave për konsolidimin e sistemit komunist në ekonomi. Shteti kishte nisur rrugën e shoqërizimit të pronës private. Ekonomia e vendit drejtohet mbi bazën e parimit të centralizmit absolut. Komisioni i Kontrollit të Shtetit nuk është më një organ i pavarur i parlamentit, por pjesë e strukturës së Qeverisë. Ai vepron kolegjialisht, kurse kryetari ishte anëtar i Qeverisë. Komisioni i ushtronte detyrat përmes inspektorëve të përgjithshëm. Organizimi i kontrollit realizohej mbi bazë rajonesh (Prefektura). Në ligjin organik ndryshojnë tërësisht funksionet, objekti, vartësia, organizimi dhe kompetencat e Kontrollit të Përgjithshëm të Shtetit. Si objektiv kryesor, këtij institucioni i ngarkohej: të ndihmonte dhe mbikëqyrte veprimtarinë e administratës shtetërore, të instituteve dhe ndërmarrjeve që varen prej tyre, të mbikqyrte zbatimin e ligjeve, vendimeve, rregulloreve dhe udhëzimeve të organeve më të larta të pushtetit shtetëror nga hallkat në vartësi të tyre. Komisioni i Kontrollit të Shtetit kishte të drejtë të hetonte organizimin e brendshëm të institucioneve shtetërore, raportet dhe librat financiare, veprimtaritë private; të pezullonte çdo veprim të paligjshëm apo shpenzim të parregullt. Ky institucion mund të fillonte vetë ndjekjet disiplinore dhe të zhdëmtimit, kundrejt nëpunësve të shtetit që kishin kryer veprime të paligjshme. Pra, në kushtet e një sistemi totalitar edhe Kontrolli i Shtetit, si pjesë i këtij organizmi shoqëror, ishte veshur me kompetenca represive.
Në Janar 1950, me disa ndryshime në ligjin organik, këtij institucioni i kufizohet rrethi i objektit të kontrollit. Objektiv i tij ishte vetëm kontrolli mbi llogaritë dhe shpenzimet e Qeverisë dhe zbatimi i vendimeve të saj. Detyra bazë përcaktohet kontrolli preventiv (paraprak) dhe përfundimtar mbi llogaritë e shtetit në gjithë njësitë ekonomike, financiare e prodhuese; ruajtja e vlerave monetare e materiale të shtetit në ndërmarrjet, kooperativat bujqësore, institucionet shtetërore dhe ato shoqërore. Kur kërkohej nga qeveria ose me inisiativën e vet, Komisioni i Kontrollit të Shtetit kryente vetë kontroll-revizione financiare. Edhe në këtë periudhe, institucioni mbetet në vartësi të Qeverisë dhe raporton para saj. Në organizimin e brendshëm suprimohen hallkat e kontrollit në rajone dhe veprimtaria përqendrohet tërësisht në qendër. Bëhen kufizime në të drejtën per të vendosur masa disiplinore ndaj nëpunësve të shtetit. Kjo e drejtë jepet vetëm në formën e rekomandimeve, kurse organet shtetërore të emërteses ishin të detyruar të informonim për zbatimin e tyre. Në vitet 1952 dhe 1959, në vartësi të situatës politike dhe gjendjes social-ekonomike të vendit, dispozitat ligjore për Kontrollin Shtetëror pësojne ndryshime të pjesshme. Me dekrete të posaçme u bënë disa kufizime në objektin e veprimtarisë ose në kompetencat vendimmarrëse. Në vitet 60-të rëndohet mjaft situata politike, ekonomike e sociale në Shqipëri. Lufta politike brenda udhëheqjes së Partisë e të Shtetit, izolimi total i vendit nga bota demokratike, përkeqësimi i situatës ekonomike, e detyrojnë regjimin komunist të zbatojë reforma drastike që kufizuan liritë e të drejtat themelore të njeriut duke forcuar diktaturën.Në vitin 1966 suprimohet Komisioni i Kontrollit të Shtetit. Ky organ riorganizohet në formën e një Inspektimi Shtetëror. Këtë formë ai e ruajti deri në vitin 1987.
Tipar kryesor nga ky organizim rezultoi kufizimi i thellë i pozitës institucionale, objektit të veprimtarisë dhe kompetencave të kontrollit shteteror. Inspektimi i Shtetit merr tiparet e një zyre brenda administratës së qeverisë, që vepron me porosi dhe në emër të saj dhe raporton vetëm në qeveri. Inspektimi i Shtetit kishte objekt: kontrollin për zbatimin e akteve ligjore e nënligjore në fushën e administrimit financiar. Ky organizëm kryente kontroll dhe për detyra të veçanta që i ngarkonte Qeveria dhe detyra e tij kufizohej për të ushtruar kontroll-revizione direkte në subjektet shtetërore. Ndërkohë, i lihej detyra të mbikëqyrte veprimtarinë e organeve të kontrollit financiar dhe e drejta të kërkonte prej tyre, kur e çmonte të domosdoshme të kryenin kontrolle në subjekte të veçanta. Inspektimi i Shtetit kishte të drejtë: të pezullonte aktet e paligjshme, të kërkonte marrjen e masave disiplinore apo të zhdëmtimit sipas dispozitave të Kodit të Punës, për nëpunësit dhe punonjës të tjerë të administratës shtetërore apo të njësive ekonomike. Për kooperativat bujqësore masat ishin rekomanduese, pasi ato si organizata shoqërore vepronin me statut të veçantë.Në vitin 1987, me dekret të veçantë, rikrijohet Komisioni i Kontrollit të Shtetit, thuajse me atë organizim, objektiva dhe kompetenca që kishte ky organ në vitet e mëparshme. Ky institucion vazhdoi të veprojë deri në fund të vitit 1991.
Me vendosjen e sistemit demokratik në Shqipëri, në fund të vitit 1991, nisën reformat e thella politike dhe demokratike. Këto reforma kondicionuan edhe një rishikim dhe trajtim më adekuat të konceptimit, nivelit të organizimit, përmbajtjes dhe funksioneve të kontrollit të përgjithshëm të shtetit. Përafrimi me standardet ndërkombëtare në fushën e administrimit publik kërkoi krijimin e institucioneve sipas parimeve dhe skemave të vendeve të demokracisë perëndimore. E këtij karakteri ishte edhe reforma institucionale në fushën e kontrollit shtetëror. Më 1992, me ligj të veçantë, krijohet institucioni suprem i kontrollit të shtetit. Ky institucion u emërtua Shërbimi i Kontrollit të Shtetit. Shërbimi i Kontrollit të Shtetit merr atributet e një organizmi të pavarur nga qeveria. Drejtimi i institucionit realizohej në mënyre kolegjiale nga një kryesi e përbërë nga tre anëtarë (kryetari dhe dy zëvendës kryetarë) të cilët emëroheshin nga Parlamenti. Mandati i tyre përcaktohej për 7 vjet. Objekti i veprimtarisë i përgjigjej në përgjithësi kërkesave bashkëkohore dhe standardeve të kontrollit. Objekt kryesor ishte: organizimi, drejtimi dhe realizimi i kontrollit për zbatimin e buxhetit të shtetit, i burimeve të të ardhurave, administrimi i pronës publike dhe përdorimi i fondeve materiale e financiare të shtetit. Shërbimi i Kontrollit të Shtetit kishte detyrë të kontrollonte ligjshmërine, rregullaritetin, rentabilitetin, dobishmërinë, ekonomicitetin dhe eficiencën e veprimtarisë ekonomiko-financiare të organeve qendrore e vendore të shtetit; marrëdhëniet e kreditimit midis Bankës së Shqipërisë dhe buxhetit të shtetit; ligjshmërinë për privatizimin e pronës shtetërore; zbatimin e legjislacionit për arkëtimin e të ardhurave nga organet doganore e tatimore, përdorimin e dobishëm të fondeve publike etj. Në fushën e kontrollit, krahas mbikëqyrjes së kontrollit të brendshëm financiar, institucioni kishte detyrë të kryente vetë kontrolle financiare, në të gjithë njësite administrative të shtetit, në qendër e zonat rurale, si edhe në ndërmarrjet shtetërore. Shërbimi i Kontrollit të Shtetit kishte të drejtë të kërkonte nga subjektet nën kontroll dokumentacionin e duhur dhe çdo informacion tjetër financiar. Për problemet e lindura gjatë kontrollit raportonte para organeve shtetërore për mënjanimin e të metave dhe kërkonte prej tyre marrjen e masave disiplinore. Kur gjatë kontrollit vërtetoheshin dëme financiare ose veprime që përbënin vepër penale kishte të drejtën që ndaj personave përgjegjës të bënte padi direkt në Gjykatë. Ndonëse ligji për Shërbimin e Kontrollit të Shtetit ishte një hap i mirë drejt standardeve ndërkombëtare të kontrollit, në nivelin e organizimit dhe shkallën e pavarësisë kishte ende mangësi. Mbulimi prej tij i kontrollit të brendshëm financiar në të gjithë vendin, tërhoqi vëmendjen nga problemet themelore për kontrollin mbi buxhetin e shtetit, paralizoi kontrollin e brendshëm të drejtimit dhe krijoi ngarkesa të papërshtashme për veprimtarinë e këtij institucioni. Në Dhjetor 1997, për të përsosur bazën ligjore e institucionale të Kontrollit Shtetëror, me ndihmën e SIGMAs, u miratua nga Parlamenti ligji "Mbi Kontrollin e Lartë të Shtetit". Me këtë ligj u bënë ndryshime të rëndësishme, ku në tërësinë e tij ai i përmbahet parimeve dhe standardeve ndërkombëtare të kontrollit të miratuara nga INTOSAI-it.
Veprimtaria e Auditimit të Brendshëm referuar rregullores tip të funksionimit të ministrive dhe institucioneve qendrore të miratuar me VKM Nr.237, datë 13.06.1983, rezulton se është realizuar nga strukturat e kontroll-revizionit, të cilat kanë qenë pjesë e strukturës dhe përbërjes organike të Drejtorive të Financës të emërtuara “Drejtoria e Financës dhe e Kontroll-Revizionit” për ministritë, ndërsa në rrethe ishin në strukturën dhe përbërjen organike të Seksioneve të Financës të emërtuara “Seksioni i Financës dhe Kontroll-Revizionit”. Sipas këtij organizimi, objekti kryesor i strukturave të kontroll-revizionit ishte që të ushtronin kontroll financiar me anë të lekut si në procesin e planifikimit ashtu edhe gjatë zbatimit të planeve. Bazuar në detyrat dhe kompentencat e drejtorive apo seksioneve të financës rezulton se, e gjithë veprimtaria e kontrollit varej drejtpërdrejt nga drejtuesi i financës. Në vitin 1984, me Urdhëresën Nr.1, të KM datë 10.02.1984 “Për kontroll - revizionin financiar” u përcaktuan më qartë strukturat e kontroll-revizionit financiar si dhe objekti i punës së kontroll-revizionit. Sipas kësaj urdhërese, strukturat e kontroll-revizionit financiar u përcaktuan si më poshtë:
Kontrolli i Ministrisë së Financave, i cili përgjigjej për mbarëvajtjen e punës së kontroll - revizionit financiar dhe për udhëheqjen metodologjike të tij në të gjithë vendin;
Kontroll - revizioni financiar i ministrive, institucioneve të tjera qendrore, komiteteve ekzekutive të këshillave popullore të rretheve; si dhe
Kontrolli - revizioni financiar i ndërmarrjeve, institucioneve, njësive, njësive të bashkuara, reparteve ushtarake, kooperativave bujqësore, degëve e sektorëve në industri e bujqësi etj.
Megjithëse sipas këtij udhëzimi u bë një hap përpara drejt ngritjes së strukturave dhe përcaktimit të objektivave të kontroll-revizionit financiar, në lidhje pavarësia e këtyre strukturave nuk u zgjidh. Kështu, në pikën “ç” të këtij udhëzimi përcaktohej se: “Kontrolli i financiar i brendshëm i ministrive, institucioneve të tjera qendrore, komiteteve ekzekutive të këshillave popullore të rretheve, njësive të bashkuara, ndërmarrjeve, institucioneve, njësive e reparteve ushtarake, kooperativave bujqësore si dhe të degëve, kantiereve, sektorëve, fabrikave e tjerë kryhet në qendrën e tyre nën përgjegjësinë e drejtuesve të financës dhe kontabilitetit”. Në bazë të këtij akti Ministria e Financave kishte përgjegjësi për udhëheqjen metodologjike duke përfshirë organizimin e kontroll-revizionit, hartimin dhe përsosjen e metodikave, verifikimin e zbatimit të planeve të kontroll-revizionit financiar dhe përpunimin e përgjithësimin e përvojës. Ky akt e ngarkonte Ministrinë e Financave për të kontrolluar punën e organeve të kontroll-revizionit financiar të ministrive, institucioneve të tjera qendrore, komiteteve ekzekutive të këshillave popollore të rretheve, ndërmarrjeve, institucioneve, njësive, njësive të bashkuara, reparteve ushtarake e kooperativave bujqësore, etj. Po kështu, kjo ministri sipas udhëzimit, kryente kontroll-revizione në të gjithë veprimtarinë financiare të vendit. Në vitin 1985, me Urdhëresën Nr.7, datë 11.12.1985 të KM “Për Kontrollin Bankar” u përcaktua se, Banka e Shtetit Shqiptar dhe Banka Bujqësore ushtrojnë kontroll në fondin e pagave në të gjitha ndërmarrjet dhe institucionet për përdorimin e pagave në përputhje me plotësimin e treguesve të planit e me dispozitat ligjore në fuqi. Në fillim të viteve 90-të me ndryshimin e sistemit politik, ekonomia filloj ndryshimet nga një ekonomi e centralizuar drejt ekonomisë së tregut. Në fillim të viteve 90të, në vendin tonë funksionet e auditimit të brendshëm i kaluan Shërbimit të Kontrollit të Shtetit. Në këtë periudhë, elementët e shërbimit të auditimit të brendshëm jo vetëm që nuk njiheshin, por nuk ishte e mundur që të sigurohej as vazhdimësia e veprimtarisë së strukturave të ish/kontroll-revizionit për një periudhë prej 10 vjetësh. Me Vendimin e Këshillit të Ministrave Nr.217, datë 05.05.2000 “Për Kontrollin financiar” u bë e mundur që të krijoheshin strukturat e kontrollit të brendshëm ekonomik e financiar. Në bazë të këtij vendimi u krijua Drejtoria e Përgjithshme e Kontrollit Financiar në Ministrinë e Financave, si dhe strukturat e kontrollit financiar në ministritë e linjës dhe në institucionet qendrore. Në vitin 2003 u miratua, për herë të parë, një ligj për auditimin e brendshëm, i cili hodhi bazat kryesore dhe zhvilloi konceptet bazë lidhur me veprimtarinë e auditimit në sektorin publik. Në bazë të këtij ligji, strukturat e kontrollit financiar u shndërruan në struktura të auditimit të brendshëm, duke shkëputur për herë të parë varësinë e strukturave të kontrollit nga strukturat e operative (të menaxhimit financiar) dhe duke i kaluar ato nën vartësinë organizative të nivelit më të lartë të menaxhimit të subjekteve publike. Me miratimin e këtij ligji u krijua baza për kryrjen e veprimtarive të pavara nga strukturat e auditimit të brendshëm. Por, duhet theksuar se kjo formë e re riorganizimi pasqyronte vetëm ndryshimet në emërtime, pasi për të kryer funksionet dhe misionin e tij, auditimit të brendshëm, përveç kapaciteteve ligjore dhe administrative që duhen krijuar, duhet të përmirësohet i gjithë sistemi i KBFP. Një rol të rëndësishëm në funksionimin e auditimit të brendshëm ka ndërgjegjësimi i nivelit të lartë drejtues dhe menaxhimit për rolin e auditimit të brendshëm, me qëllim që kjo strukturë të mbështetet, të zhvillohet e të fuqizohet si dhe të punojë në mënyrë të pavarur e me profesionalizëm për të këshilluar menaxhimin mbi funksionimin e sistemeve të kontrollit, mjaftueshmërinë e tyre dhe të japë një siguri objektive dhe të arsyshme se fondet publike përdoren me ekonomi, efektivitet dhe eficiencë.
Në këtë ligj, auditimi i brendshëm pëerkufizohet: “si një veprimtari e pavarur, që jep siguri objektive dhe këshilla për menaxhimin, i projektuar për të shtuar vlerën dhe përmirësuar veprimet e subjektit publik. Ai ndihmon subjektin me anë të një mënyre sistematike dhe të disiplinuar, për të vlerësuar dhe përmirësuar frytshmërinë e menaxhimit të riskut, proceset e kontrollit dhe të qeverisjes”.
Në vitin 2006, reformimi i financave publike, bëri të domosdoshme të rishikohej edhe veprimtaria e auditimit të brendshëm. Për këtë u miratua ligji Nr. 9720, datë, 23.04.2007 për auditimin e brendshëm në sektorin publik, në të cilin pasqyrohej përvoja e krijuar duke siguruar përmirësimet e mundshme të propozuara nga ekspertë dhe institucione financiare ndërkombëtare.
II. Roli i shërbimeve të auditimit në qeverisjen e organizatave
II.1 Kuptimi i qeverisjes së organizatave
Qeverisja e organizatave është mjeti i brendshëm me anë të të cilit organizatat veprojnë dhe kontrollohen, në të cilin përfshihen një numër marëdhëniesh të menaxhimit të një shoqërie, bordit të saj, aksionarëve dhe aktorëve të tjerë. Qeverisja e organizatave ofron dhe strukturën nëpërmjet së cilës vendosen objektivat e shoqërisë, përcaktohen mjetet e arritjes së këtyre objektivave dhe monitorimit të performancës. Mirëqeverisja e organizatës duhet të ofrojë nxitësit e duhur për bordin dhe menaxherët për të realizuar objektiva që janë në interes të shoqërisë dhe aksionarëve dhe për të lehtësuar monitrimin efektiv, duke nxitur organizatat të përdorin në mënyrë sa më efikase burimet e tyre.
Detyrë kryesore e një organizate është arritja e nivelit të performancës së kërkuar. Por, në të njëjtën kohë, një organizatë duhet të zbatoj të gjitha standartet kryesore, rregullat, ligjet, rregulloret, politikat që formojne kuadrin brenda të cilit vlerësohet performanca e organizatës. Nëpërmjet kodeve dhe politikave të qeverisjes, subjektet sigurojnë integritetin, transparencën dhe përgjegjësinë. Kodet mbeshteten nga struktura që promovojnë këto tre vlera dhe funksionet e auditit jane komponenti kyç i strukturës së organizatës. Auditi luan një rol të rëndësishëm në edukimin e menaxhimit të lartë për të gjetur zgjidhjet e duhura në përmbushjen e objektivave, si dhe i ndihmon menaxherët për zhvillimin e instrumentave dhe teknikave për qeverisjen e organizatës. Audituesi i brendshem që zotëron një njohje të mirë të qeverisjes së organizatës luan rol të rëndësishëm per sigurimin e qëndrueshmërisë dhe të suksesit si në sektorin publik ashtu dhe atë privat.
Strukturat drejtuese të organizatës menaxhohen nga drejtues që zgjidhen nga pronarët (aksionarët). Drejtuesit formulojnë një strategji të organizatës për të arritur objektivat e pëcaktuara, dhe nga ana tjetër, zgjedhin menaxherët dhe stafin e duhur për të zbatuar këtë strategji.
Një model i thjeshtë tregon këtë lidhje si në Figuren nr. 1 (Qeverisja e organizatës)
Aksionerët
Drejtuesit
Menaxherët
Stafi operativ
Nëse çdonjëri prej tyre, i përcaktuar në këtë model do kishte aftësitë dhe kompetencën e duhur, si dhe do të bënte të gjitha përpjekjet për plotësimin e detyrës, atehërë modeli në figurën 1 do funksiononte mjaft mirë. Drejtuesit mbikëqyrin menaxherët e tyre, ndërsa menaxheret kujdesen për veprimtaritë e organizatës nëpërmjet nëpunësve të tjerë. Për të plotësuar objektivat e publikuara, drejtuesit përcaktojne synimet për stafin e tyre menaxhues, përgadisin dhe autorizojnë buxhetin dhe më pas përcaktojne sistemin për matjen e performancës. Veprimtaritë e biznesit ushqejnë sistemin e kontabilitetit, ndërsa drejtuesit raportojnë rezultatet e arritura te aksionerët në raportin vjetor të performancës dhe bilancet e mbylljes së veprimtarisë. Aksionarët kontrollojnë performancën e përgjithshme dhe rezultatet finale çdo vit dhe sigurohen që investimi i tyre ka arritur rezultatin e synuar për maksimizimin e vlerës së aksioneve ose përmbushjen e objektivave të përcaktuara në subjektet publike. Në të njëjtën kohë, drejtuesit kanë për detyrë të ndërmarrin të gjitha hapat e nevojshëm për të mbrojtur biznesin dhe llogaritë për veprimtaritë e tyre. Koncepti i administrimit do të thotë që drejtuesit ju ngarkojnë përgjegjësi palëve që kanë interesa legjitime në organizatë. Ata punojnë për eprorët e tyre dhe për këtë nevojitet kompetenca dhe aftësia e duhur, por kjo nuk është gjithmonë e lehtë të arrihet.
II.2 Roli i shërbimeve të auditimit
Me rëndësi për auditimin e drejtimit të organizatës (kompanisë) është të përgaditet një listë-kontrolli duke hartuar pyetjet si më poshtë:
A e kuptojnë të gjithë drejtorët dhe drejtuesit ekzekutiv kryesor konceptin e Qeverisjes së Organizatës dhe rëndësinë e tij për shoqërinë dhe aksionarët e saj?
A është zhvilluar nga Këshilli Administrativ ose administratorët një politikë e qartë e shprehur mirë për qeverisjen dhe një plan për të përmirësuar praktikat e qeverisjes së shoqërisë? A janë ndërmarrë masat përkatëse për zbatimin e këtij plani?
A ka caktuar organizata zyrtarisht një person ose të krijoj një komitet të Këshillit Drejtues apo organ të ngjashëm për mbikqyrjen e politikave dhe praktikave te qeverisjes së organizatës?
A janë zyrtarët kryesorë të organizatës të familjarizuar me parimet e Qeverisjes së Organizatës dhe kuadrin ligjor të Qeverisjes së Organizatave (Korporatave në Shqipëri)?
A ka miratuar organizata Kodin e saj të Qeverisjes?
A ka përfshirë organizata në raportet e saj financiare një raport për strukturën dhe praktikën e Qeverisjes së Organizatës (Korporatës), duke pranuar do devijim nga rregullat e përgjithshme dhe arsyet e këtyre devijimeve?
A është organizata (shoqëria) e familjarizuar me intitucionet qëndrore aktive në fushën e Qeverisjes së Organizatave (Korporatave) që mund të shërbejnë si burime të jashtme për organizatën?
Për matjen e performancës dhe të përgjegjësive duhen përcaktuar elementët përkatës :
(a) Performanca: objektivat, politikat, strategjitë, planet, pikat kyçe, procedurat, raportimet e performancës; dhe
(b) Përgjegjësitë: raporti i drejtorëve, rishikimi i performancës, llogaritë finale, humbjet dhe përfitimet, bilanci, politikat e kontabilitetit dhe deklaratat.Llogaritë finale zakonisht kontrollohen nga nje firmë kontabilistësh jashtë organizatës, për t’u siguruar se, ata tregojnë një rezultat të besueshëm dhe të vërtetë të pozicionit dhe performancës financiare të kompanisë. Shumë organizata kanë pëcaktuar një numër standardesh etike që u janë bërë të njohura punonjësve dhe të tjerëve, të cilat përcaktojnë sjelljet në organizatë. Në këtë mënyrë, stabiliteti, rritja dhe mbyllja e veprimtarisë varet veçanërisht nga lëvizja e lire e fondeve dhe konkurrenca e hapur dhe e drejtë. Organizatat (kompanitë) më të afta dhe më të forta zhvillohen dhe fuqizohen, ndërsa ato me pak të afta u duhet të ndryshojnë ose të falimentojnë. Ky model është baza e zhvillimit të organizatave (kompanive) në ekonominë e tregut. Në sektorin publik ndodh që të zëvendësohet bordi me nepunësin autorizues (për organet e qeverisjes qëndrore) apo me shefin ekzekutiv për autoritetet lokale dhe organizata të tjera të shërbimit publik. Organizatat jofitimprurëse mund të kenë të njëjtën strukturë drejtuese. Për organizatat publike, pronarët janë taksapaguesit dhe auditët e jashtëm luajnë rolin e vlerësimit të performancës dhe vlerës së parave si dhe bëjnë verifikimin e tabelave financiare. Performanca në sektorin publik nuk vlerësohet në të njëjtën mënyrë, duke patur motiv fitimin si në sektorin privat.
Modeli i thjeshtë i përgjegjësive të organizatës (kompanisë), mund të paraqes disa probleme, si vijon:
Borde të dominuara nga nëpunësi (shefi) ekzekutues (NSE), i cili mund të manipuloj kompaninë sipas axhendës së tij personale;
Borde jo efektive që përbëhen thjesht nga një rrjet miqsh, të cilët nuk përfaqësojnë aksionerët në asnjë dimension real.
Borde që nuk janë kompetentë;
Shefa ekzekutues (NSE) dhe shefa finance (NSF) që mund të manipulojnë me antarët e tjerë të bordit duke shtrembëruar rezultatet e publikuara të kompanisë për qëllime përfitimi personal, si dhe nga frika që rënia e vlerës së aksioneve mund të heqë vlerën e aksioneve dhe opsioneve që ata zotërojnë në kompani. Veçanërisht atje ku tregu parashikon kthime të shpejta e të mëdha me rritje të shpejtë të sektorit të biznesit;
Nëpunësit që shpesh abuzojnë me sistemet e kompanisë dhe shfrytëzoje rrugëdaljet per nevoja personale;
Projekte zhvillimi që përfshijnë spostime të mëdha burimesh dhe kthime të konsiderueshme për biznesmenet, por përmbajnë risqe më të mëdha që nuk janë adresuar plotësisht;
Masa afatshkurtra (p.sh hedhja e mbeturinave), duke kapërcyer kontrolle të rëndësishme sigurie dhe burime që grumbullojnë sasi të konsiderueshme të ardhurash (shfrytëzimi i punës në botën e tretë), por që përfshijnë në vuajtje të paligjshme të tretëve. Shumë prej këtyre akteve fshihen midis raportimeve të gabuara;
Organizata të suksesshme në të cilat lajmet e këqija nuk tolerohen, pasi humbjet, problemet, gabimet, apo abuzimet në procedura injorohen apo fshihen;
Synime performance një dimensionale, në të cilat operacionet devijohen me qëllim drejt fitoresh të shpejta apo figura që janë stërvitur për të prodhuar rezultate të paracaktuara;
Organizata në të cilat nuk janë vendosur siç duhet përgjegjësitë dhe ku një kulturë e fajit do të thotë që disa nëpunës goditen padrejtësisht.
Zakonet që audituesit e jashtëm kanë krijuar për të mbrojtur menaxhimin e lartë në të cilët partneri i auditit në fuqi ka një besnikëri themelore ndaj drejtuesve të kompanisë, veçanërisht NSF, i cili në realitet përcakton perspektivat e punësimit të audituesit, taksat dhe sasi të mëdha punësh konsultuese.
Gjithashtu sot shtrohet gjithnjë e më shumë se kush janë përfituesit e shërbimeve të auditimit. Modeli i dhënë në figurën 2 ka ndryshuar konceptin një-dimensional të aksionarëve (shareholders) në një koncept më të gjërë të përfituesve (stakeholders). Shumë komentues kundërshojne faktin që organizata (korporata) duhet të pranojë një shkallë më të gjërë njerëzish dhe grupesh të lidhur me veprimet dhe praninë e tyre. Disa autor kanë ideuar një “Gjykim (gjykatë) të opinionit publik” që konsiston në figura kyçe, të cilat përfshijnë: klientët; financuesit; politikanët; mediat; nëpunësit; drejtuesit e biznesit; ligjvënësit; partneret e biznesit; aksionerët; konkurentët; qeverinë dhe komunitetet lokale.
II. 3. Etika dhe Përgjegjësia e Organizatës (Korporatës)
Pyetja e pare që sot shtrohet është, nëse duhet vendosur etikë brenda organizatës?
Ndikimi i menjëhershëm i standardeve të varfra (dobëta) të etikës demonstrohet në historinë e falimentimit të mjaft bizneseve, ku një rast tipik është falimentimi i një biznesi të vogël, ku: “pronari i garazhit që shiti naftën më të shtrenjtë gjatë krizës së naftës falimentoi pasi u bojkotua nga klientët e tij”.
Ekzistojne kode te ndryshme etike, të cilat janë përpunuar për të mbuluar nevojat e organizatave te ndryshme. këto kode mbulojne tema si : sjellja, objektiviteti, ndershmëria.
Në Britaninë e Madhe ekzistojnë Parimet Nolan, të cilat janë një bashkësi standardesh që mbulojnë sjelljen e personave në jetën publike, qofshin këta ministra apo funksionarë të thjeshtë të sektorit publik. Shtatë parimet e mëposhtme, mund të përdoren si bazë për të zhvilluar një kod më të detajuar për organizatat në sektorin publik:
1. Mosegoizmi - Mbajtësit e funksioneve publike duhet të marrin vendime bazuar vetëm në interesin publik, ato nuk duhet të tentojnë për të marrë përfitime për veten, familjen apo shoqërinë e tyre.
2. Integriteti - Mbajtësit e funksioneve publike nuk duhet ta vënë veten nën detyrime financiare apo të llojeve të tjera ndaj organizatave të jashtme që mund ti influencojne ato në performimin e detyrave të tyre.
3. Objektiviteti - Në ushtrimin e funksioneve publike, përfshirë akordimin e kontratave apo rekomandimin e personave për pozicione të ndryshme, ata duhet të jenë objektiv dhe duhet të bëjnë zgjedhje në bazë të meritave.
4. Përgjegjshmëria - Mbajtësit e funksioneve publike janë përgjegjës për vendimet e tyre dhe veprimet ndaj publikut dhe duhet ta nënshtrojnë veten ndaj çdo inspektimi të përshtatshëm për zyrën e tyre.
5. Transparenca - Mbajtësit e funksioneve publike duhet të jenë sa më transparent për veprimet dhe vendimet e tyre. Ata duhet ti motivojnë vendimet e tyre dhe duhet të ruajnë konfidencialitetin vetëm kur e kërkon interesi publik.
6. Ndershmëria - Mbajtesit e funksioneve publike kanë për detyrë të deklarojnë çdo interes privat që mund të ndikojë në ushtrimin e detyrës.
7. Lidershipi – këto parime duhet të zbatohen nga mbajtësit e funksioneve publike nëpërmjet lidershipit dhe dhënies së shembullit vetjak
Rregulloret, kodet, dhe njohja e parimeve etike përbëjnë një siguri në arritjen e standardeve. Në zbatimin e etikës është me rëndësi që këto parime të zbatohen nga çdo person i përfshirë në organizatë.
Disa organizata përdorin direktivën e raportimit etik duke e ndarë në tre kategori të rëndësishme:
1. Parimet ekonomike
2. Qeverisja e koorporates
3. Menaxhimi i riskut
Për publikimin e të dhënave, mjaft vende mbështeten në ligjin për informimin e publikut. Ky ligj i aplikuar në: Angli, Skoci dhe Ëells, përcakton se, përhapja e informacionit publik duhet të bëhet:
në mirëbesim;
jo për interes personal;
vetëm pasi të gjitha proceset e brendshme janë ezauruar.
Për këtë barra e provës i ngelet të punësuarit. Procedurat e brendshme mund të shmangen vetëm atëherë kur:
i punësuari beson se ai mund të penalizohet nëse informon punëdhënësin;
provat mund të fshihen nga punëdhënësi.
Nëse procedurat e brendshme nuk janë të sigurta, duhet të informohet çdo rregullator.
Sipas autorit Baker përshkrimi i denoncimit të fakteve, ka të bej me:
Një qëndrim të qartë që firma i merr seriozisht dështimet dhe falimentimet. Në këtë kontekst nënkuptohet kryerja e një veprimi, të cilin punonjësi duhet ta denoncojë;
Një përcaktim se çfarë konsiderohet dështim;
Respektimi i konfidencialitetit të punonjësve për të cilët mund të ketë dyshime;
Mundësia për të ngritur dyshime mbi të gjithë personelin, qofshin këta auditorë apo drejtues të lartë;
Masa ndëshkimore për veprime të palejuara;
Përcaktim i mënyrës së ngritjes së dyshimit jashtë organizatës;
Mundesia për akses në organet e jashtme; dhe
Procedura të shkruara.
Moszbatimi i standarteve, parimeve të qeverisjes së organizatës, kodit të etikës dhe puna e pamjaftueshme në auditim çuan skandalet e famshme, ku idealet e mirëqeverisjes nuk u arritën dhe mjaft kompani të mëdha falimentuan ose ishin në prag falimentimi, si në rastet e :
1. Morgan Grenfell- 1996. Në vitin 1996 doli në pah se z. Peter Young humbi $600 milionë që i përkisnin bankës Morgan Grenfell. këto fonde ai i investoi në kompaninë Sov-ex, e cila tentoi të nxirrte vaj nga rëra me kosto të ulët;
2. Enron – 2001. Një shumëkombëshe e tregtimit të energjisë me qender në Houston Texas, falimentoi kur firmat e kreditit u pregatiten të ulnin obligacionet e tyre në borxhin e shoqërisë, atëherë kur ekonomia amerikane po përmiresohej, ndodhi një tjeter skandal në ËorldCom.
3. ËorldCom – 2002. ËorldCom u vlerësua $180 bilion në vitin 1999. Kompania fillimisht ishte një shoqëri e vogël telekomunikacionesh e cila u rrit shumë shpejt. Në vitin 2002 pati një ndryshim administratorësh, të cilët u kërkuan audituesve të rishikonin disa llogari. Auditorët zbuluan se, shpenzimet e koorporatës po trajtoheshin si investime kapitale, veprime këto që kishin krijuar përshtypjen se shoqëria vlente shumë me tepër nga sa ishte vlera e vërtetë e saj.
4. Allied Irish Bank. Kjo bankë me seli në Baltimore (USA), në vitin 2002 zbuloi se një nga tregtarët e kredituar prej saj kishte bërë tregëti të keqe për 5 vjet dhe i kishte shkaktuar bankës humbje në shumën rreth $700 milionë.
Duhet theksuar se, gjatë viteve të fundit ka patur një numër të madh skandalesh të tjera nga firma të ndryshme në të gjithë botën.
2. 4 Modelet e Qeverisjes së organizatës (korporatës)
Më lart u përcaktua modeli klasik i përgjegjësive të organizatës (korporatës) dhe rregullat etike që përdoren nga organizatat për të siguruar qëndrueshmërinë në veprimtaritë e tyre. Në pikën 2.3 u trajtua një perceptim jo i kënaqshëm për gjërat që nuk shkojnë si duhet. Problemet e vogla të krijuara nga skandalet e organizatave (korporatave) u kthyen në probleme të mëdha, ndërkohë që kërkohet të gjenden zgjidhje funksionale dhe afatgjata. Pjesa me e madhe e zgjidhjeve vjen nëpërmjet hartimit të kodeve praktike për veprimtaritë, që dokumentohen në rregullore apo udhëzues për disa organizata. Pavarësisht nga forma dhe nga vendi, vihet re një tendencë në rritje drejt standarteve të qeverisjes së organizatës (korporatës), me të cilat drejtohen shërbimet publike dhe private. Në vitin 1992 Calbury Report në Britaninë e Madhe e përshkroi qeverisjen e korporates: “Qeverisja e korporates është sistemi nga i cili drejtohen dhe kontrollohen kompanite”. Pra, konstatohet se, një sinonim i qeverisjes është kontrolli.
Për Qeverisjen e Organizatës (korporatës), OECD (Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik) mbështetet në katër vlera thelbësore që janë:
Ndershmëria: Kuadri i Qeverisjes së Organizatave (korporatave) duhet të mbroj të drejat e aksionarëve dhe të sigurojë një trajtim të barabartë të të gjithë aksionarëve, përfshirë aksionarët e pakicës dhe të huajt. Të gjithë aksionarët duhet të kenë mundësinë për të përfituar kompensim efektiv për shkeljen e të drejtave të tyre.
Përgjegjësia: Kuadri i Qeverisjes së Organizatës (korporatës) duhet të njohë të drejtat e aksionarëve sipas ligjit, dhe të inkurajojë bashkëpunimin aktiv ndërmjet organizatave (korporatave) dhe aksionarëve në krijmin e pasurisë, vendeve të punës, dhe ndërmarrjeve të shëndosha dhe të qëndrueshme nga ana financiare;
Transparenca: Kuadri i Qeverisjes së Organizatës (korporatës) duhet të sigurojë bërjen publike, në kohë dhe në mënyrë të saktë të të gjitha çështjeve materiale që lidhen me shoqërinë, përfshirë situatën financiare, performancën, pronësinë dhe strukturën e qeverisjes;
Përgjegjshmëria: Kuadri i Qeverisjes së Organizatës (korporatës) duhet të sigurojë udhëheqjen strategjike të shoqërisë, monitorimin efektiv të menaxhimit të organit të mbikqyrjes dhe përgjegjshmërinë e bordit përpara shoqërisë dhe aksionarëve të saj.
Shumë kode të vendeve të ndryshme për qeverisjen janë hartuar mbështetur në parimet e OECD-së, që kanë shërbyer si pikë reference për praktikën ndërkombëtare.
Më poshtë po paraqesim tre modele të ndryshme të Qeverisjes së Organizatave (korporatave) :
I. Përvoja e Mbretërisë së Bashkuar(MB)
Zhvillimi i qeverisjes së organizatës në MB mbështet në Kodin që mbulon 19 fusha kryesore, si më poshtë:
1 Bordi duhet të mblidhet rregullisht, të zotërojë një kontroll të plotë dhe efektiv mbi organizatën (kompaninë) dhe të monitorojë menaxhimin ekzekutues;
2 Duhet të ketë një ndarje të qartë dhe të pranuar të përgjegjësive në krye të kompanisë, e cila të sigurojë një balancim të pushtetit dhe autoritetit në menyrë që asnjë individ të mos influencojë vendimmarrjen;
3 Bordi duhet të përfshijë drejtuesit jo-ekzekutive të një numri dhe niveli të mjaftueshëm, në mënyrë që të mbajnë përgjegjësitë kryesore;
4 Bordi duhet të ketë një axhendë formale të mbështetur me materialet përkatëse për të marrë vendime, në mënyrë që të sigurojë që drejtimi dhe kontrolli i kompanisë janë në duart e tij;
5 Duhet të ekzistojë një procedurë e pranuar nga drejuesit, në vijim të detyrave të tyre për te marre këshillime profesionale të pavarura nëse është e nevojshme me shpenzimet e kompanisë;
6Të gjithë drejtuesit duhet të kenë akses te këshillimet dhe shërbimet e sekretarit të kompanisë i cili është përgjegjës ndaj bordit për të siguruar që procedurat e bordit janë ndjekur dhe që rregullat e rregulloret janë në përputhje me këto procedura;
7 Drejtuesit jo ekzekutive duhet të sjellin një gjykim të pavarur për të përcaktuar: strategjinë, performancën, burimet, përfshirë takimet e rëndësishme dhe standardet e sjelljes;
8 Pjesa më madhe e drejtuesve jo ekzekutive duhet të jenë të pavarur nga menaxhimi dhe të lirë nga çdo biznes apo lidhje tjetër, e cila mund të ndikoj materialisht në ushtrimin e gjykimit të pavarur, me përjashtim të quotes dhe aksioneve të tyre;
9 Drejtuesit jo ekzekutive duhet të emërohen në detyra të veçanta dhe ri-emerimi nuk duhet të jetë i menjëhershëm;
10 Drejtuesit jo ekzekutive duhet të zgjidhen përmes një procesi formal, ky proces ashtu si dhe emerimi i tyre duhet të jenë çështje e bordit në tërësi;
11 Kontratat e drejtuesve të shërbimeve nuk duhet të zgjasin më tepër se 3 vjet pa miratimin e aksionarëve;
12 Duhet të ketë transparencë të plotë mbi pagën totale të drejtuesve si dhe të presidentit dhe të drejtuesve më të paguar të MB;
13 Paga e drejtuesve ekzekutivë duhet te jete subjekt i rekomandimeve të komitetit të rrogave, që ngihet tërësisht ose kryesisht nga drejtuesit jo ekzekutive;
14 Eshtë detyrë e bordit të paraqesë një vlerësim të qartë, të plotë dhe të ekuilibruar të pozicionit të kompanisë;
15 Bordi duhet të sigurohet që të mbajë marëdhënie objektive dhe profesionale me auditorë;
16 Bordi duhet të ngrejë një komitet auditimi me anëtarë, i cili do të vendosë dhe kontrollojë detyrat e auditorëve;
17 Drejtorët duhet të shpjegojnë përgjegjësitë e tyre, me qëllim që të vënë në dispozicion të auditorëve llogaritë;
18 Drejtorët duhet të raportojnë mbi efektivitetin e sistemit të kontrollit të brendshëm;
19 Drejtorët duhet të raportojnë që biznesi është në rritje duke mbështetur punësimin dhe kualifikimet.
Drejtimi kërkon që drejtorët duhet të bëjne vlerësime në mënyrën se si kompania po i zbaton parimet e kodit që lidhen me kontrollin e brendshem dhe raportimin tek aksionarët. I gjithë ky proces duhet të konsiderohet si një tërësi për mirëmenaxhim dhe jo si një proces i veçantë.
Disa çeshtje të rëndësishme që duhen mbajtur parasyshë :
Bordi duhet të mbajë një sistem kontrolli të brendshëm që të ruajë investimet e aksionarëve dhe asetet e shoqëris;
Drejtorët të paktën një herë në vit duhet të rishikojnë veprimtarinë e kryer nga kontrolli i brendshem dhe duhet të raportojnë tek aksionarët për këtë. Rishikimi duhet të mbulojë të gjitha fushat si: kontrolli financiar, kontrolli operacional dhe menaxhimin e riskut;
Organizatat, të cilat nuk kanë funksionin e auditit të brendshëm duhet të rishikojnë mundësinë për ta vendosur këtë shërbim në organizatë;
Një raport ku të tregohet sesi janë zbatuar parimet dhe kodet;
Një raport se si organizata mund të veprojë në rrethana të caktuara, sipas rastit konkret;
Si kuptohet risku dhe kontrolli në nivelin drejtues;
Mënyrat se si bordet menaxhojnë riskun dhe a ka një strategji për këtë;
Përmirësimi i cilësisë së menaxhimit të riskut dhe kontrollit të brendshem.
II. Modeli i Bursës Australisë
Bursa e Australisë ka publikuar nje guidë që bazohet ne 10 parime:
Krijmi i një baze të sigurtë për menaxhimin;
Strukturimi i bordit për të shtuar vlerën;
Promovimi i vendimmarrjes etike dhe të përgjegjshme;
Ruajtja e integritetit në raportimin financiar;
Informimi i balancuar dhe i here pas hershem;
Respektimi i të drejtave të aksionerëve;
Njohja dhe menaxhimi i riskut;
Inkurajimi i përmirësimit të performancës;
Shpërblimi ndershëm dhe i përgjegjshëm;
Njohja e interesave legjitime te aksionerëve.
Parimi 7 nënkupton që kompania duhet të vendosë një sistem të monitorimit të riskut dhe të kontrollit të brendshëm.
III. SHBA-të kanë mjaft përvojë përsa i përket vendosjes së standardeve për rregullimin e veprimtarisë së kompanive të regjistruara.
Akti i famshëm Sarbanes-oxlay i 2002 hartoi kornizën e rregullave të reja të lëshuara nga Komisioni i Sigurisë së Bursave (SET). Kompanitë e regjistruara duhet të përmbushin rregullat që lidhen me: drejtuesit e pavarur, komitetin e auditimit, komitetet nominative, shpërblimet, kodet e sjellsej në biznes si dhe informimet që lidhen me bordin dhe drejtuesit e kompanisë. Gjithashtu, është e detyrueshme që kompanitë e regjistruara në bursën e Neë York-ut të kenë një funksion auditimi të brendshëm në organikë, dhe që komiteti i auditimit të mund të mbikëqyrë auditimin e brendshëm. Shefat ekzekutiv të financës kanë për detyrë të zbatojnë një sëri rregullash të reja në dhënien e sigurisë, nëse :
situacionet financiare dhe informacioni tjetër financiar i përfshirë në bilancin e kompanisë, janë paraqitur ndershmërisht;
kanë marrë pergjegjësitë për dizenjimin dhe ruajtjen e kontrollit, duke paraqitur detaje të veprimeve korrigjuese që kanë ndërmarr;
ata i kanë referuar komitetit të auditmit dhe auditorëve te jashtëm të gjitha mangësitë e vërejtura në kontrollet financiare apo veprime mashtrimesh.
Ndërkoëe që rregullat kërkojnë që kompanitë të raportojnë mbi kontrollin e brendshëm dhe të paraqesin:
një raport të përgjegjësisë së menaxhimit për të vendosur dhe mbajtur një kontroll të brendshëm të përshtatshëm mbi raportimin financiar;
një raport që identifikon draftin e përdorur nga menaxherët për të vlerësuar efektivitetin e kontrollit të brendshëm të kompanisë mbi raportimin financiar;
një raport mbi efektivitetin e kontrollit të brendshëm të kompanisë mbi raportimin financiar për vitet e fundit të ushtrimit financiar; si dhe
një raport që auditorët kanë kaluar një testim.
Pra, auditorët e jashtëm duhet të hartojnë një deklaratë mbi menaxhimin e kontrollit të brendshëm dhe procedurave për raportimin financiar për zbatimin e standardeve të vendosura nga bordi kontrollues i kompanive publike. Eksperienca e SHBA-së tregon se, ka lidhje të rëndësishme mes inorfmimit, menaxhimit të riskut dhe kontrollit të brendshëm. Për këtë arsye puna e bërë në këtë drejtim publikohet për komente nga publiku. Ndërkohë çdo investigim i bere nga SEC në një kompani të regjistruar, do të fillojë me ekzaminin e menaxhimit të riskut dhe më pas do të vazhdojë me llojin e kontrollit që zbatohet nga shoqëria.
IV. Zbatimi i qeverisjes në praktikë
Në Librin e tij Andreë Chambers mbi qeverisjen e organizatave ka përcaktuar një listë të thjeshtë të atyre që ai quan 10 parimet e qeverisjes efektive:
Kontrolli i biznesit nga aksionarët;
Raportimi publik i besueshem;
Shmangia e pushtetit të tepërt në majë të biznesit;
Një përbërje bordi e balancuar;
Bord drejtuesish të përfshirë intensivisht;
Një element i fortë e i pavarur në bord;
Monitorim efektiv i menaxhimit nga bordi;
Kompetencë dhe devotshmëri;
Risku dhe kontrolli;
Një prezencë e fortë auditimi.
Bordi është përgjegjës për raportimin e qeverisjes së organizatës së tij.
Instituti i drejtuesve të Mbretërisë së Bashkuar ka prodhuar standarte dhe guida për bordet dhe sugjeron që ato të fokusohen në 4 fusha:
Përcaktimi i një vizioni, misioni dhe vlerave;
Përcaktimi i strategjisë dhe strukturës;
Delegimi i menaxhimit; dhe
Përgjegjësia ndaj aksionerëve.
Ndërkohë që përgjegjësitë për drejtuesit e kompanive individuale janë dokumentuar si më poshtë:
Përcaktimi i objektivave strategjike te kompanisë;
monitorimi i progresit drejt arritjes së objektivave;
Caktimi i menaxherëve kryesore; si dhe
Dhënia llogari te të tretët për veprimtarinë e kompanisë.
Detyrat statutore:
Një drejtor nuk duhet ta vejë veten në një pozicion të tillë ku interesat e shoqërisë janë në konflikt me interesat e tij personale;
Një drejtor nuk duhet të marrë përftime personale nga pozicioni i tij si drejtor me përjashtim të rasteve kur i lejohet nga kompania; dhe
Një drejtor duhet të veprojë bazuar në interesin e përgjithshëm të kompanisë.
Drejtuesit janë përgjegjës për t’u siguruar që kompania përmbush detyrat e saj statutore, detyra kryesore është përgatitja e raporteve financiare.
Në këndvështrimin e disa drejtuesve të korporatave, drejtori jo-ekzekutiv përfaqëson personin kyç për të ardhmen e llogarisë së korporatës. Në të njëjtën kohë të qenët i pavarur nga bordi ekzekutiv bën që ai të mbroje interesat e aksionërëve.
Roli i drejtorit jo-ekzekutiv është të sjellë në bord një kritikë objektive, mbi:
pavarësinë;
paanësinë;
eksperiencën e gjerë;
njohuri të veçanta; dhe cilësi personale.
Përgjegjësitë e drejtorëve jo-ekzekutivë janë:
drejtimi strategjik me një perspektivë të qartë e të gjërë;
monitorimi i performancës së menaxherëve ekzekutivë;
komunikimi duke përdorur opinione dhe kontakte të jashtme;
auditimi, është detyrë e të gjithë bordit të sigurohet që kompania jep llogari siç duhet te aksionarët e saj duke prezantuar dokumenta të vërtetë e të ndershëm të veprimeve të saj si dhe që sisteme të përshtatshme kontrolli të brendshem monitorohen rregullisht dhe rigorozisht;
shpërblimi drejtuesëve ekzekutivë;
emrimi i drejtuesëve.
Këto kërkesa bëjnë që drejtuesit jo-ekzekutivë të jenë kurajozë, me integritet, me gjykim të mirë, këmbëngulës dhe me komunikim të qartë, objektiv dhe konciz, si dhe me aftesi për të kuptuar financat e kompanisë.
Kontributi i drejtueseve jo-ekzekutivë mund të ndihmojë për të rritur nivelin e diskutimit dhe për të përmirësuar vendimmarrjen dhe prosperitetin e kompanisë.
Drejtuesit jo-ekzekutivë janë të rëndësishëm sidomos për investitorët institucionalë, të cilët kërkojnë të sigurohen për investimet e tyre. Drejtuesit jo-ekzekutivë duhet të shpenzojnë një pjesë së kohës së tyre duke folur me punonjësit e të gjitha niveleve, me qëllim që të kenë ide të qartë se si operon shoqëria (kompania).
Theksojmë se, auditimi i jashtëm plotëson qeverisjen e organizatës duke paraqitur një raport mbi llogaritë finale të përgatitura nga bordi. Ai verfikon nëse këto llogari janë një pasqyrim i vërtetë dhe i ndershëm i performancës së organizatës (kompanisë), të aktiveve dhe detyrimeve të saj në fund të vitit ushtrimor. Pra, modeli i qeverisjes së korporatës mund të përmirësohet me tej duke përfshirë në procesin e dhënies së llogarisë, jo vetëm auditimin e brendshëm, por edhe auditimin e jashtëm.
Fund
.jpg)
.jpg)
2:15:00 PM
.jpg)
