NAPOLEON BONAPARTI

NAPOLEON BONAPARTI 

(Ajaçio, 15 gusht 1769 - Ishulli Shën Elena, 5 maj 1821) në jetën e tij ka qene, politikan, gjeneral brilant lufte, dhe perandor i Francës. Mbaroi shkollën Ushtarake për Fisniket në Paris falë një burse studimi te cilën e përfitoi nga mbreti francez Luigji XVI.

Me përfundimin e shkollës ushtarake merr gradën e kapterrit në artilerinë franceze, me vone me revolucionin francez do te gradohet me gradën gjeneral. Qeverisi Francën nga viti 1799, dhe u emërua Konsull i Pare në nëntor te vitit 1799 deri në maj 1804 me vone behet Perandor Francez me emrin e Napoleone I (Napoléon Ier) nga dhjetori 1804 deri në 14 prill 1814 dhe serisht nga 20 marsi deri në 22 qershor 1815. Në jetën e tij politike ka qene dhe President i Republikës Italiane nga viti 1803 deri në vitin 1805 dhe mbret i Italisë nga 1805 deri në 1814. Fale disa betejave ushtarake dhe aleancave te shumta që ndërmori, Napoleoni pushtoi dhe udhëhoqi gati te gjithin kontinentin Evropian, duke çuar në çdo vend që pushtone idealet e Revolucionit Francez. Arriti te kontrollonte shume mbretëri te Evropës fale familjareve te tij te cilët u emëronin nga Napoleoni për te kontrolluar me mire shtetet e pushtuara (Spanja, Napoli, Westfalia dhe Holanda). Fushata e Rusisë (1812) shënoi fundin e dominimit te tioj në mbare Evropën. Me humbjen në Lipsia nga aleatet evropiane, te cilët ishin formuar për te përballur fuqinë e perandorisë franceze, në tetor te vitit 1813 Napoleoni e la fronin e tij dhe u çua për burgim në ishullin e Elba-s në Itali. Në mars te vitit 1815, ia del mbanë te arratiset nga ishulli prej se cilës ishte i burgosur dhe mbrrine afër Antibes me pas mbërrin në Paris, historianet do ta përshkrojnë këtë mbërritje te Napoleonit me thënien "mbërriti pa shtëne asnjë plumb", në te marr në dor pushtetin për një periudhe relativisht te shkurtër, e cila kujtohet me emrin "Njëqind Ditët", do te mposhtet në atë që quhet beteja e Waterloos me 18 gusht 1815. Vitet e fundit te jetës se tij i kaloi i burgosur në ishullin e Shent'Elenes në mbikëqyrjen e Anglez-ve. Mbas humbjes në Waterloo, Kongresi i Vjenës solli në te gjithë Evropën mbretërit te cilët ishin larguar fale Napoleonit.
FILLIMET DHE JETA USHTARAKE
Ishte sovrani i pare nga dinastia e familjes Bonapart. U martua me Joséphine de Beauharnais në vitin 1796, dhe në martese te dyte u lidh me dukeshën Maria Luisa d'Asburgo-Lorena me 11 shkurt 1810, nga kjo lishe martesore do t'i lindi fëmija i vetëm i biri, Napoleone Luigji i emëruar Mbreti i Romes (1822-1832). Figura e tij ishte një frymëzim për te gjithë si për artistet, muzikantet, politikanet dhe historianet nga 1800' deri në ditët e sotme. Napoleone Buonaparte linde në Ajaccio në Korsikë një vit me vone nga stipulimi i Traktatit te Versailles (maj 1768), fale këtij traktati Republika e Genoves i lente Francezet te hynin në Korsika, e cila u pushtua nga ushtria e mbretit Luigji XV, kur mbaruan dyluftimet me banoret e vendit ishulli u be pjesë e pasurisë personale e mbretit. Familja Buonaparte i përkiste borgjezisë te vogël dhe kishte origjine nga fisniket e Toskanes. Babai i Napoleonit, Carlo Maria Buonaparte, (Napoleoni e ndryshoi mbiemrin e nga Buonaparte në "Bonaparte" mbas vdekjes se babait, dhe parapak dite për tu nisur në Itali), ishte avokat i cili i laureua në Universitetin e Pisa-s bere shume kërkime për te vërtetuar dhe për te mare patentën nobiliare nga te afërmit e largët Toskane, kjo patente nobiliate do ti jepte një prestigj te larte në atdhe, fale kësaj patente mundi te çonte te dy fëmijët e tij për tu shkolluar në France. Carlo Maria Bonaparte vdiq në moshe te re nga një kancer në stomak me 24 shkurt 1785, në Montpellier. Nga gruaja e tij Letizia Ramolino pati 13 fëmije, vetëm 8 mbijetuan, vëllezërit Giuseppe, Luiciano, Luigi ; motrat Elisa, Paolina, dhe Carolina edhe Napoleoni. Fale patentës nobiliare që mori në Toskane, Carlo mundi tu regjistrone në Librin e Fisnikeve te Korsikës, i cili ishte themeluar nga Francezet për te mbajtur në vëzhgim ishullin, dhe fale kësaj patente Napolenoni në moshën 9-vjeçare mundi te hynte me 23 prill 1779 në shkollën Mbretërore Brienne-le-Château, në veri te Francës, aty ndenji deri me 17 tetor 1784 o pipas disa historianeve deri me 30 tetor 1779. Për te përmisuar gjuhen franceze dhe për tu përgatitur për shkolle frekuentoi 4-muj kolegjin e Autun. Fillimisht Napoleoni nuk e konsideronte veten e vet Francës dhe u ndjente në situat te sikletshme me bashkëmoshataret e tij te cilët ishin fisnik francez te cilët e tallnin Napoleonin shpesh here për faje te theksit te tij dhe për prejardhjen italiane (akuzat që ishte i huaj do ta ndjeknin gjate gjithë jetës). Pa shoke dhe jo i konsideruar nga fëmijët e tjerë, dhe për faktin se Napoleoni ishte një fëmije i dobët fizikisht, ai i dedikoi kohet e tij te lira në studim duke shkëlqyar në Matematik. Në 22 tetor 1784 Luigji XVI i dha mundësinë te hynte si student në École Militaire (Shkolla Ushtarake) në Paris, e cila ishte themeluar nga Luigji XV. Në vitin 1785 tentoi te hynte në Marine dhe u be gate për te ndermare karrierën e marinarit, por provimi i tij për te marr pjesë në ne marine u anulua dhe kështu kaloi në artileri. Në moshën 16-vjeçare mori gradën e nënkapterrit dhe u çua në Valence (Drôme), në jug-lindje te Francës. Me shpërthimin e revolucionit në 1789, Napoleoni, 20-vjeçar arriti te merrte një licence fale te secilës mund tu largonte në ishullin e Korsikës. Në Korsikë vendosi te merrte pjesë me lëvizjen revolucionare te ishullit duke marre gradën e kapterr-kolonelit te Gardës Kombëtare. Në vitin 1792 refuzoi tu kthente në France për ti shërbyer Armatës Franceze, ky vendim rrezikoi që ta përndjeknin për tradhti. Fale familjareve te cilët e binden tu kthente në France, Napoleoni shkoi në Paris dhe u prezantua përpara Ministrit te Luftës për te dhëne llogari mbi vonesën e kthimit, këtu shfaqi një te folur aq brilante dhe te prekryer sa që ministri e tërhoqi ndëshkimin ndaj tij dhe e gradoi si Kapiten. Ndërkohe në Korsikë po u përhapte lufta civile e cila shpërthehu në 1793. Në vitin 1792 sjelljet jo korrekte dhe mënyra se si trajtoheshin Korsiket nga ana e Franceze-ve e shtyu-u Napoleonin te mbështeste lëvizjen për pavarësinë e Korsikës, por heroi nacional i Korsikës Pasquale Paoli (që ishte kthyer në Korsikë nga mërgimi i tij i detyruar nga mbretërit Franceze) mblodhi edhe një here ushtrinë Korsikë për pavarësinë e ishullit, por kësaj radhe familja Buonaparte ndryshe si me pare nuk e mbështeti, dhe kështu Napoleoni i cili u gjykua si tradhtar u detyrua bashke me familjen e tij t'iu drejtonte Francës. Nga ai moment Napoleoni mbështeti me gjithë vullnetin e tij revolucionin francez, në ketë mënyre ai mundi ti ngjiste shkallet e ushtrisë me shpejt seç duhej. Në dhjetorin e 1793, si kolonel i artilerisë, liroi portin e Tolone nga mbështetësit e mbretit dhe nga Anglezet ; kjo beteje e cila ishte suksesi i tij i pare në ushtri i dha gradën e gjeneralit te brigadave dhe njohjen e me Paul Barras, i cili do te behej politikan i fuqishëm në France, fale kësaj miqësie ai do te ngjiste shkallet e pushtetit francez. Miqësia e tij me Augustin Robespierre, vëllai i Maximilien, do ta çonte në fatkeqësi nga ana ushtarake. Por me 5 tetor 1795 shoku i tij Barras e emëroi, me habitjen e te gjithëve, komandant i sheshit te Parisit, me detyrën për te mbrojtur Mbledhjen Kombëtare nga kërcënimi i mbështetësve te mbretit. Me ndihmën e Gioacchino Murat në komandën e kalorësisë, Napoleoni në mënyre barbare dhe strategjike përmbysi popullsinë e revoltuar e cila donte te shkaktonte një grusht shteti te ri. Me suksesin e kësaj operacioni vjen edhe emërimi, fale shokut Barras, si gjeneral i ushtrisë te mbrendshme.
FUSHATA NË ITALI
Napoleoni duke kaluar Alpet Italiane, pikture e Jacques-Louis David Me 9 mars 1796 Napoleoni martoi Joséphine Tascher de La Pagerie, vejushe Beauharnais, grua e cila ishte martuar me një ushtarak te dënuar me prerjen e kokës mbas revoluciont Francez. Vetëm dy dite mbas martesës u nis në kokën e një ushtrie e formuar prej 38.000 ushtaresh te cilët ishin te armatosur në mënyre te dobët. Kjo fushate ushtarake, i cili në planet e Drejtorisë Franceze, do te ishte veçese një fushate strategjike sepse kishin planifikuar ta sulmonin Austrinë duke përshkruar lumin Rhein. Kjo ishte fushata e Italisë e drejtuar nga gjeneral Napoleoni i cili u përballe me ushtrinë austriake në sfavor numerik dhe logjistike, por këto fakte nuk e frikësuan Napoleonin i cili arriti te korrte një fitore te madhe ndaj austriakeve. Ky sukses ushtarak nga ana e Napoleonit frymëzoi shume artistet e kohës në mbare Evropën te cilët i kushtuan vepra te ndryshme, një nga me te famshmet ishte sinfonia n.3 i Ludwig Van Beethoven me titullin "Eroika". Betejat midis austriakeve dhe piemonteseve ishin te shumta, por beteja historike ishe ajo që u zhvillua me 19 prill 1796 e quajtur "Beteja e San Giacomo" dhe "Marrja e Shën Mikelit". Me paqen e Cherasco e stipuluar nga Napoleoni dhe Vittorio Amedeo III i Savoia-s pati humbje te madhe për mbretërinë Savoiane te cilët humben territore te rëndësishme si Savoia-n dhe Nizza-n. Me 10 maj 1796 shpartalloi ushtrinë austriake në betejën e "Ponte di Lodi" dhe në 15 maj po te ati viti hyri në Milano. Napoleoni i kurorëzuar mbret i Italisë 26 maj 1805 në Milano Në 16 maj, në Milano vendoset Aministracioni Gjeneral i Lombardisë, një organizim politiko-ushtarake në te cilën merrnin pjesë franceze (te ardhur nga armata e Italisë) dhe emra te spikatur që ndiqnin filozofinë e revolucionit francez si, Pietro dhe Alessandro Verri, Gian Galeazzo Serbelloni dhe Francesco Melzi d'Eril. Duke e detyruar që tu dorëzohej rajoni i Piemonte-s dhe Milano pushtohen brenda disa ditëve, Napoleoni emërohet nga Drejtoria Franceze i plotfuqishëm në Armatën e Italisë dhe kështu u përgatit për detyrën e re dhe shume te vështire : te mposhte ushtrinë austriake. Mbas disa betejave te vogla, ushtritë franceze dhe austriake u përballuan me 5 gusht, në Betejën e Castiglione-s.Kjo përplasje ishte përballja e pare e drejtuar nga Napoleoni, i cili demonstroi gjenialitetin e tij në fushën e betejës duke përmbysur një rezultat i cili ishte në favor te ushtrisë austriake, kjo ishte fitorja e pare me rendësi nga ana e Napoleonit në karrierën e tij ushtarake. Humbja e ushtrisë austriake ishte e rende për tu përballuar, megjithatë austriaket arritën te formonin një ushtri te re e cila u mund serisht nga Napoleoni në Bassano, Arcole dhe me se fundmi në Rivoli.Me 9 korrik 1797 u themelua "Republika Cisapline" me kryeqytet Milanon, dhe në tetor te viti 1796, u formua rajoni i Lombardisë, dhe këtu ishte ushtria e pare italiane e cila vendosi te përdorte flamurin trengjyrësh (jeshile, barshe, Kuq) i cili me vone do te behej flamur kombëtare. Në te njëjtën kohe ushtritë e koalicionit te udhëhequara nga Papa u bene pjesë te "Republikës Cisapline" me 7 janar 1797 duke pranuar si flamur atë me tre ngjyra. Me qëllimin për te demetuar papën u themelua Republika Anconitiana me kryeqytet, Ankona-an, e cila me pas u bashkua me Republikën Romake : e gjitha kjo lëvizje politike pati një zjatje te shkurtër, sepse në 1800 u vendos shteti i mëparshëm i drejtuar nga Papa. Forcat austriake, te komanduara nga duka Carlo i Austrisë, te frikësuara nga marshimi i shpejte te Napoleonit dhe ushtrisë se tij drejt Vjene-s, pranuan te firmosnin në traktat paqe-je i cili mori emrin e Traktati i Campoformio-s, me 17 tetor 1797. Përveç terreneve te fituara nga pushtimi në Itali, Franca vazhdoi marshimin e saj, dhe pushtoi toka te reja si Holanda, Belgjika dhe anën e majte te lumit Rhein, nga ana tjetër Austriaket merrnin territoret e Republikës se Venecia-s. Me ketë mbaroi kështu, me fitoren eNapolenoit ndaj Austrisë-e, fushata e Italisë. Me rastin e kësaj fushate Napoleoni pati rastin ti tregonte botes kapacitetin e tij në strategji, pati edhe rastin për te aplikuar mësimet e marra nga Federiku II i Prusise.
FUSHATA NË EGJIPT DHE SIRI
Napoleoni dhe gjeneralët e tij në Egjipt, Jean-Léon Gérôme Mbas një fitore te rëndësishme në betejën e Piramidave, Napoleoni mposhti ushtrinë e Murad Bey, mamelukut, në te hyre në Kajro ai u bë padroni i Egjipt-it. Pas pak ditësh më 1 gusht 1798, flota e Napoleonit në Egjipt, u shkatërrua komplet papritmas nga admirali anglez Horatio Nelson, në Abukir. Me shkatërrimin e flotës Napoleoni e gjeti veten te bllokuar. Mbas një lundrimi në detin e kuq vendosi te shkojë në Siri me pretekstin ndjekjen e guvernatori të Acri-t Ahmad Jazzar Pascià i cili sipas Napoleonit kishte tentuar ta sulmonte. Me 19 mars 1799 mbërriti në San Giovanni d'Acri, e cila ishte fortesa e të pareve te dikurshëm në Token e Shenjte, Napoleoni në ketë rajon humbi afërsisht dy muaj kohe duke u përfshirë në një beteje te kote, kështu fushata e Sirisë u mbyll me një dështim te plote. Duke u kthyer në Kajro, Napoleoni mposhti në 25 korrik 1799 një ushtri prej 10.000 ushtaresh te komanduar nga Mustafa Pashà në Abukir, aty ku një vit me pare i ishte thërrmuar flota nga ana e Nelsonit. Gjithesesei i shqetësuar nga lajmet që vinin nga Franca (në atë kohe ushtria franceze po tërhiqej nga te gjitha frontet, dhe vete Drejtoria tashme nuk kishte me fuqi në duart e veta) dhe i vetedishëm që fushata e Egjiptit nuk i kishte dhëne atë që ai shpresone, Napoleoni, ia la komandën gjeneralit Kléber, dhe u nis për në France me 22 gusht me anijen Muiron.

Detyra Plote

Sistemi Diellor dhe Planetet

Sistemi Diellor dhe Planetet 

Sistemi diellor është sistem i organizuar planetësh, të cilët sillen rreth Diellit. Sistemi diellor

është një sistem planetar i përbërë nga trupa qiellorë të ndryshëm që mbahen në orbita nga forca e gravitetit të yllit tonë, Diellit. Është i përbërë nga tetë planetë (dhe 166 hënat e tyre), nga tre planetë xhuxhë (Ceresi, Plutoni, Erisi dhe katër hënat e tyre), dhe miliarda trupa të vegjël. Këtu bëjnë pjesë trupat e Rripit të Kuiperit, disa dhjetëra mijëra asteroidë, një numër i pacaktuar por me siguri shumë të madh kometash, meteoritësh, dhe pluhuri ndëryjor. Planetët e sistemit diellor sipas largësisë nga dielli janë: Mërkuri, Afërdita, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni. Prej këtyre tetë planetëve gjashtë prej tyre kanë satelitë natyrorë të emërtuar zakonisht "hëna" sipas emrit të Hënës së Tokës, dhe secili prej planetëve të jashtëm është i rrethuar nga rrathë planetarë prej pluhuri dhe grimcash të tjera. Të gjithë planetet, përveç Tokës, janë emëruar sipas perëndive dhe perëndeshave të mitologjisë greko - romake.

 DIELLI 

Dielli është një yll i klasifikuar si xhuxh i verdhe është qëndra e sitemit tonë diellor. Toka dhe trupat e tjere qiellore të sistemit diellor (duke përfshirë planetet, asteroidet, meteoritet, kometat dhe pluhurin kozmik) rrotullohen rreth diellit. Dielli përbën 99% të masës së sistemit diellor. Energjia diellore mbështet pothuaj të gjithë jetën në tokë nëpërmes fotosintezës që nga shfaqja e organizmit të parë. Energjia diellore sjell ndriçim, ngrohtësi, ndihmon rritjen e bimësisë me një fjalë është burim i jetës. Ka diameter prej 1,392,000 kilometra (sa 109 toka). Eshte nje yll me fushe magnetike aktive. Fusha magnetike e dillellit e jepe efekte shume gjerave qe quhen aktivitet solar duke i inkuadruar edhe njollat e diellit ne siperfaqe te saj. Satelitet e pare te designuar per te mesuar me shume ishin Pioner 5,6,7,8 dhe 9 te cilet u lansuan Brenda viteve 1959-1968. Pastaj ne vitin 1970 Helios 1 dhe 2.Pastaj japonezet e lansuan ne vitin 1991 satelitin Yohkoh pastaj ne vitin 1990 NASA lansoi satelitin Ulysses. Ne vitin 2004 u lansua Genesis per te zbuluar me shume per diellin. Rreth 73% e masës së diellit është hidrogjen, 25% është helium, dhe pjesa tjetër përbëhet nga sasi të vogla elementesh të rënda. Mosha e diellit është rreth 4.6 miliardë vjet dhe ai është pothuajse në gjysmën e ciklit të tij të zhvillimit gjatë të cilit ndodh proçesi kimik i shndërrimit të hidrogjenit në helium. Gati 5 milionë ton lëndë diellore kthehet në energji çdo sekondë brenda bërthamës së diellit, duke prodhuar neutrino dhe rrezatim diellor. Pas rreth 5 miliard vjetësh supozohet se dielli do të shndërrohet në fillim në një gjigand të kuq dhe pastaj në një xhuxh të bardhë, duke krijuar një mjegullnajë planetare. Energjia e rrezatuar është e krijuar në brendesi të tij nga përzjeria e hidrogjenti me helium, dhe është në një gjendje ekuilibri hidrostatik, që do të thotë që nuk përhapet (për shkak të presionit që krijohet nga reaksionet termonukleare). 

MERKURI

 Merkuri ka qenë vizituar nga një satelit i SHBA, Mariner 10, e cila beri nje fluturim nga afer prej vitit 1974~1975. Merkuri është rreth një e treta madhësisë së Tokës. Kjo është më e vogël se çdo planet tjetër. Merkuri është shumë afër Diellit dhe nuk ka atmosferë të konsiderueshme. Këto faktorë kontribuojnë ne faktin se siperfaqja e Merkurit ka temperaturë me te larte se qdo planet ose satelit natyror në sistemin tonë diellor. Temperatura e sipërfaqes në anën e më të afërt të Merkurit arrin 427 gradë Celsius, temperaturë të nxehtë të mjaftueshme për të shkrirë kallajin(tin). Në anën e kundert nga Dielli, apo natën, temperatura bie në -183 gradë Celsius. Shkencëtarët kanë zbuluar një fushë magnetike përreth Merkurit, edhe pse nuk është aq i fortë sa fushë rreth Tokës. Shkencëtarët teorizoj se kjo fushë e Merkurit është për shkak se toka e saj perbehet nga sasi e medha e hekurit ose e shkaktuar nga erërat diellore. Atmosfera e Merkurit është shumë e hollë dhe është e përbërë nga heliumi dhe sodiumi. Sipërfaqja e Merkurit eshte formuar nga tre procese: goditjet e objekteve ne sipërfaqe qe rezultuan në formimin e kratereve, nga vulkanet ku lava u shtri neper sipërfaqe, dhe aktivitetit tektonik ku korja e planetit ka lëvizur në mënyrë që të përshtatet ftohjes planetare dhe kontraktimit. Merkuri nuk ka asnjë satelit natyral. 

VENERA 

Venera (greqisht: Afërditë, është perëndeshë e dashurisë dhe bukurisë). Planeti është emëruar kështu ndoshta për shkak se ajo është me e ndritura prej të planeteve të njohur dhe me te hershëm. Venera ka qenë i njohur që nga koha parahistorike. Ky është objekti me i ndritur në qiell, përveç Diellit dhe Hënes. Anija e parë qe vizitoi Veneren ishte Mariner 2 në vitin 1962. Ajo u vizitua nga shumë të tjerë më pas (më shumë se 20 në të gjitha deri tani), duke përfshirë Pioneer Venus dhe Venera Sovjetike 7 qe ishte dhe anija e parë qe ndaloi në tokë në një tjetër planet, dhe Venera 9 e cila ktheu fotografitë e para të sipërfaqes se Veneres. Venera nganjëherë quhet motra e planetit Tokë sepse ato janë mjaft të ngjashme në madhësi dhe gravitetit. Në mënyra të tjera dy planetet janë shumë të ndryshme. Atmosfera ne Venere ose ajri është më së shumti i trashe me acid sulfurik, dhe dioksid karboni. acid sulfurik është një kemikalje që është shumë helmuese për njerëzit. Atmosfera e trashë(dendure) e ka bërë të vështirë për të parë sipërfaqen e saj, dhe deri në shekullin 21 shumë njerëz mendonin se gjërat e gjalla mund të jetojnë atje. Presion mbi sipërfaqe e Veneres është 92 herë me i madhe se ajo e Tokës. Venera nuk ka satelit natyror. Venera është një planet tokësor kështu, si Toka, sipërfaqja e tij është shkembore. Venera është shumë me e nxehet se Toka. E gjithe dioksidi i karbonit behet ne atmposfere si një batanije, duke e kapluar dhe mbajtur nxehtesin nga Dielli. Kjo e bën Veneren nje nder planetet me te nxehta në Sistemin Diellor me një temperaturë mesatare prej rreth 480 ° C (896,0 ° F). Kjo është aq e nxehtë dhe e mjaftueshme për të shkrirë plumbin. Sipërfaqja e Veneres është rreth 80% e qetë, fushat jane shkëmbore. Dy zonat më të ngritura quhen kontinente dhe përbëjnë veriun dhe jugun e planetit. Veri quhet Ishtar Terra dhe jug quhet Afërditë Terra. Ata janë emëruar sipas Babilonis dhe perëndeshes greke te dashurisë. Atmosfera ne Venere është kryesisht dioksid karboni dhe gaz të azotit me retë e acidit sulfurik. Atmosfera është aq e dendur sa qe presioni është shumë i lartë. Presioni është 92 herë ne krahasim me te Tokës, e mjaftueshme për të shtypur shumë gjëra. Është e pamundur që të shikojmë në sipërfaqe të planetit nga hapësira sepse shtresa e trashë atmosferike reflekton 60% të dritës që goditet ne të. E vetmja mënyrë per shkencëtarët qe te shohin ka qenë duke përdorur kamera infra të kuqe dhe ultraviolete. 

TOKA

 Toka (lat. Terra) është planeti i tretë i sistemit diellor. Toka është rreth 4,55 Miliard vjet e vjetër, dhe i vetmi planet në sistemin tonë diellor ku është zhvilluar jeta. Toka ka një satelit i cili quhet Hënë. Supozohet që toka u formua si rezultat i shpërthimit të një ylli të madh. Çdo vit toka goditet nga mijëra meteor me madhësi relativisht të vogël te cilet duke kaluar neper atmosfere digjen. Toka e ka përafërsisht formën e topit apo sferës. Si pasojë e rrotullimit të tokës rreth boshtit të vet Toka eshtë deformuar ashtu që në dy polet e saj është e shtypur dhe ka marrë formën e një elipsoidi i tillë që rrafshi që e pret Tokën sipas paraleleve pret një rreth ndërsa rrafshi që e pret sipas meridianeve pret një elipsë. Toka rrotullohet rreth boshtit te vet dhe rreth diellit. Rrotullimi reth boshtit të vet që sjell ndryshimin e dites dhe te nates quhet Rotacion. Rrotullimi rreth Diellit quhet Revulocion si pasojë kemi ndërrimin e stinëve të vitit. Edhe pse ende nuk ka njohuri të plota për ndërtimin e brndshëm të Tokës është pranuar ndarja e ndërtimit të brendshëm të saj në tri mbështjellje-gjeosfera: korja e Tokës ose litosfera, mbështjellsi i bërthamës ( ose mantia-manteli) dhe bërthama e Tokës. Relievi është tërësia e pamjes së formave të sipërfaqes tokësore pa marrë parasysh mënyrën e krijimit dhe dimensionet e tyre. Relievi është komponentja kryesore e mjedisit gjeografik. Përveç ndikimit të madh që kanë komponentet e tjera të mjedisit gjeografik (klima, ujërat, bota bimore e shtazore, formimi i dherave), relievi paraqet bazën që është e lidhur me të gjitha aktivitetet ekonomike. Shkenca që merret me studimin e ndërtimit , gjenezës, zhvillimit dhe dinamikës bashkëkohore të relievit të sipërfaqes tokësore është gjeomorfologjia (greq. ge-Toka, dhe logos-shkencë, dhe morf- formë). Relievi i sipërfaqes së Tokësore është formuar me veprimin e fuqive të brendshme (endogjene), dhe të fuqive të jashtme (ekzogjene). Atmosfera (nga qreq. atmós - "avull" dhe sfera - "lëmsh") është një shtresë gazesh që mbulon një trup qiellor. Ajo përbëhet shpesh nga një përzierje gazrash të ndryshëm, dhe mbahet e mbërthyer nga fuqia e rëndesës në trupat qiellorë. Atmosfera është në sipërfaqe më e dendur dhe me rritjen e lartësisë shkon duke u rralluar. Disa planetë përbëhen kryesisht prej gazesh të ndryshëm, dhe kështu ata kanë atmosfera shumë të thella, si p.sh. Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni. Toka, Afërdita, Marsi dhe Plutoni kanë atmosferë që mbeshtjell sipërfaqet e tyre, siç e kanë edhe tre satelitët e planeteve të jashtëm: Titani, Enkeladusi (hëna e Saturnit, dhe Tritoni (hënë e Neptunit). Trupa të tjerë qiellorë të sistemit tonë diellor zotërojnë një atmosferë tejet të hollë. Këta janë Hëna (gaz natriumi), Mërkuri (gaz natriumi), Evropa (hënë e Jupiterit) (oksigjeni) dhe Io (sulfuri). Atmosfera e Tokës përbëhet nga pesë shtresa: troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera dhe egzosfera. Hidrosfera është njëra prej katër mbështjellësve të Tokës, që përfshinë të gjitha ujërat e lira në pjesën sipërfaqësore të Tokës. Veti karakteristike e hidrosferës është ripërtëritja e përhershme e saj. Me studimin e hidrosferës, proceset dhe dukuritë në të, merret hidrologjia (greq. hydro-ujë dhe logos-shkencë). Studimi i hidrosferës ka rëndësi shkencore dhe praktike në shfrytëzimin racional të pasurive ujore. Oqeanet janë sipërfaqe shumë të mëdha të tokës të mbushura me ujë të cilat së bashku formojnë të ashtuquajturin Det botëror. Oqeanet e botës janë: Oqeani Paqësor Oqeani Indian Oqeani Atlantik Oqeani i Ngrirë i Veriut Nili është lumi më i gjatë në botë, ndërsa lumi më i madh (ka sasi më të madhe të ujit) është Amazoni qe ndodhet në Amerikën Jugore. Pedosfera (Gre: pedon - dheu), është mbështjellës i dheut - tokës, gjegjësisht shtresës së imët të punueshme të Korës së Tokës. Toka (dheu) është shtresa e hollë e shkriftë e sipërfaqes së Tokës, e cila punohet dhe paraqet bazën për zhvillimin e bujqësisë, sepse shfrytëzohet për kultivimin e bimëve të ndryshme. Formimi i kësaj shtrese të tokës- dheut, varet nga disa faktorë: klima, relievi, përbërja gjeologjike e shkëmbinjve, bota bimore e shtazore dhe nga vet aktiviteti i njeriut. Biosfera - ( greq. Bios - jetë dhe sphaire - lëmsh) është njëri nga mbështjellësit sipërfaqësor të planetit tonë, që së bashku me atmosferën, litosferën dhe hidrosferën e sajojnë mbështjellësin gjeografik të Tokës, që është lënda e studimit të gjeografisë. Në përbërjen e biosferës hyjnë të gjithë organizmat e gjallë në tokë, duke filluar prej mikroorganizmave siq janë bakteret deri te njeriu. Mikroorganizmat me ndihmën e qarkullimit të masave të ajrit depërtojnë në lartësi 10 deri 12 km mbi sipërfaqen e tokës. Në oqeane dhe dete organizmat jetojnë edhe në thellësi më të mëdha, kurse bakteret anerobe (që mund të jetojnë dhe pa praninë e oksigjenit) gjenden deri në tri km thellësinë e korës së tokës. Banorët e Tokës janë të racave të ndryshme. Në bazë të vendit ku jetojnë dhe kushteve klimatike dhe brezit të nxehtësisë në botë ekzistojnë 3 raca njerëzore dominante. Raca e verdhë :Kinezet, Koreanët, Vietnamezët, Japonezët Raca e zezë, jeton kryesisht në Afrikë por edhe në vende tjera Raca e bardhë: jeton në Evropë, Rusi, por edhe në të gjithë vendet tjera të botës Kultura është tërësia e arritjeve të një populli dhe të gjithë njerëzimit në fushën e prodhimit dhe në zhvillimin shoqëror e mendor. Kultura mund të ndahet në disa mënyra, sipas kohës, vendit dhe sipas grupimeve të njerëzimit. mund të ndahet në disa mënyra, sipas kohës, vendit dhe sipas grupimeve të njerëzimit.Kultura dhe tradita ne botë ndyshojnë.Shumë vende të botës ndryshojnë nga traditat,zakonet.Banorët e Tokës dallohen edhe nga veshja e tyre,gjuha që flasin dhe vallëzimi.Pra të gjitha vendet e botës kanë karakteristikat e vendit të tyre. 

 MARSI 

Anijet e parë qe vizituan Marsin ishin Mariner 4 në vitin 1965. Disa të tjera pasuan duke përfshirë Mars 2, anija e parë e tokës qe u ndalua në Mars dhe dy te tjere qe ndaluan ne siperfaqe Vikinget në vitin 1976. Duke i dhënë fund një pauze të gjatë 20 vjeçare, Mars Pathfinder zbriti me sukses në Mars në 1997 me 4 korrik. Me 2004 Ekspeditat Mars Rovers Spirit dhe Opportunity, u ulën në Mars dhe filluan dërgimin përsëri të dhënave gjeologjike dhe fotografitë e shumta, ato ende veprojnë edhe pas tre viteve në Mars. Në vitin 2008, Phoenix zbarkoi në rrafshin e veriut për të kërkuar ujë. Tre orbiters Marsi (zbulues Mars Orbiter, Mars Odyssey, dhe Mars Express) janë aktualisht në operacion. Marsi është planeti i katërt nga Dielli në sistemin tonë diellor. Marsi është emëruar sipas zotit romak mitologjik të luftës, sepse ajo është një planetin i kuq, dhe e kuqe është ngjyra e gjakut. Marsi ka dy hëna shumë të vogël, e quajtur Phobos dhe Deimos. Planeti Mars është bërë nga shkembijet. Terreni ka ngjyre te kuqe për shkak të oksidit te hekurit në gurë dhe pluhur. Planeti ka sasi te vogel të dioksidit të karbonit ne atmosfer. Temperaturat në Mars jane me te ftohta se sa në Tokë, sepse është më larg larg nga Dielli. Ka disa akullnaja në polet e veriut dhe në jug të Marsit, dhe sasi te dioksidit i karbonit gjithashtu të ngrira. Marsi nuk ka ndonje sasi të ujit në sipërfaqe tani, përveç në pole (ku eshte i ngrire), por shkencëtarët mendojnë se ka pasur ujë ne te kaluaren. Trashësia mesatare e kores planetit është rreth 50 km (31 mi), me një trashësi maksimale prej 125 km (78 mi). Korja e Tokës, mbi mesatare 40 km (25 mi) është tri herë më të vogla si Marsi . Për shkak se Marsi është më afër Tokës në Sistemin Diellor, njerëzit janë përpjekur ta kuptojnë nëse ka ndonjë lloj të jetës në Mars. Marsi ka sezonet më të ngjashëm te Tokës se të gjithë planetet në Sistemin tonë Diellor. Megjithatë, pasi qe Marsi është më larg nga Dielli se sa Toka, stinët e këtij planeti jane me te gjata më shumë se ato të Tokës. Si rezultat, një vit në Mars është më shumë se një vit në Tokë. Atmosfera e Marsit është shumë më e hollë se tokës. Temperaturat ne sipërfaqe mund të shkojnë nga -115 ° C gjate dimërit në pole e deri ne 0 ° C ne mesdite gjatë verës. 

 JUPITERI

 Jupiteri është vizituar se pari here nga Pioner 10 në 1973 dhe më vonë nga Pioner 11, Voyager 1, 2 dhe Ulysses V. Anija kozmike Galileo rrotullohej rrethe Jupiterit për tetë vjet. Ajo është ende duke uvëzhguar rregullisht nga teleskopi ne gjithesi Hubble. Jupiteri është planeti i pestë nga dielli ne sistemin tonë diellor. Jupiteri është planeti më i madh në sistemin tonë diellor. Sikurse Saturni edhe Jupiteri është një lëmsh gjigand i gaztë dhe nuk ka sipërfaqe të ngurtë. Planetet e tjerë të ngjashëm me Jupiterin quhen planete Joviane. Emri i Jupiterit vjen nga emri i perëndisë romake Jupiter. Jupiteri ka 63 satelitë natyrore. Nga këto, 47 janë më pak se 10 kilometra në diametër dhe kanë qenë zbuluar në vitin 1975. Kater henat më të madhe, te njohura si "hënat e Galileut", janë Io, Europa, Callisto dhe Ganymede. Bërthama e ngurtë e Jupiterit ka një diametër prej 14.000 km, dhe përbëhet pjesërisht nga nikel-hekur (90 % hekur dhe 8% nikel) e nje sasi e vogel mineralesh të tjera, dhe ka një temperaturë prej 25.000 K. Kjo bërthamë është e rrethuar nga një shtresë hidrogjeni metalik (90%) dhe heliumi (10%) me trashësi përafërsisht 40.000 km. Kjo shtresë rrethohet nga një shtresë tjeter e jashtme me trashësi rreth 20.000 km. Hidrogjeni molekular i lëngshëm dhe në të njëjtën kohë temperatura dhe trysnia rritet ne drejtim te berthamës. Shtresa e fundit ka edhe sasi të vogla metani, etani dhe dioksid karboni. Normalisht planetët thithin dritën e diellit dhe rrezatojnë po aq shumë energji në formë nxehtësie, mirëpo Jupiteri rrezaton 2 herë më shumë energji se sa thith nga dielli. Mendohet se kjo rritje e energjisë vjen prej tepricave të energjisë nga koha e krijimit të Jupiterit e që është ruajtur në bërthamën e planetit. Një tjerër sqarim i mundshëm për këtë dukuri është ndikim i zvogëlimit të rëndesës e cila shkakton po ashtu rrezatimin e energjisë. Jupiteri quhet po ashtu një yll i dështuar. Mirëpo ky planet është shumë i vogël që të jetë një Xhuxh Bojëkaf, Brown Dwarf (angl.) Në një rast të tillë do të duhej që masa e Jupiterit të ishte së paku 13 herë më e madhe. Por nëse masa e Jupiterit do të ishte 100 herë më e madhe, atëhere do të ishte e mundur të fillonte reaksioni i fuzionit bërthamor, domethënë hidrogjeni do të transformohej në helium duke prodhuar sasi jashtëzakonisht të mëdhaja energjie, dhe kjo do ta kthente Jupiterin në një yll. Mëqenëse Jupiteri nuk ka sipërfaqe të ngurtë, është shume e vështirë që të përcaktohet kufiri i tij me atmosferën. Pika ku shtypja tregon 1 bar përdoret si pikë referimi. Atmosfera e Jupiterit përbëhet nga hidrogjeni dhe heliumi. Gazra të tjerë janë: metani, amoniaku, hidrogjendeuteride, etani dhe ujë. Hidrogjenfosfide, hidrogjensulfide dhe amoniumhidrosulfide janë po ashtu të pranishëm në sasi shumë të vogla. Këto gazra formojnë re të kuqe, bojëkafe dhe të bardha. Dendësia dhe temperatura e ulët bëjnë të mundur që atmosfera e Jupiterit të jetë më shume e lëngët se sa në formë gazi. Mendohet se shumica e erërave në Jupiter formohen nga temperaturat e larta në bërthamen e planetit dhe rrotullimi i shpejtë tij rreth vetes. SATURNI 

Saturni u vizitua se pari nga Pioner 11 në vitin 1979 dhe më vonë nga Voyager 1 dhe 2. Cassini (projekt i përbashkët NASA / ESA) arriti më 1 korrik, 2004 dhe do të rrotullohet rrethe Saturnit se paku per katër vjet. Saturni është planeti i gjashtë me rend me distancë nga dielli dhe është i dyti me rend me madhësi, pas Jupiterit. Saturni ka të paktën 61 hëna. Titani,eshte më i madhi. Përbërja e Saturnit përngjan shumë në atë të Jupiterit. Në qendër gjendet një bërthamë shkëmbore, e rrethuar nga një shtresë metalike ne gjendje të lëngshme, e percjellë me një shtresë hidrogjeni molekular. Temperatura ne qendër është 12.000 K. Si reaksion i mekanizmit të Kelvin-Helmholtz Saturni rrezaton më shumë energji se sa që pranon nga Dielli. Ky rrezatim i energjisë përforcohet edhe më shumë nga nxehtësia që lirohet kur Heliumi ndeshet me hidrogjenin në sipërfaqe. Si reagim ndaj rrotullimit të shpejtë (10 orë 14 min. në ekuator, 10 orë 41 min.) Saturni është i rrafshuar ne të dy polet dhe ndryshon në diametër në mes të poleve dhe ekuatorit me 10% (120.536 km kundrejt 108.728 km). Kjo dukuri shihet edhe planetë të tjera (gazor), mirëpo askund aq shumë si te Saturni. Një fakt tjetër është që densiteti i Saturnit është vetëm 0,69 kg/dl. I vetmi planet në sistemin diellor me një densitet më të vogël se uji. Kjo do të thotë se Saturni nuk mundet të fundoset në ujë. Përmbajtja e atmosferës: Hidrogjen (H2) 96 (±2) % Helium (He) 3 (±2) % Metan (CH4) 0,4 (±0,2) % Ujë (H2O) 0,1% Amoniak (NH3) 0,012 (±0,008) % Etan (C2H6) 0,0007 (±0,0002) % Hidrogjenfosfide (PH3) 0,0001% Propan (C3H8) prezent Acetilen (C2H2) present Atmosfera e Saturnit përmban 93% prej hidrogjeni e pak më shumë se 5% helium. Pjesa tjetër përmban metan, ujë, amoniak, etan, propan, acetilen dhe një sasi shumë të vogël të hidrogjenfosfidit. Në Tokë dallimi në mes të dheut dhe ujit është shumë i cekur, mirëpo në Saturn nuk mund të vërehet ndonjë kufi në mes të shtresave të gazrave që e përbëjnë planetin. Shtresat a hidrogjenit likuid fillojnë thellë në brendësinë e planetit dhe marrin formë te gazin sapo tejkalojnë ne shtresat e jashtme te planetit. Kjo është një gjendje e posaçme që krijohet nga shtypja shumë e madhe në Saturn, e cila quhet situata superkritike. Si reaksion, gazrat shtypen aq shumë saqë në pikën ku pritet transformimi, ato kane densitetin qe perputhet me atë te likuidit. Për ketë arsye Saturni nuk ka një sipërfaqe te saktë, kështu që shkencëtaret e perdorin piken ku shtypja është 1 bar.

 URANI 

Urani është planeti i shtatë nga dielli në Sistemin Diellor. Ai është një gjigand me gaz. Ky është planeti i tretë më i madhe në sistemin diellor. Planeti është ne perberje te akullit, gaze të lëngshme dhe nga metali i lengeshem. Atmosfera e saj përmban hidrogjen, metan dhe helium. Temperatura më Urani është -197 gradë C (79 K). Urani kompleton nga ana e saj rreth Diellit me 84 vjet të tokës. Ajo rrotullohet rrethe boshtit te vete në 17 orë dhe 14 minuta. Kjo do të thotë se janë rreth 43.000 ditë në 1 vit te uranit. Distanca mes Urani dhe Neptuni është 1.6 miliard km. Urani ka 11 unaza të cilat janë të vështirë për tu parë nga toka. Urani ka 27 hëna qe dihen. Emrat e ketyre hënave janë zgjedhur nga karaktere nga veprat e Shekspirit dhe Aleksandër Papa. Hënat pesë më të mëdha janë Miranda, Ariel, Umbriel, Titania dhe Oberon. Shumë hëna janë zbuluar por ato ende mbeten një fshehtesi. 

 NEPTUNI

 Neptuni është planeti i tetë dhe e fundit nga Dielli në Sistemin Diellor. Ai është një gjigand me gaz. Kjo është planeti i katërt më i madhe dhe i treti me i rëndë. Neptuni ka katër unaza të cilat janë të vështirë për të parë nga Toka. Eshtë 17 herë më të rëndë se Toka dhe është pak të rënda se sa Urani. Ai u emërua sipas Zotit romake të Detit. Atmosfera e Neptunit është e perbërë më së shumti nga hidrogjeni dhe heliumi. Ai gjithashtu përmban sasi të vogla të metanit që e bën planetin te duket ne te kalter. Ngjyrë e kaltert e Neptuni është shumë më e ndritshme në krahasim me Uranin, i cili ka një sasi të ngjashme te metanit, kështu që nuk mund të jetë një tjetër arsye pse Neptun është blu (kalter). Gjithashtu ne Neptun mbizotrojne erërat e forta se ne çdo planet tjeter në sistemin diellor, e matur perafersishte afer 2.100 km / h ose 1.300 mph. Neptun u zbulua nga astronomët, Urbain Le Verrier dhe John Couch Adams me 23 Shtatore 1846. Ata ishin të dy të nderuar për zbulimin. Ishte Planeti i parë që do të zbulphet nga llogaritjet matematikore ne vend qe të perdoret një teleskop. Për shkak të lëvizjeve të pazakontë te Uranit në orbitën e tij , ajo bëri qe astronomët te kërkonin për planetin e ri. Planeti Neptun u vizitua vetëm nga një anijen kozmike, Voyager 2 më 25 gusht, 1989. Neptun dikur kishte një stuhi të madhe të njohur si "Great Dark Spot",(njolle e amdhe e zeze) e cila u zbulua në 1989 nga Voyager 2. Megjithatë, kjo njolle e errët nuk është parë qyshe nga viti 1994, por njolla të reja te zeza janë gjetur qe nga atëherë. Nuk dihet se pse u zhduken njollat e errëta. Megjithatë, NASA ka sugjeruar qe te kete me shume anije kozmike qe të mësojnë më shumë rreth Neptunit. Anija ne fjale do të ishte ndarë midis Laboratorit Propulsioni Jet (JPL) dhe Instituti Teknologjike i Kalifornisë. Neptuni eshte shume large nga Dielli, ai merr shumë pak ngrohje nga rajonet e larta të atmosferës në -218 ° C (55 K). Thellë brenda shtreses se gazit, megjithatë, temperatura rritet ngadalë. Si Urani, burimi i kësaj ngrohje është e panjohur, por ndryshimet janë të mëdha: planeti Neptun është në largësinë më nga Dielli, energjia e saj e brendshme ende është mjaft e fortë për të krijuar erërat më të shpejtë parë në Sistemin Diellor. Disa shpjegime të mundshme kanë qenë të propozuara, duke përfshirë ngrohje radiogjenik nga thelbi planetit, rrezatimit të vazhdueshme në hapësirë e mbetur për ngrohje etj. Struktura e brendshme e Neptunit në thelb eshte shumë e ngjashme me atë të Uranit . Ka te ngjare qe eshte e perber nga korja e ngurt, që mendohet të jetë rreth 15 here masa e Tokës, i përbërë nga shkembije te metalit te shkrirë dhe i rrethuar nga një përzierje e shkembit, ujit, amoniakut dhe metanit. Presionet e rëndë e mbajëne pjesën e akullt e kësaj përzierje përrethe ne gjendje te ngurt, pavarësisht temperaturave të mëdha pranë kores se ngurt. Atmosfera, shtrihet rreth 10 deri në 20% në rrugën drejt qendrës, është kryesisht hidrogjen dhe helium në lartësi të larta. Përzierje te shumeta te metanit, amoniakut, dhe ujit janë gjetur në zonat e ulëta të atmosferës. Shumë ngadalë këto njolla te errëta dhe te nxehta perzihen ne nje zone te brendshme dhe të lëngshme. Presion në qendër të Neptuni është miliona herë më shumë se kaq në sipërfaqe të Tokës. Krahasimi i shpejtësisë rrotulluese ne masën e saj e ka më pak të koncentruar drejt qendrës ndryshe nga Urani. Neptuni ka 13 hëna të njohura. Me i madhi eshte Tritoni, zbuluar nga William Lassell vetëm 17 ditë pas zbulimit të Neptunit. 

PLUTONI

 Plutoni është një planet xhuxh në sistemin tonë diellor. Eshte e perbere nga shkembijte dhe akulli. Është shumë ftohtë në Pluton me temperatura midis -218 ° C (rreth -360 Fahrenheit) dhe -240 ° C (-400 Fahrenheit). Plutoni është 2390 kilometra i gjate, i cili është rreth dy të tretat e gjerë si Hena dhe rreth një e pesta e të gjerë si Toka. Plutoni është 13 milion ton në masë. Toka ka rreth 460 herë në masë të Plutonit. Hena ka rreth pesë dhe një herë e gjysmë në masë të Plutoni. Clyde Tombaugh zbuloi Plutonin në vitin 1930. Plutoni u emërua sipas zotit romake të botës së nentokes. Ky emër është sugjeruar nga Venetia Burney nga Anglia. Ajo ishte njëmbëdhjetë vjecare ne ate kohe. Të tjerë thonë se u quajt duke përdorur inicialet e Percival Lowell, shkencëtari i cili e kishte llogaritur pozicionin e saj para se Plutoni te zbulohej. Plutoni ka tri hëna: Karon, Niks, dhe Hidra. Karon është 1190 km i gjate, vetëm gjysmën e gjerë sa Plutoni. Karon është rreth 19.410 km larg Plutonit. Plutoni dhe Karon rrotullohen rreth njëri-tjetrit duke bërë qe te dy te duken si një planet xhuxh të dyfishtë. Nix dhe Hidra janë shumë më të vogla, rreth 45-160 km të gjate, rreth 44.000 km nga Plutoni. Karon u zbulua në qershor 1978 dhe Nix dhe Hidra u zbuluan në qershor 2005.

Detyra Plote

Reportazh - Vendlindja Ime - Permeti

PERMETI

Permeti ndodhet ne juglindje te Shqiperise buze lumit te Vjoses dhe rreze malit te Dhembelit,30 kilometra larg kufirit me Greqin me te cilen lidhet nepermjet pikes doganore ‘’Tre Urat’’ .Eshte 70 kilometra larg nga qendra e qarkut dhe prefektures se Gjirokastres. 230 kilometra larg Tiranes .

Nuk eshte thjesht ceshtje guresh per te gdhendur kalldreme  ,mure kishash apo ura me harqe, nuk eshte thjesht ceshtje ushqimi qofte edhe me shije unike .Eshte ceshtje arti,kulture,zemre edhe damar toke pse jo.Neqoftese do deshironit te shijonit plotesishte bukurin e ketij qytetit, duhet ta vizitoni ne maje ne muajn e trendafilave.Aroma e tyre e parezistueshme ndjehet sapo kaloni uren e Vjoses dhe hyni ne qytet , mbreteron ne cdo rruge e rrugice, derdhet nga dritaret e shtepive dhe nga ballkonet e mbushura plot prej amvisave permetare neper lulishtet qe shperthejne nga ngjyrat.

‘’Guri i Qytetit’’ eshte  kthyer ne simbol indetifikues, ndoshta jo vetem prej bukurise se natyres por edhe prej bukurise se ketyre njerezve .Mes eres se pishave e bredhave te parkut, pa bere nje banje kuruese ne Benje apo pa bere nje vizite ne Frasher ku ndonese shtepia e vellezerve rilindas eshte ne gjendje te mjeruar, fshati eshte prap i bukur dhe ka vlere te vizitohet.Te jepet mundesia jo thjeshte te shikosh rrugicat e kalldremat te zones se vjeter te qytetit por edhe fshatrat e vjetera e kishat sidomos, si ajo e Leuses dhe Kosines , ne stilin e mbrekullueshem bizantin .Per te mos kaluar tek ushqimi , tek vazot e qelqta me gliko, turshit e shumta dhe gatimet e famshme permetare te denja per nje tavolin feste me mbretereshe rakine dhe veren e zones .

Duket se nuk kishte ku te lindte tjeter nje poet si NAIM FRASHERI vecese ne nje zone si permeti per te krijuar poemen e tij te famshme ‘’Bageti e Bujqesi’’

‘’Do kendoj bagetin qe mbani ju e ushqeni o vendethit e bekuar ju mendjen ma defreni’’ shkruan Naimi dhe me kete ka parasysh permetaret e mbrekullueshem dhe natyren e rralle te vendit , ku kurora e gjelber zbukuron kryet e qytetit te vogel.

Qyteti I Permetit eshte sinonimi i nje qyteti me nje mirkepritje te ralle , qyteti i luleve,i kengeve popullore, lirike me saze , qyteti I veres dhe rakise.

Qyteti me rrugicat karakteristike me kalldrem dhe shtepi me artitekture te vecante, ndersa ne periferi ka disa ura tipike me harqe ndertime te shekullit XVII .

Eshte mekat te mos e vizitosh te pakten nje here nje qytet si Permeti .

Detyra Plote

JETA MJESETAR NE FOLKLORIN E ARTI E TJER- MËNYRA E JETESËS

NA NDIQNI - SHPERNAJE NE PROFIL

TEMA : JETA MJESETAR NE FOLKLORIN E ARTI E TJER

MËNYRA E JETESËS

 Të dhënat për mënyrën e jetesës në shek. XII-XV janë mjaft të kufizuara. Ato vijnë kryesisht nga gërmimet e paktaarkeologjike të kësaj periudhe, nga ato pak monumente të ruajtura, si dhe nga dokumentacioni i shkruar i kancelarive mesjetare. Vjetërsia e vendbanimeve dhe vendndodhja e tyre dëshmohet me një varg qendrash të banuara, të njohura që në antikitet, të cilat e vazhdojnë jetën e tyre edhe në mesjetë........

Edhe regjistrimet osmane të shek. XV-XVI flasin për një numër të madhfshatrash, vendin ku ndodheshin dhe madhësinë e përafërt të secilit. Shumica e vendbanimeve gjendeshin në zonat kodrinore, në shpatet e maleve a rrëzë tyre dhe përgjatë luginave të lumenjve. Ka zona në Shqipëri ku mjaft fshatra janë shtrirë me kohë në dy ose tri nivele banimi, gjithnjë brenda kufijve të fshatit të tyre ose të malit a të vrrinit që u përkiste, p.sh. Bresti i Epërm e Bresti i Poshtëm (Dibër), Domja e malit e Domja e Poshtme (Shëngjergji-Tiranë), Gojani i Epërm e Gojani i Poshtëm (Mirditë), Lufaj i Epërm e Lufaj i Poshtëm (Mat), Preçi i Poshtëm e Preçi i Sipërm (Elbasan), etj. Në mesjetë këto fshatra kishin vetëm një nivel banimi, që ishte zakonisht atje ku ka pasur një kishë ose atje ku janë ose kanë qenë varret, ose atje ku ka një toponim “katund plak” a “katund i vjetër”, etj. Me moshë nga mesjeta e hershme, në mos edhe më përpara, duhen konsideruar fshatrat që mbajnë emrin e një shenjti, si Shëngjergj, Shëmri, Shënjak, Shënkoll, etj., ose thjesht një emër të krishterë, si Damian, Dedaj, Gjonomadh, Kolgecaj, Lekas, Lukan, Lleshan, Marinë, Marjan, Markaj, Martanesh, Matogjini, Mërtin, Mërtur, Nënmavriq, Nikas, Petran, Petrelë, Simon, Sotirë, etj.

Përveç vendbanimeve të hapura, në mesjetë ka pasur edhe vendbanime të fortifikuara ose kështjella. Sipas arkeologëve të kësaj periudhe, në Shqipëri njihen rreth 70 kështjella që nga mesjeta e hershme deri në pushtimin osman. Ato gjenden kryesisht nëpër luginat e lumenjve kryesorë, si Drini, Shkumbini, Osumi, Devolli, Vjosa etj., dhe lehtësonin lidhjet e viseve të brendshme me vijat e mëdha të komunikacionit, pra edhe lidhjet ekonomike e shoqërore të kohës. Disa prej tyre kanë qenë kështjella të trashëguara nga antikiteti, të ngritura kryesisht në vende kodrinore, në bregdet ose afër tij, me sipërfaqe disi të mëdha, brenda mureve të tyre të trasha. Të tjerat ishin kështjella të lindura rishtas në afërsi të burimeve të ujit ose buzë lumenjve në pika zotëruese prej ku mund të kontrollohej i gjithë territori. Mesjeta ishte një periudhë shumë e turbullt në Ballkan e në Evropë, me luftëra dhe me grindje të shumta midis zotërve feudalë, që kërkonin të zgjeronin zotërimet e tyre, me dyndje popujsh të ardhur nga larg, me lëvizjet e kryqtarëve, që përshkuan territorin e vendit, të nisur nga disa drejtime, për të shkuar në vendet e shenjta ose në Kostandinopojë. Pra jeta ishte e pasigurt dhe njerëzit parapëlqenin të banonin brenda mureve të kështjellave, megjithëse në kushte jo fort të përshtatshme. 

Në trojet brenda kështjellave ka pasur edhe shumë ndërtesa banimi, me mure të ndërtuara me gurë mesatarë, të mbuluara me tjegulla ose me lëndë druri. Rrënojat e Shurdhahut (shek. XII-XIV) tregojnë se ato ishin shtëpi me dy ose me më shumë të ndara. Për shkak të sipërfaqes së kufizuar që ndodhej brenda mureve rrethues të kështjellave, njerëzit banonin të ngjeshur në një hapësirë të vogël. Shtëpitë ishin të vogla, të ulëta, të errëta e me lagështi, ku duhej shfrytëzuar mirë çdo pëllëmbë e sipërfaqes. Rrugët ishin të ngushta e dredhuese, që dukeshin edhe më të ngushta, kur katet e sipërme dilnin mbi rrugë pak përtej mureve, për të shtuar sipërfaqen e banimit, duke penguar ajrosjen e mirë të rrugëve. E kështu jeta rridhte brenda një horizonti të ngushtë për sa kohë banorët detyroheshin të qëndronin në kështjellë, ngaqë nuk ishin të sigurt jashtë saj. Dendësia e popullsisë, lagështia por edhe vështirësia për të mbajtur pastërti, krijonin kushte të dëmshme për shëndetin ; epidemitë e shpeshta e rëndonin edhe më tej gjendjen. Përmirësimi erdhi me ndërtimin e lagjeve të banuara jashtë mureve të kështjellave. Shtëpitë e fisnikëve dalloheshin nga përmasat e mëdha, nga cilësia e materialit të përdorur e nga mjeshtëria e ndërtimit, si dhe nga pajisjet luksoze të tyre. Kështjellat monumentale dhe kishat e hijshme që u ngritën me shpenzimet e fisnikëve shqiptarë dhe që kanë arritur deri në ditët tona, dëshmojnë për mundësitë materiale të fisnikëve shqiptarë gjatë shekujve të mesjetës për të pasur kushte jetese sa më optimale. 

Guri i latuar dhe druri i gdhendur kanë qenë materialet kryesore që hijeshonin pamjen e jashtme e të brendshme të banesave të familjeve fisnike, krahas përdorimit të tullës së pjekur si dhe të tjegullës si mbulojë për çatitë. Banesa, oborri, magazinat dhe stallat e kafshëve (që ngriheshin larg banesës), madje edhe kopshti bashkë me gropën e gëlqeres, zakonisht ishin të qarkuara me një mur të përbashkët e të lartë guri. Kur burimet e ujit të pijshëm ishin larg vendbanimeve, në oborrin e banesës hapej një pus. Paretet e tij visheshin me gurë cilësorë dhe puset lartësoheshin nga niveli i tokës me një grykë guri, që mbulohej me kapakë druri. Në mjediset e banesës ose në oborrin e saj ishte edhe furra familjare për pjekjen e bukës, të mishrave etj. Në oborrin e banesës kultivoheshin trëndafila dhe lule të tjera. Muret e brendshme të banesës ishin të suvatuara. Krahas lyerjes së shpeshtë të tyre me gëlqere, që përdorej gjerësisht edhe si material kryesor dezinfektimi, muret e dhomave të veçanta ishin të zbukuruara me afreske dhe ishin të pajisura me vatra të mëdha me oxhakë shumë të gjerë, të ngjashëm me ato që shihen në kuzhinat e manastireve të vjetra të vendit tonë. Natën ato ndriçoheshin me qirinj dylli, të vendosur në shandanë argjendi, me dy, tri ose me më shumë llambadha. Shandanët ishin të zbukuruar me gdhendje artistike. Banesat fshatare ndërtoheshin me gurë të lidhur ose jo me llaç dhe nuk kishin dritare por vetëm frëngji. Në shtëpitë përdhese dyshemeja përbëhej nga trualli i ngjeshur mirë ; ato nuk kishin ende tavanë dhe mbuloheshin ose me tjegulla, ose me rrasa guri ose me fluga pishe, atje ku kishte lëndë të mjaftueshme drusore. Shumica e fshatrave ishin të ndërtuara në terren të thyer, kështu që pjesa përdhese përdorej për kafshë dhe në katin e sipërm banonte familja. 

Muret ishin të pasuvatuara, dritaret të ngushta si frëngji nga jashtë, por të gjera nga brenda. Në mure nuk kishte dollapë me flegra, por kishte kamare si në antikitet (p.sh. në Kamenicë). Vatra e zjarrit nuk ishte krejt në mes, por disi më pranë njërit mur. Banesa e vjetër e Tiranës, në format e saj më fshatarake, duket se ruante mjaft tipare nga banesa mesjetare. Në banesat e zakonshme tymtarët ishin të rrallë, por ata nuk mungonin në banesat e zotërve feudalë, madje atje edhe vatrat ishin të mëdha e me oxhakë shumë të gjerë. Në të dyja anët e vatrës kishte, përveç shkambeve të thjeshtë, karrige ose frona druri, me forma mjaft të zhvilluara, me mbështetëse për shpinën e për parakrahët. Format e tyre shihen në disa skena afreskesh dhe si një fazë e thjeshtuar e tyre mund të konsiderohen disa nga format më origjinale të karrigeve prej druri të përdorura në rrethet Pukë, Mirditë etj. deri në shek. XIX. Në përdorim të fisnikëve të kohës përmenden edhe frona ose poltrona të dërguar nga Venediku. Dhe kështu Noli, jo rastësisht thotë për Vojsavë Kastriotin : “rrinte pranë zjarrit mbi një poltron venecian...” (në prozën e shkurtër “Kthimi i Skënderbeut në Krujë”). Edhe bujari Gjon Muzaka, në kujtimet e tij, përmend “një poltronë despotale”, të zbukuruar me një stem gurësh të çmuar të Andre Muzakës, rreth vitit 1372. Shembuj të tjerë luksozë të këtyre poltronave janë fronat e dhespotëve në disa nga kishat ortodokse të vendit, në të cilat shumë pajisje janë ruajtur me konservatorizëm të madh. Orendi të përhershme ishin arkat ose sëndyqet e vogla prej druri për sendet e imta e të mëdha dhe për rrobat e trupit. Ato punoheshin prej zdrukthtarëve dhe marangozëve vendës, por, për bujarinë e lartë, silleshin edhe nga jashtë, sidomos nga Venediku. Arkat e punuara më mirë ishin arkat e pajës.

 Në zonat me pyje shumë, kishte fshatarë vendës që i punonin vetë orenditë shtëpiake prej druri, duke përdorur teknika tradicionale, pa përdorur gozhda metalike. Ndër këto orendi mund të përmenden fronat e gjatë e të thjeshtë pa mbështetëse, tryezat masive me dhoga të trasha, govata e magje, shtretër etj. Për t’u çlodhur, malësori mund të ulej thjesht mbi një postiqe pranë zjarrit, kurse banori i fushës, për një pushim të shkurtër ulej gjysmë i shtrirë mbi një rrogoz, shtruar në një qoshe të freskët brenda shtëpisë ose në hije në oborr. Sidoqoftë, përsa u përket pajisjeve të fjetjes, në dokumente, sidomos në testamente, përmenden shtretërit prej druri, e në disa raste ata shihen edhe në skena ikonash. Krerët e shtretërve mund të ishin të zbukuruar edhe me gdhendje të thjeshta. Pajisjet e tjera të fjetjes ishin dyshekët ose më mirë shtresat dhe jastëkët a përkresat, që bëheshin me pëlhurë liri ose leshi, në formën e një këllëfi që mbushej me lesh ose kashtë. Për fisnikërinë e lartë dyshekët, sidomos jastëkët, duket se ishin të mbushur me pupla (siç dëshmon Gjon Muzaka). Ushqimi e rregullat e të ngrënit njihen më mirë, sepse shumë artikuj ushqimorë shfaqen në mallrat tregtare të kohës. Për pjesën më të madhe të vendit, artikulli kryesor ishte buka prej gruri, sidomos në zonat ku toka punohej mirë, siç ishte rrethi i Tiranës, por edhe pllajat e kultivuara me grurë, thekër, mel etj. Drithi, si artikull i rëndësishëm eksporti, duket se i plotësonte mirë kërkesat e kultivuesve, por padyshim, kishte edhe zona në luginat e thella ku nuk mjaftonte gruri dhe kështu hahej edhe meli, megjithëse prej tij dilte një bukë shumë e qullët. Në disa dokumente, krahas artikujve të tjerë për eksport, përmendet edhe buka. Këtu është fjala për bukë të thekur (peksimadhe), artikull shumë i nevojshëm për detarët sa kohë ishin në lundrim, sepse i qëndronte më mirë lagështirës, dhe ky ishte një zakon i përhapur gjithandej në brigjet e Mesdheut. Drithi bluhej në mullinj, që punonin tashmë me forcën e ujit, megjithatë mokrat prej guri vazhduan të bëjnë pjesë në orenditë shtëpiake, duke bluar në to edhe grurin për trahan etj. Të tjera orendi për të grimcuar ose shtypur sende ushqimore ishin shtypësat e ndryshëm prej druri ose prej guri. 

Gruri i bluar trashë e i zier është padyshim një nga gatimet e hershme, që i paraprin bukës. Me kohë ai mbeti në përdorim jo si ushqim i përditshëm, por si ushqim ritual për të kremtet e motmotit e sidomos për rastet e përkujtimit të të vdekurve. Krahas bukës e gatimeve të tjera me bazë mielli (si qulli, mëmëliga, përsheshi, pitet, petullat, etj.) në shekujt e mesjetës vinte përdorimi i bulmetit dhe i yndyrave. Në dokumentacionin e kohës, krahas djathit përmendet në eksportet edhe qumështi. Në gjellëtarinë e kohës është i pranishëm shpesh vaji i ullirit e kokrrat e tij, artikuj ushqimorë tipikë mesjetarë por që njiheshin që në antikitet. Mullinj vaji kishte tashmë jo vetëm pranë banesave të zotërve feudalë, por edhe pranë manastireve që kishin ullishte. Mishi konsumohej më shumë në dimër se në verë. Në qytet ai konsumohej veçanërisht në tryezat e fisnikëve e të kështjellarëve të kohës. Baza ishte mishi i pjekur, për të ftuarit më të nderuar edhe mish shpendësh e zogjsh gjahu. Përdorej shumë edhe vera. Në kushtet e kohës mishi ose konsumohej pas therjes ose ruhej i kripur shumë, prandaj para gatimit duhej lënë në ujë që t’i dilte kripa. Edhe peshku konsumohej mjaft sidomos në qytetet e bregdetit, i freskët ose i tharë. Në dokumente të kohës përmenden ngjalat, krapi e putargat e Shkodrës por dëshmon edhe ekzistenca e dajlaneve, përveç mënyrave të tjera të peshkimit. Pak a shumë këto ishin ushqimet që konsumoheshin edhe në tavernat e qyteteve kryesore, si Durrësi, Vlora, Shkodra. Llojet më të përdorura të perimeve ishin qepët, preshët, hudhrat, specat djegës, të freskëta dhe të regjura (turshi). Gjithashtu gjerësisht përdoreshin fruta të freskëta, të thata dhe shurupe, si kumbullat, mollët, dardhat, qershitë, fiqtë etj. 

Në gjellët e ndryshme të kësaj kohe përdorej shumë edhe uthulla, për të shtuar shijen, gjë që vazhdon edhe në shekujt e mëvonshëm. Mjalti ishte gjithashtu një artikull i përdorur gjerësisht. Nëse në tryezat e fisnikëve të kohës mbizotëronin enët prej argjendi masiv, në forma disqesh e pjatancash të mëdha, si edhe potirët me fron dhe kupat po ashtu prej argjendi, në tryezat e shtresave të mesme qytetare përdoreshin gjerësisht tasat, pjatat dhe pjatancat prej qeramike, të glazuruara me kujdes e hijeshi si brenda, ashtu edhe jashtë, format e të cilave shihen në gjetjet arkeologjike të mesjetës së hershme. Në mënyrën e jetesës zinin vend edhe ngrohja e ndriçimi. Lënda djegëse në këta shekuj duket se ishin shkarpat e drutë. Është përdorur edhe qymyri i drurit, i cili njihej që në lashtësi, por në një masë shumë më të kufizuar. Lënda djegëse sigurohej që gjatë verës dhe vendosej në stiva pranë banesës. Drutë digjeshin në vatër dhe për të lehtësuar djegien mbështeteshin te një almise e thjeshtë prej hekuri, që quhej “kali i druve”. Rreth këtij zjarri i kalonte familja fshatare orët e gjata të mbrëmjeve gjatë dimrit. Në banesat qytetare, sidomos në kështjellat e zotërve feudalë, kishte vatra e oxhakë të mëdhenj (ndoshta të ngjashëm me ato që shihen në kuzhinat e manastireve më të vjetra të vendit). Në banesat e vogla fshatare mjetet e ndriçimit ishin, copat e pishës, të vendosura mbi një pishtar të thjeshtë hekuri, pranë vatrës. Sipas një tradite që vjen nga antikiteti, zonat ku rritej ulliri përdornin për ndriçim kandilat me vaj. Ndriçimi me këto kandila me vaj është ruajtur deri në shek. XX në kishat ortodokse të vendit. Kandilat me vaj, në format e tyre kryesore, bëheshin krejtësisht prej argjendi dhe të mbuluara me gdhendje artistike, që u jepnin një shkëlqim të veçantë mjediseve që ndriçonin. Këta kandilë të kushtueshëm janë pjesë e artit dhe e kulturës bizantine të këtyre shekujve dhe janë përdorur gjithandej në viset e Bizantit.

 Përdorim të gjerë kishin edhe qirinjtë prej dylli, me trashësi të ndryshme, që vendoseshin në shandanë argjendi, me dy, tri ose me më shumë lambadha, që vendoseshin mbi tryezat a në vende të tjera të ngritura, për të ndriçuar më mirë. Të dhënat për veshjet në shek. XII-XV janë të pakta e mjaft fragmentare. Për shkak të ngjarjeve historike të njohura, vendin e përshkuan turma të mëdha njerëzish nga dyndjet e barbarëve, nga kryqtarët, nga ushtri të vendeve fqinje etj. Në anën tjetër, këta janë shekujt e një zhvillimi mjaft të shpejtë të zejtarive. Veshjet nuk i prodhonte vetëm zejtaria shtëpiake, por edhe zejtarët e vendosur në qytetet e kohës. Ndikoi në prodhimin e veshjeve me cilësi të lartë edhe importimi i vazhdueshëm i cohërave të ndryshme. Përmirësimi i disa proceseve teknike, siç ishin avlemendi horizontal, që dha mundësinë e punimit të pëlhurave me katër lisa, ose përhapja e dërstilave që punonin me forcën e ujit ishin arritje që solli përmirësime të dukshme. Pjesë të veçanta të veshjeve popullore të mëparshme, si linjat e gjata e me mëngë të gjera, tirqit, hlamidat ose strukat e leshta por edhe xhupet e opingat, vazhdojnë të mbahen rregullisht. Në një dokument të vitit 1335, përmenden pjesët e veshjes së një detari, ndër të cilat edhe këmisha, fustani e fustanella (camisia, fustanum, etc.). 

Gjatë shek. XIII e pastaj edhe në shekullin pasues, importohej rregullisht një lloj pëlhure e pambuktë, mjaft e qëndrueshme, e quajtur fustan, me të cilën filluan të bëhen edhe ato funde këmishe të gjera për burrat që u quajtën fustanella. Por familjet princore dhe aristokracia e lartë vazhduan të ndjekin në veshje modën bizantine, duke përdorur sako brokartesh të kushtueshme apo kadife e stofra, të zbukuruara rëndë me qëndisje me fije ari e me gurë të çmuar. Edhe stolitë e tyre, si kurora e diadema, vathë e tëmthore, gjerdanë me medalione të mëdha, breza etj. ishin prej ari, me perla e me gurë të çmuar. Në shek. XIV-XV përmenden më shpesh hlamidat e dyfishuara, domethënë me dy faqe dhe mantelet e veshur përbrenda me gëzof. Është interesant fakti se në fillim të shek. XV të tilla hlamida, në dokumentet veneciane, cilësohen me fjalët ad modum Albanesibus ose secundum eorum ritum. Së fundi, mund të kujtojmë se nga shek. XV deri në shek. XVIII, në shtresa të ndryshme të shoqërisë është mbajtur një lloj kapele mjaft e lartë dhe me strehë rreth e qark, që cilësohet në Francë si kapelë shqiptare (“chapeau albanois” ose thjesht “albanois”, nga F. Rabelais). Krahas rrobaqepësve e gëzoftarëve, si zeje më vete, përmenden në qytetet e Shqipërisë edhe këpucarët, çizmarët e papuçinjtë. 

Deri nga fundi i shek. XV veshja e fisnikëve vazhdoi të zhvillohet jo vetëm nën ndikimin e qytetërimit bizantin, por edhe nën ndikimin perëndimor, që hynte te ne kryesisht nëpërmjet marrëdhënieve me qytetet më të zhvilluara italiane të kohës. Këtu nuk duhet harruar se shumë nga familjet bujare të kohës, si Balshajt, Topiajt, Dukagjinët, Gropajt, Muzakët, Zahariajt, Arianitët, Kastriotët, Jonimajt etj. ishin të përzier midis tyre me lidhje të shumëfishta gjaku e krushqie. Madje disa prej tyre kishin të tilla lidhje edhe me dinastitë e mëdha të kohës si paleologët, asienët, anzhuinët, si edhe me aristokracinë kroate, serbe e boshnjake, pra e mbanin veten të barabartë me ta, madje edhe me fisnikët e Italisë së Jugut. Këto familje fisnikësh kishin secila oborrin e vet, ku vinin rrotull një varg zotërinjsh e fisnikësh, kancelarësh, qefalinjsh e vojvodësh të rangjeve të ndryshme, si edhe një mori kalorësish, kasnecësh e shërbëtorësh, si edhe të ftuar të shumtë. Kjo fisnikëri nga kontaktet me fisnikët e Perëndimit, synonte të jetonte e të zbavitej si ata. “Për një kohë shumë të gjatë, - thotë Shuflai, - fisnikët dhe zotërinjtë e hinterlandit, kishin zakon të shkonin në Durrës shumë herë në vit, për punët e veta dhe për dëfrim (“pro suis factis, vel pro placere”).

 Në një marrëveshje midis anzhuinëve dhe despotit shqiptar Andre Muzaka, në vitin 1336, u jepej liri anëtarëve të kësaj familjeje që të vinin në Durrës sa herë dëshironin dhe ata mbetën, deri në shpërnguljen e tyre në Itali më 1476, në raporte miqësore me familjet fisnike të Durrësit. Këto lidhje miqësie, që favorizonin shtrirjen e modës veneciane në gjithë mënyrën e jetesës, duket se vazhduan edhe në shek. XVI. Nën ndikimin perëndimor, sidomos të anzhuinëve, fisnikët e vendit tonë fillojnë të përdorin edhe stemat e vulat, duke zgjedhur secili shenja e simbole të veçanta. Stema e gdhendur në gur vendosej, zakonisht, në hyrjen kryesore të kështjellës. U bë zakon gjithashtu që familjet fisnike të hartonin edhe gjenealogjitë e tyre, më fort për të konsakruar prejardhjen e tyre, por edhe për t’u treguar pinjollëve pasardhës ku shtriheshin pronat e zotërimet e tyre. Një shembull i mirë për këtë është Gjon Muzaka, i cili në vitin 1510 hartoi gjenealogjinë e familjes së vet, duke na dhënë kështu një dokument shumë të vlefshëm për kohën.   

KOHA E KALIMIT NGA ILIRISHTJA NË SHQIPENE LASHTË (ARBËRISHTEN)

NA NDIQNI - SHPERNAJE NE PROFIL

Tweet Follow @DIONISXHANI

Detyra Plote

KOHA E KALIMIT NGA ILIRISHTJA NË SHQIPEN E LASHTË (ARBËRISHTEN)

NA NDIQNI - SHPERNAJE NE PROFIL

 KOHA E KALIMIT NGA ILIRISHTJA NË SHQIPEN E LASHTË (ARBËRISHTEN) 
Përfshirja e trevave të banuara nga stërgjyshërit e shqiptarëve në Perandorinë Bizantine më 395 solli si pasojë, ndër të tjera, edhe dobësimin e shkallëshkallshëm të ndikimit perëndimor (romak)...
Për më tepër, duke qenë në periferi të Perandorisë Bizantine, edhe pushteti qendror i Bizantit mbi këto treva erdhi duke u dobësuar dalëngadalë. Këto rrethana bënë të mundur që popullsitë vendëse të këtyre trevave t’i shtonin e t’i forconin kontaktet dhe marrëdhëniet e drejtpërdrejta midis tyre. Si rrjedhim, jo vetëm që u ndërpre procesi i romanizimit të mëtejshëm të atyre popullsive, por u zhvillua edhe një rrymë konvergjence, e cila çoi në riafrimin dhe konsolidimin e të folmeve të tyre. Kështu, u zhvillua më tej, ndër të tjera, edhe prirja për ndryshime me karakter të përgjithshëm dhe dialektor, që kishte nisur të shfaqej qysh në periudhën e fundit të lashtësisë në të folmet e stërgjyshërve të shqiptarëve. Është fjala për ndryshime të tilla, që hapën rrugën për kalimin e shkallëshkallshëm nga parashqipja a ilirishtja jugore në një gjuhë cilësisht të re, që po e quajmë shqipja e lashtë a arbërishtja. Ky kalim, pas gjithë gjasash, është kryer gjatë shek. IV-VI të e. sonë, kur ishin përfunduar disa dukuri me karakter të përgjithshëm apo dialektor, që janë karakteristike për gjuhën shqipe dhe dialektet e saj. Ndër këto dukuri me karakter mbarëshqiptar mund të përmenden shfaqja e zanores /y/ dhe e zanores /ë/ të patheksuar, krijimi i kundërvënies lakim i pashquar ~ lakim i shquar me shfaqjen e nyjës së prapme shquese etj. Po gjatë asaj periudhe në dialektin jugor është shfaqur zanorja /ë-/ e theksuar para një bashkëtingëlloreje hundore (khs. nanë ~ nënë, banj ~ bënj etj.), si edhe rotacizmi, d.m.th. ndërrimi /-n-/ > /-r-/ në pozicion ndërzanor (khs. venë ~ verë, danë ~ darë etj.). Që të dyja këto dukuri janë shfaqur qysh para dyndjeve sllave, d.m.th. para shek. VII e kjo dëshmon se në kohën e ardhjes së sllavëve në këto anë ata gjetën aty një popullsi, që fliste një gjuhë të ndarë në dy dialekte kryesore. Por pyetjes se që kur flitej kjo gjuhë në këto treva, i janë dhënë përgjigje të ndryshme.

Disa dijetarë kanë shprehur mendimin se stërgjyshërit e shqiptarëve janë vendosur në brigjet lindore të Adriatikut dhe të Jonit, duke u shpërngulur, pa u vënë re, nga vise më lindore të Ballkanit pak para apo pas ardhjes së sllavëve në Ballkan. Por shumica e studiuesve nuk janë pajtuar me këtë mendim dhe kanë parashtruar një varg argumentesh, që në vija të përgjithshme u vunë në dukje te Gjuha e ilirëve. Mjafton të përmendet këtu fakti që në gjuhën shqipe kanë mbijetuar edhe huazime nga greqishtja e vjetër, si mokën/mokër, lakën/lakër etj.; këto huazime e kanë burimin në dialektin dorik, që flitej në Greqinë Veriperëndimore si edhe në kolonitë greke të Adriatikut. Në gjuhën shqipe ka edhe huazime shumë të hershme nga latinishtja, gjë që dëshmon për pushtimin shumë të hershëm romak të trevave të banuara nga stërgjyshërit e shqiptarëve. Prania e huazimeve nga greqishtja e vjetër dhe nga latinishtja e hershme dëshmon qartë se stërgjyshërit e shqiptarëve qysh në lashtësi kanë qenë fqinjët e grekëve të vjetër dhe nga të nënshtruarit më të hershëm të Perandorisë Romake në Ballkan. Rrethanat e reja që u krijuan pas ndarjes së Perandorisë Romake në dy pjesë, sollën si pasojë edhe ndryshime të rëndësishme në emërtimin e popullsive të Ilirisë Jugore si midis tyre, ashtu edhe nga të huajt. Kështu, nisi të përgjithësohej dalëngadalë midis popullsive autoktone emri Arbën/Arbër dhe fjalët e prejardhura (i) arbën-esh/arbër-esh dhe arbën-isht/arbër-isht, për të emërtuar përkatësisht vendbanimin, banorin dhe gjuhën e tyre të përbashkët. Mbi këtë bazë edhe të huajt nisën të përdornin emërtimet Arbania/Albania, arban-ensis/albanen-sis (latinët), Arvan-on, arvan-it-is (grekët), Raban < Arban dhe Arë-banas (sllavët), kurse turqit më vonë, nën ndikimin e greqishtes, përdorën trajtat arnaut dhe Arnautlluk. Të gjitha këto emërtime e kanë burimin tek emri i popullsisë ilire të Alban-ëve, a më saktë të Arban-ëve, që në dokumentet e shkruara dëshmohet për herë të parë në shek. II të erës së re, kur Ptolemeu i Aleksandrisë në veprën e tij Geografia, libri III, 12, shkruan: “Në tokën e albanëve (Albanoi), Albanopolis”. Popullsia ilire e albanëve a arbanëve banonte në një trevë në lindje të Durrësit. Por pas Ptolemeut emri Arban a Alban në burime të shkruara del vetëm në shek. XI, kur përmendet nga Mihal Ataliati (1040) dhe Ana Komnena (1081), për të emërtuar treva të Shqipërisë së Mesme (shih Acta et Diplomata Res Albaniae mediae aetatis illustrantia, I). Madje, në këtë vepër, (I, faqe III) pohohet : “Në burimet bizantine të shek. XI Alvanon/Arvanon shenjon krahinat malore, që gjenden ndërmjet Shkodrës, Durrësit, Ohrit dhe Prizrenit…”. Kuptohet vetiu që një shtrirje e tillë e këtij emri gjeografik duhet të jetë më e hershme se shek. XI. Pra, emri Arban a Alban, i shqiptuar nga banorët vendës Arbën(ë) me theksin mbi rrokjen nistore, në përputhje me rregullsitë e theksimit të emrave shumërrokësh në shqipen e lashtë, ashtu si Durrës < Dyrrhachion, Ishëm < Isamnus etj., duhet të jetë shtrirë qysh mjaft kohë para shek. XI në viset në veri edhe në jug të trevës së banuar në lashtësi nga popullsia ilire e Arbanëve a Albanëve. Për këtë dëshmojnë, ndër të tjera: 1. K. Jireçeku pohon se trevat e Shqipërisë së sotme në kohë të mesme sllavët i kanë quajtur Raban < Arban a Arëban-as dhe gjuhën përkatëse rabënë-ski. Të kihet parasysh edhe një dokument i shek. XIII, ku bëhet fjalë për një ndodhi në një fshat afër Raguzës dhe ku një dëshmitar pohon: “Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën albanesca.” 2. Në dialektin jugor emri Arbën(ë) del në trajtën Arbër(ë) me shndërrimin e /-n-/-së ndërzanore në /-r-/, ashtu si te Vlonë ~ Vlorë, venë ~ verë etj. Dhe në përgjithësi është pranuar që ky ndërrim fonetik (rotacizmi) nuk i ka prekur huazimet sllave të shqipes, pra, është vërtetuar para depërtimit të sllavizmave në shqipe. 3. Në dokumentet e gjuhëve fqinje të shekujve të parë të mijëvjeçarit të dytë të erës sonë shqiptarët, pa dallim krahine, përmenden me trajta fjalësh, që lidhen me emrin e lashtë Arban a Alban (shih këtu më sipër). Shtrirja dhe përgjithësimi i hershëm i emrit Arbën/Arbër në trevat e ndryshme, ku flitej arbënisht/arbërisht, dëshmon për një vetëdijshmëri të atyre që flisnin këtë gjuhë, se i përkisnin një etnosi të vetëm. Siç pohon A. Buda, “Kjo ishte një dukuri që nuk kishte të bënte me pushtime, por me krijimin e një bashkësie ekonomiko-shoqërore dhe kulturore të përbërë nga trevat historike të shqiptarëve. Fakti se me emrin e njëjtë etnik Arbën shqiptarët emërtohen në mënyrë të njëjtë si nga burimet mesjetare të hershme greko-bizantine (shek. XI e këndej), nga burimet perëndimore të së njëjtës periudhë, si edhe nga ato serbe e bullgare (shek. XII-XIII), pavarësisht nëse ishte fjala për trevat më jugore apo më veriore e lindore shqiptare, tregon tashmë për konsolidimin e tipareve të kësaj bashkësie etnike në etapën e saj më të lartë, si “kombësi”, proces i pasqyruar pikërisht në këtë emërtim të përbashkët”. Faktorët që do të kenë ndikuar në përhapjen dhe përgjithësimin e emrit Arbën/Arbër dhe të fjalëve të prejardhura (i) arbënesh/arbëresh dhe arbënisht/arbërisht në veri dhe në jug të viseve ku banonte
JETA MJESETAR NE FOLKLORIN E ARTI E TJER- MËNYRA E JETESËS
NA NDIQNI - SHPERNAJE NE PROFIL

Tweet Follow @DIONISXHANI

Detyra Plote