FILLET E SË DREJTËS

HYRJE NË FILLET E SË DREJTËS

            Objekt studimi i të gjitha shkencave juridike është e drejta dhe shteti , secila prej tyre këto dy dukuri i studion në aspektin e vet, duke përcaktuar vlerat përkatëse që dalin si rezultat i arritjeve shkencore, disa prej tyre studiojnë anën historike të shfaqjes dhe zhvillimit të shtetit dhe të së drejtës pra është fjala për shtetet dhe të drejtat e mëhershme, disa studiojnë shtetin dhe të drejtën e sotme , disa merren me studimin e shtetit dhe së drejtës konkrete , disa me shtetin dhe të drejtën abstrakte.

            FILLET E SË DREJTËS gjithashtu si objekt studimi kan të drejtën dhe shtetin , ofrojnë njohuri fillestare dhe thelbsore lidhur me nocionet shtetërore dhe juridike si dhe me ligjshmëritë e këtyre dukurive të cilat paraqesin objektin e shqyrtimeve tona.

            Edhepse në esencë të gjitha këto shkenca juridike objekt studimi kan shtetin dhe të drejtën, FILLET E SË DREJTËS këto nocione dhe ligjshmëri i nxjerr nga studimet dhe arritjet shkencore të fushave përkatëse konkrete , duke marrë atë që paraqet të veçantën natyrisht duke u shërbyer me metodën deduktive dhe induktive, dmth prej të veçantës në atë të përgjithshme dhe anasjelltas.

            NOCIONET paraqesin njohjen e një çështjeje ashtu çfar është duke përmbledhur në vete të gjitha karakteristikat thelbësore të saj.

        LIGJSHMËRITË: paraqesin lidhjen e dy apo të më shumë çështjeve apo dukurive, lidhjet e ndërsjella të tyre.

Për të egzistuar shteti duhet të egzistoj teritori, njerzit dhe pushteti.

E drejta pavarësisht  prej vendit, pozitës gjeografike, shkallës së arsimimit i njeh 2 lloje subjektesh:

            1.PERSONAT FIZIKË      njeriu si individë

            2.PERSONAT JURIDIKË  shoqatat e ndryshme, organizatat, institucionet e ndryshme shoqërore, firmat, ndërmarrjet publike etj.

Çdo njëra shkencë personin fizik e trajton  sipas karakteristikave të veçanta të cilat paraqesin objektin e shkencës p.sh.personi fizik në shkencën penale trajtohet si kryerës i veprës penale, si nxitës, si ndihmës, si autor i cili ka paraparë kryerjen e veprës penale, por ky për veprimin e vetë fizik por edhe për vepër mendore, për të qenë përgjegjës para shoqërisë, shtetit, ligjit duhet të jetë i moshës madhore dhe i shëndoshë (të ketë zotësi të veprimit).

psh. Mbi shkencën mbi dhe për familjen , personi fizik për të pasur mundësi të krijojë familje dmth të lidhë martesë, duhet të jetë i aftë në aspektin fiziko-psiqik, dhe të jetë i moshës madhore.

Fillet e së drejtës bëjnë pjesë në grupin e shkencave të përgjithshme juridike si pjesë përbërëse e shkencave shoqërore.

Fillet e së drejtës kanë raporte të ngushta me grupin e SHKENCAVE JURIDIKO PENALE , ADMINISTRATIVE , JURIDIKO CIVILE , JURIDIKO POLITIKE DHE JURIDIKO SOCIALE.

Raporti i Filleve së të drejtës me shkencat juridike është shumë i ngushtë sepse bazohet në të dhënat e shkencave të tjera juridike në veçanti me me shkencat konkrete juridike, gjithashtu edhe shkencat e përgjithshme shoqërore - shkenca mbi sociologjinë,shkencat ekonomike  dhe ato politike, sepse nocionet e përgjithshme dhe të përbashkëta lidhur me dukuritë shtetërore dhe juridike i nxjerrin vetëm me studime të ndërlidhura juridike dhe shoqërore.

Fillet esë drejtës si shkencë juridike i pranojnë ndikimet e shkencave të tjera juridike (të veçanta) dhe atyre  shoqërore por gjithashtu edhe ndikojnë në shkencat e tjera juridike pra në ato të veçanta.

Shkenca juridike  për nga objekti i studimit  të dukurive, ligjshmërive dhe fenomeneve ndahet në:

1.SHKENCAT E PËRGJITHSHME JURIDIKE - që studijojnë elementet e përgjithshme, të përbashkëta për të gjitha shtetet dhe të drejtat pavarësisht nga aspekti historik, pozita etj.

2. SHKENCAT JURIDIKO - HISTORIKE  - që ofrojnë njohuri lidhur me shtetet reale dhe rendet juridike  të cilët kan egzistuar në të kaluarën, e të cilët nuk egzistojnë.

3.SHKENCAT JURIDIKE POZITIVE -që merren me studimin e shtetit dhe së drejtës egzistuese, pra me dukuritë pozitive

 METODAT NË FILLET E SË DREJTËS

Çdo shkencë ka objektin e vetë të studimit , andaj për tu realizuar ky studim, dmth për tu arritur qëllimi i caktuar , shkenca përdorë metodat të cilët paraqesin veprimet subjektive të hulumtuesit lidhur me objektin e caktuar.

Metoda është ë lidhur ngushtë me objektin e studimit, njëra me tjetrën ndihmohen, saqë shumë herë mendohet se lënda e përcakton metodën duke e absorbuar në vete.

Metodaparaqet  tërësinë ë veprimeve mendore dhe fizike në procesin e njohjes së lëndës së caktuar.

Kemi dy lloj metodash SHKENCORE dhe TEKNIKE(PRAKTIKE)

Metodat e veçanta janë:

1.METODA  DOGMATIKE (JURIDIKE) DHE NORMATIVE - që është metodë kryesore dhe specifike me anën e së cilës studiohet shkenca juridike në përgjithësi, ajo përcakton në mënyrë të qartë saktësinë e normës juridike. Kjo në mënyrë të qartë vërteton se me anën e normës juridike përcaktohet sjellja e njeriut për kohën përkatëse  duke mos vështruar veçoritë e tjera të normës.

            Metoda NORMATIVE merret me të drejtën si sistem i tërësishëm  normativ duke  analizuar  dhe duke studiuar se çfarë është përbërja e tij, dhe cilët jan lidhjet dhe raportet ndërmjet tyre.

            Metoda Normative na ofron njohuri për pjesët më të mëdha të së drejtës jo edhe për pjesët më të vogla që janë objekt i metodës dogmatike - domethëniet konkrete të ndonjë norme.

            Metoda normative mundëson ndërtimin e hierarkisë së normave dhe akteve juridike duke i sistemuar dhe harmonizuar pjesët e ulta me pjesët e lartatë sistemit juridik.

2.METODA SOCIOLOGJIKE   poashtu përdoret si metodë specifike për hulumtimin dhe studimin e shkencave juridike me të cilën hulumtojmë faktorët social të cilët u japin karakter shoqërorë normave, akteve juridike dhe tërë së drejtës , duke dhënë përgjigje për ato pyetje të cilët nuk i ofron metoda dogmatike-juridike dhe normative, psh. Përse shteti dhe e drejta janë të kësaj apo të asaj natyre, kur dhe si u zhvilluan dhe në shërbim të kujt janë.

 

-NOCIONI I SHTETIT DHE I SË DREJTËS -

SH  T  E  T  I

            Procesi i krijimit të shtetit si organizatë shtetërore e organizuar ka filluar që në fazën e diferencimeve brenda vetë shoqërisë falë shfaqjes së tepricës në shoqërinë joklasore , pra shtimi i forcave prodhuese ka bërë që të krijohen dallime pronësore dhe dallime të tjera.

Elementet e shtetit janë:

1.PUSHTETI SHTETËRORË -  nënkuptojmë raportin shoqërorë në të cilën njëra palë urdhëron ndërsa pala tjetër është e detyruar të dëgjojë urdhrat e palës së parë.

Pushtëti shtetëror është pushteti më i lartë , më i fortë në gjithë hapësirën shtetërore, gjë që buron nga roli dhe pozita e shtetit në shoqëri.

Sipas Viskoviqit - Pushteti shtetërorë është pushtëti më i lartë apo suprem, të cilit të gjithë individët apo grupet madje edhe vetë bartësit  e pushteteve tjera i nënshtrohen.

Dallojmë

-          PUSHTET FAMILJAR

-          PUSHTET SHKOLLOR

-          PUSHTET FETAR

NOCIONI I SOVRANITETIT SHTETËRORË - egzistojnë teori të ndryshme për çështjen e sovranitetit në shkencën juridike, të cilët fillojnë të merren me këtë çështje nga fundi i shek.XVI kur edhe kemi ushtrimin e pushtetit shtetërorë si pushtet i ndarë prej atij kishtar ku qeveriste individi Mbreti.

Shprehja SOVRANka origjinë latine “SUPËRANUS” që dmth i lartë, më i lartë, subjekt që ka pozitë më të lartë, në hierarkinë e pushtetit shtetërorë dhe të tjerët janë të detyruar t’i nënshtrohen.

Nocioni i sovranitetit shtetërorë është ngushtë i lidhur me pushtetin shtetërorë, andaj sovraniteti është vetëm shprehjë e pushtetit shtetërorë-forcës fizike të shtetit, paraqet një të qenë i cili tregon kush është qeverisës në hapësirë të caktuar.

Sipas Viskoviqit “vetëm pushteti më i lartë në territorin e vetë mund të kunndërshtoj imponimin e vullnetit të shteteve tjera, ai përmend edhe barazinë e shtetit karshi shteteve tjera që dmth se shteti në raportet ndërkombtare është subjekt me të gjitha të drejtat  themelore siç janë shtetet tjera”

Sipas LOJESAUT “Sovraniteti është cilësi e rëndësishme  e shtetit , sipas tij sovraniteti është formë që i jep shpirt shtetit ndërsa të tjerët merren me faktin se kush është bartës i këtijsovraniteti , individi apo populli.

            Sovraniteti bartës i të cilit është individi - monarku ka përkrahësit e vet (Makiaveli, ZH.Bodin, Hobsi) ndërsa grupi tjetër përkrahin mendimin se bartës i sovranitetit është populli (Zhan ZH. Ruso).

Sipas CARRE DE MALBERG “Sovraniteti paraqet shkallën më të lartë të pushtetit shtetërorë, sepse ky pushtet nuk lejon asnjë pushtet tjetër , nuk lejon konkurrencë , pra s’lejon pushtet paralel”.

SOVRANITETI POPULLOR DHE KOMBËTARË - radhiten menjëherë pas atij shtetëroë,

Me SOVRANITET POPULLOR nënkuptojmë vetëm një cilësi të popullit, dhe si nocion dëshmon një karakteristikë e cila paraqet negacion të vetë pushtetit shtetërorë natyrisht nëse populli qeverisë  punët shtetërore , nëse këtë pushtet e ushtron shumica e popullit .

            Me POPULL nënkuptojmë tërësiae qytetarëve që jetojnë në një shtet.

SOVRANITETI KOMBËTARË paraqet një cilësi të kombit të pavarur dhe siç shprehet autori kroat VISKOVIQ “pavarësia është  pasoj e sovranitetit të brendshëm në planin ndërkombëtarë.

KOMBI është sovran sepse ka të drejtën e krijimit të shtetit të vetë , ka të drejtë të përcaktohet se me kë don të jetoj, ka të drejtën e vetëvendosjes , ka të drejtën e shkëputjes, bashkangjitjes së një shteti tjetër apo edhe për të krijuar shtet të ri.

PUSHIMI I SOVRANITETIT DHE NJOHJA E SHTETIT TË RI -

Mënyra e pushimit të sovranitetit shtetërorë më teorinë e shtetit dhe së drejtës , e të cilën e gjejme edhe në teoritë e së kaluarës historike madje që nga Roma e Vjetër është OKUPIMI  e cila paraqet jo vetëm përmbysjen dhe shuarjen e sovranitetit shtetërorë por edhe nënshtrimin e popullit vendës duke krijuar strukturat e veta shtetërore në hapësirën e okupuar.

Njohja e shtetit të ri bëhet në dy mënyra:

1.MËNYRA KONSTITUCIONALE - (DE JURE)

2.MËNYRA DEKLARATIVE - (DE FACTO)

Sipas KELZENIT  egziston dallimi ndërmjet  de jure dhe de facto, sipas tij pranimi de jure është përfundimtar  derisa pranimi de facto është provizor dhe si e tillë mund të tërhiqet.

TERRITORI

Territori paraqet një veçori universale të tërë asaj që ekziston. Sepse, çdo gjë që ekziston, ekziston në territor të caktuar, me këtë kup-tohet se edhe vetë shteti ekziston në territor të caktuar.

Lidhur me territorin shtetëror duhet të themi se ekziston edhe një veçori e cila territorin e një shteti tjetër e konsideron si pjesë të vet. Kjo pjesë e territorit, natyrisht, paraqet një kategori të së drejtës ndërkombë-tare. Është fjala për nocionin e EKSTERRITORIALITETI. Kjo pjesë e territorit ka të bëjë me selit e përfaqësive diplomatike të një shteti në shtetin tjetër. Ky territor bie nën jurisdiksionin e shtetit përfaqësia e të cilit është. Këtu gjejnë zbatim parimet e reciprocitetit. d.m.th. se shtetet lidhin marrëdhë-nie diplomatike, ndërshtetërore dhe si të tilla veprojnë brenda rregullave përkatëse, të përcaktuara nga e drejta ndërkombëtare publike.

SHTETËSIA

Nocioni i shtetësisë paraqet  lidhjen juridike të qytetarit me shtetin.

Qytetarët të cilët gëzojnë të drejta dhe detyrime (lojalitetin, gëzimi i te drejtave politike, ushtrimi i shërbimit ushtarak, gëzimi i mbrojtjes shtetërore për qytetaret jashtë shtetit, mbrojtjen e vendit, te drejtën e ekstradimit etj.) dhe i nënshtrohen jurisdiksionit shtetëror quhen SHTETAS.

Qytetarët të cilët gëzojnë të drejta private-civile dhe gëzojnë imunitetin personal, jo edhe autorizime dhe obligime të tjera janë qytetarë JOSHTETAS.

Shtetësia fitohet në 3 mënyra:

1. fitimi i shtetësisë në bazë të vijës së gjakut  (IUS SANGUNIS), - pra, personi fizik fiton shtetësinë të cilën e kanë paraardhësit e tij.

2. fitimi i shtetësisë sipas lindjes në territorin e lindjes  (IUS SOLI) - pavarësisht prej vijës së gjakut .

3.fitimi i shtetësisë sipas natyralizimit  (IUS DOMICILI) -  pra është fjala për personat fizikë të cilët jetojnë në shtetin tjetër, jashtë vendit të lindjes.

Humbja e shtetësisë mund të bëhet sipas kushteve që i parasheh ligji, siç është largimi apo mohimi i shtetësisë dhe marrja e saj, si dhe kur territori i një shteti kalon ne territorin e shtetit tjetër, gjegjësisht, behet territor i shtetit tjetër

E DREJTA

Nocioni i normës në përgjithësi-

E drejta paraqitet gjatë procesit të shkatërrimit të organizimit të parë të shoqërisë difuze, si rezultat i zhvillimit të pronës private dhe i ndarjes së shoqërisë në klasa.

Me zhvillimin e shoqërisë, zhvillohen edhe normat, sepse, sjelljet ndikojnë në zhvillimin e normave, ndërsa këto ndikojnë në zhvillimin e sjelljeve

Dallimet ndërmjet ligjeve natyrore dhe normave shoqërore konsistojnë në gjashtë pika:

1). Në aspektin e krijimit

2). Në aspektin e fuqisë ligjet natyrore veprojnë pa përjashtime ligjore

3). Në aspektin e bazës ndaj së cilës veprojnë (në materien orga-nike, në organizëm dhe në vetëdije dhe vullnetin, ndërsa, normat shoqë-rore veprojnë kryesisht ndaj vetëdijes dhe në vullnet - do të thotë nëpërmjet tyre në njeriun),

4). në aspektin e qëllimit,

5). Në aspektin e vlerësimit-gjykimit (normë e mirë apo normë e keqe),

6). Në aspektin e sanksionit;

Të gjitha normat ndahen në dy grupe:

1). në norma teknike - paraqesin rregullat të cilat rregullojnë sjelljet e njeriut ndaj natyrës, pra, kryesisht ndaj saj, për të arritur qëllimin e caktuar

2). në norma shoqërore - paraqesin ato rregulla që paraprakisht rregullojnë mënyrën e sjelljes së njeriut ndaj pjesëtarëve të tjerë të shoqërisë. Natyrisht se shoqëria këto rregulla i konsideron si të dobishme dhe të mira.

Normat shoqërore sipas karakteristikave mund të klasifikohen në 4grupe:

1). krijuesi i normës,

2). mënyra e krijimit,

3). sanksioni dhe

4). kush e zbaton sanksionin

ZAKONET

Zakonet janë rregulla të shoqërisë së paorganizuar, shoqërisë jo mjaft të diferencuar si masë e cila në vetëdijen e vet rregullon raportet shoqërore, ato  krijohen ngadalë duke u përcjellë brez pas brezi sjelljet e caktuara të cilat masa i konsideron si të mira dhe përsëritja e tyre e gjatë imponon domosdoshmërinë detyruese që ato si të tilla të respektohen

MORALI

Normat e moralit, ndryshe nga zakonet, nuk krijohen duke u përsëritur sjelljet përkatëse për një kohë të gjatë, por këto mund të krijo-hen aty për aty, të bazuara në vetëdijen e njeriut lidhur me atë se çka është e mirë dhe çka s' është e mirë.

Normat e moralit janë rregullajo të imponuara, pra, janë rregulla të cilat nuk paraqesin vullnetin e imponuar nga subjekte të tjera, por janë shprehje e rrethanave objektive

Normat e organizatave shoqërore -

Organizatat shoqërore janë krijime njerëzore, krijime të vetëdij-shme, të planifikuara dhe të organizuara mirë, ato krijohen për të ushtruar një veprimtari të caktuar.

Shteti si organizatë shoqërore, ose si organizatë e dhunës së orga-nizuar në bazë të normave juridike, dallohet prej organizatave të tjera, falë kryesisht elementit të vet të jashtëm-forcës fizike. Shteti është i përqendruar shumë më tepër në zbatimin e normave shoqërore dhe normave juridike sesa në krijimin e tyre,

Normave shoqërore shteti u ofron mbështetje duke u dhënë karakterin e normës juridike, duke u siguruar zbatim dhe duke u siguruar sanksionin nëse norma nuk respektohet dhe nuk zbatohet. Nor-mat e këtilla shoqërore, kur i mbështet dhe i mbron shteti i quajmë NORMA JURIDIKE - E DREJTA.

RAPORTII SHTETIT DHE I SË DREJTËS ME DUKURITË TJERA SHOQËRORE

Ndryshimet evolutive dhe revolucionare

          Ndryshimet spontane dhe të ngadalshme të cilat ndodhin në shoqëri, në shtet dhe në të drejtë me një emër mundf i quajmë NDRYSHIME EVOLUTIVE.(psh.reforma, grushtshteti dhe komploti)

Ndryshimet evolutive janë pra ndryshime kuantitative, të ngadalshme, të vogla, të cilat për njeriun e rëndomtë janë të pavërejtura. të cilat nuk e ndryshojnë përmbajtjen e as funksionin e sendit apo të dukurisë.

REFORMA - kuptojmë ndryshimin e rëndësishëm në shtet dhe në të drejtë me anën e së cilës ndryshojmë gjendjen ekzistues. Mund të ketë reforma në arsim, shkencë , kulturë.

GRUSHTSHTETI - është ndryshim i cili ndodh në shtet dhe në të drejtë i ushtruar me anë të dhunës fizike dhe për qëllim ka rrëmbimin e pushtetit në masë më të madhe sesa që i takon grupit apo shtresës së caktuar.

Grushtshteti është dukuri e kundërligjshme, sepse, ushtrohet kundër dispozitave juridike, rendit juridik, lidhur me ndarjen e aurtorizimeve dhe përgjegjësive. Grushtshtetin e ushtrojnë personat apo grupet që bëjnë pjesë në hierarkinë e lartë shtetërorë.

KOMPLOTI - është një lloj i ndryshimit evolutiv, me të cilin ndryshimi bëhet, natyrisht, në mënyrë të kundërligjshmej Komploti pothuajse është i ngjashëm me grushtshtetin, me të vetmin dallim se këtë e ushtrojnë personat apo grupet që nuk gjenden në hierarkinë e lartë shtetërore.

NDRYSHIMET REVOLUCIONARE janë ndryshime të shpejta, të mëdha. Me ndodhjen e tyre, ndryshon forma, esenca apo përmbajtja e dukurisë ose e sendit. Kemi transformimin e një dukurie në dukuri të re, të një sendi në send tjetër, pra, dukuria apo sendi ndryshon në tërësi, apo mund të ndodhë, që me ndryshimet e këtilla të ndryshojë përmbajtja, funksioni i shtetit, po ashtu edhe i së drejtës.

Mënyra e ushtrimit të ndryshimeve revolucionare mund të jetë e dyllojshme:

I. Revolucioni i ushtruar me dhunë,

2.Revolucioni i ushtruar në mënyrë paqësore.

Revolucioni si dukuri e kundërligjshme edhe pas kryerjes nëse do te përmbysej - ndodh kthimi apo rikthimi i bartesve të mëhershëm të pushtetit shtetëror, pushtetit politik dhe ekonomik. të cilët do ta shkatërrojnë organizatën e cila pretendonte ta merrte pushtetin shtetëror. Kjo dukuri në teorinë e së drejtës quhet KUNDËRREVOLUCION.

ORGANIZATA SHTETËRORE

Shteti si organizatë dhe aparat

SHTETI - është organizatë shoqërore politike e cila ka aparatin e dhunës dhe të cilën e përdorë brenda kufijve të sa për të vënë drejtësi apo rregull në jetën shoqërore.

Organet shtetërore sipas hierarkisë i ndajm,ë në :

1. organet më të larta shtetërore - organet e këtilla zakonisht janë organe shtetërore të cilat janë më të larta dhe ushtrojnë pushtetin në tërë territorin shtetëror

2. organet e larta shtetërore - janë organe të larta shtetërore të cilat në fushëveprimin e vet duken si organe ndihmëse të organeve më të larta

3. organet e ulëta shtetërore - janë ato organe të cilat kanë pozitën më të ulët në hierarkinë shtetërore

Sipas përbërjes ndahen në:

            1.Organe individuale (inokose)  - janë ato organe në të cilat vendos në mënyrë të autorizuar individi, si person zyrtar i shkallës më të ulët

            2.Organe kolegjiale (trupore) - janë ato organe të cilat vendimet e veta i marrin në mënyrë kolegjiale, pra, në trup

Sipas fushëveprimit në:

            1.Organe ligjdhënëse

            2.Organet administrative

            3.Organet gjyqësore

Sipas kmpetencës territoriale në: 1.organet e njëjta dhe të barabarta 2.organet e nënshtruara

 

Sipas karakterit dhe mënyrës së ushtnmit:

            1.Organe demokratike - nënkuptojmë të gjitha ato organe shtetërore të cilat vijnë në pushtet me anën e zgjedhjeve, domethënë, ato organe të cilat i zgjedh populli

2.Organe burokratike - organet të cilat në pushtet vijnë jo nëpërmjet procesit zgjedhor por me anën e dhunës fizike duke imponuar pushtetin faktik, apo duke u emëruar nga ndonjë subjekt i lartë shtetëror.

Organet e armatosura - janë ato të cilat kanë mjetet e dhunës fizike dhe të këtilla janë: ushtria dhe policia

Organe civile - kuptojmë të gjitha organet shtetërore të cilat nuk kanë mjete të dhunës fizike. me përjashtim të disa organeve administrative.

Shumica e kualifikuar - është nëse kërkohet numri më i madh i votave nga ai që përbën shumicën absolute, p.sh. 2\3 ,  3\5 etj.

Kuorumi -  Në vendimmarrjet nga trupi-kolegji, parashtrohen disa pyetje të cilat kanë të bëjnë me kuotën e anëtarëve të organit.

Vota absolute -  në qoftë se është një më tepër se gjysma e numrit të përgjithshëm të votave.

Shumicë e zakonshme (relative) - Për marrjen e vendimeve meritore zakonisht kërkohet shumica e votave.

SHTETI LIGJOR - , ose shteti i së drejtës në kuptimin e sotëm, nënkupton organizatën shtetërore shtrirja e pushtetit shtetëror dhe funksionimi i së cilës janë të caktuara skajshmërisht me norma juridike.

TRAJTAT E SHTETIT

Dallojmë këto trajta shtetërore:

1. trajta e sundimit,

2. trajta e rregullimit shtetëror,

3. trajta e regjimit politik

4. trajta e pushtetit shtetëror

1.TRAJTA E SUNDIMIT

Trajta e sundimit sipas një kriteri caktohet sipas numrit të perso-nave të cilët e ushtrojnë pushtetin më të lartë - suprem - brenda shtetit.

Trajtat e sundimit janë:

1.MONARKIA - sundimi i një individi - monarku

2.TIRANIA - sundimi i dhushëm

3.ARISTOKRACIA - sundimi i pakicës

4.OLIGARKIA - sundimi i pakicës në mënyrë të dhunshme

5.DEMOKRACIA - sundimi i shumicës

6.OHLOKRACIA - sundimi i shumicës në mënyrë të dhunshme

7.TIRANIA - e cila është trajta më e vrazhdtë

Me MONARKINË kuptojmë atë trajtë të sundimit në të cilën shefi i shtetit është person me privilegje të mëdha, të cilat e bëjnë të jetë mbi qytetarët

Monarku karakterizohet si shef i shtetit me atë se ai trashëgohet, ndryshe shefi i shtetit në republikë, i cili zgjidhet. Karakteristikë tjetër është se monarku këtë post e ushtron gjatë tërë jetës së tij

Llojet e monarkisë

Sipasasaj se në çfarë pozita juridike është monarkut  ekzistojnë dy lloje të monarkisë:

MONARKIA ABSOLUTE - ku në të njëjtën kohë monarku është shef i shtetit dhe organ më i lartë shtetëror  MONARKIA E KUFIZUAR - ku monarku është vetëm shef i shtetit, jo edhe organ më i lartë.

Kemi edhe:

MONARKIA E PAKUFIZUAR (JOKUSHTETUESE)

MONARKIA E KUFIZUAR (KUSHTETUESE)

  si dhe

MONARKIA PARLAMENTARE

MONARKIA  JOPARLAMENTARE

NOCIONI I REPUBLIKËS

Nocioni i republikës është i kundërt me monarkinë. Shefi i shtetit në republikë nuk i gëzon privilegjet personale, sepse nuk është person sovran. Shefi i shtetit në republikë është i detyruar f i nënshtrohet rendit juridik, së drejtës, andaj ai ka edhe përgjegjësi të dyfishtë: përgjegjësi politike dhe penale.

TRAJTA E REGJIMIT POLITIK

Trajta e regjimit politik caktohet sipas kritereve se kush është bartës i sovranitetit shtetëror, domethënë pushtetit shtetëror. Sipas këtij kriteri ekzistojnë dy trajta të organizimit shtetëror:

1.DEMOKRACIA - paraqet trajtën e regjimit politik, ku pushteti i takon popullit, domethënë shumicës së popullit, ku shumica qeveris mbi pakicën e popullit

2.AUTOKRACIA - paraqet trajtën e regjimitpolitik, ku pushteti i takon pakicës

kemi dy elemente kryesore të demokracisë:

1. Krijimi i vullnetit politik të popullit

2. Realizimi i vullnetit politik.

DEMOKRACIA FORMALE

Demokracia formale përfshin mjetet dhe masat me ndihmën e të" cilave organizata shtetërore lidhet me popullin, natyrisht me shumicën e popullit, nëpërmjet mekanizmave të vet, për ta realizuar vullnetin politik të popullit

DEMOKRACIA E DREJTPËRDREJTË

Demokracia e drejtpërdrejtë, është negacion i vetë shtetit, do të thotë se populli qeveris drejtpërdrejt duke mos pasur nevojë për asnjë lloj të organit shtetëror. Pra, nëse vërtet ekziston demokracia e plotë, atëherë s'mund të bëhet fjalë fare për shte-tin, domethënë për ekzistimin e tij.

Realizim i demokracisë së drejtpërdrejtë - është. pra. kur i tërë populli e ushtron pushtetin shtetëror

Sa i përket çështjes procedurale të marrjes së vendimeve, duhet theksuar se kjo nuk është aq e thjeshtë. Këtu janë dy momente gjatë marrjes së vendimit që vlen fi përmendim:

1. iniciativa, propozimi për marrjen e vendimit - të cilën do ta bënte masa e gjërë

2. marrja e vendimit. vendosja lidhur me propozimin - ndonjë organ tjetër, duke e sanksionuar apo duke e refu-zuar vërtetimin e vendimit të marrë më parë

Për sa i përket ushtrimit të demokracisë së drejtpërdrejtë ekzistoj-në dy mënyra:

1. Tubimi gjithëpopullor -  i cili ushtron kompetencën shtetërore që i është caktuar

2. Votimi jashtë tubimit - nuk lejon që masa të diskutojë fare lidhur me propozimin apo iniciativën, por ajo vetëm vendos, natyrisht duke votuar.

Mënyra e parë e ushtrimit të demokracisë se drejtpërdrejtë zbato-het nëpërmjet Kuvendit popullor apo tubimit, ndërsa mënyra e dytë, kur populli vetëm vendos, është referendumi.

DEMOKRACIA E PËRFAQËSUESE

            Në demokracinë përfaqësuese pushtetin e ushtron organizata shtetërore, por në emër të popullit, pra e përfaqëson popullin i cili vetë nuk mund ta ushtrojë këtë pushtet

Demokracia përfaqësuese dallon prej demokracisë së drejtpër-drejtë me ushtrimin e pushtetit shtetëror-nëpërmjet përfaqësuesve të zgjedhur, pra kemi të bëjmë me përfaqësimin e popullit

Në demokracinë përfaqësuese vullneti i popullit zbatohet, siç kemi thënë edhe më herët, nëpërmjet përfaqësuesve të cilët i zgjedh populli, të cilët marrin pjesë në organet shtetërore dhe aty ata i realizojnë kërkesat e popullit.

Mandat i lidhur -  Kjo do të thotë se përfaqësuesi i zgjedhur është i lidhur dhe i detyruar që vullnetin e popullit ta përcjellë në organet përfaqësuese dhe atë ta realizojë.

Mandat jo të lirë - Këtu përfaqësuesi ka liri të plotë të veprimit apo të sjelljes pas abrogimit të institucionit të revokimit. Edhe ky mandat s'është treguar i mirë, andaj është kërkuar kalimi në një sistem tjetër i cili do të ishte një mesatare e të gjitha sistemeve të mëparme.

AUTOKRACIA

            Vetë shprehja (autis-vetë) tregon sepushtetin e ushtron pakica, pakica e popullit. Autokracia, pra është trajtë e regjimit politik e kundërt me demokracinë, Është qeverisje e pakicës ndaj shumicës së popullsisë.

LLOJET E AUTOKRACISË

            Autokracitë gjatë historisë njerëzore kanë qenë të llojllojshme, andaj, edhe janë emërtuar me emra të ndryshëm. Shteti autokratik më së tepërmi mund të emërtohet me shprehjen diktaturë, shtet aristokratik, shtet oligarkik, shtet tiranik, shtet despotik dhe shtet plutokratik.

- DIKTATURA - lidhet me pushtetin e një individi i cili e ushtron pushte-tin personal - personi i cili në pushtet s"ka ardhur në bazë të trashëgimisë (monarku), por ka ardhur në mënyrë të kundërligjshme - me forcë, duke sunduar apo duke qeverisur në mënyrë të vrazhdë, duke shkelur të drejtat dhe liritë e njeriut, madje edhe të pjesëtarëve të shtresës së lartë.

- ARISTOKRACIA - është ai lloj i autokracisë ku pushtetin shtetëror e qeverisë një grup apo shtresë e njerëzve e cila konsiderohet se është e veçantë nga të tjerët-kjo në bazë të gjakut.

- OLIGARKIA -  paraqet një lloj të shtetit autokratik, ku s'do mend qeveris pakica e popullit, këtu pushteti i takon një grupi të njerëzve.

- SHTETI TIRANIK -  kuptojmë shtetin i cili është identik me diktaturë, ku qeveris individi në mënyrën më të egër dhe kuptohet në interesin personal, jo edhe në interes të përgjithshëm.

- SHTETI DESPOTIK -  paraqet po ashtu trajtën e qeverisjes së pakicës mbi shumicën - madje të qeverisjes së individit apo grupit në mënyrë mjaft të egër do të thoshim, me forcë të pakufizuar e cila natyrisht, s'është e rregulluar paraprakisht me asnjë dispozitë juridike.

TRAJTA E RREGULLIMIT SHTETËRORË

Nocioni i trajtës së rregullimit shtetëror -

TRAJTA E RREGULLIMIT SHTETËRORË - paraqet lidhjet dhe raportet ndërmjet organeve qendrore dhe joqendrore të pushtetit shtetëror.

Organet joqendrore mund të përcaktohen sipas :

kriterit territorial - pra qytetarët dhe grupet e njerëzve të territorit të caktuar,

kriterit personal  -grupet me veçori të njëjta, fetare, profesi-onale etj. dhe

kriterit real - sipas ushtrimit të autorizimeve përkatëse.

Të gjitha shtetet që janë të përbëra prej organeve qendrore dhe joqendrore, pavarësisht prej madhësisë të tyre  janë shtete të decentralizuara.

Në qoftë se organet joqendrore nuk gëzojnë asnjë çikë të pavarësisë juridike, atë-herë themi se kemi centralizim juridik.

Nëse organet joqendrore kanë ndonjë pavarësi juridike, atëherë themi se kemi të bëjmë me decentralizimin juridik.

SHTETI I PËRBËRË

            SHTETI I PËRBËRË  - paraqet organizatën shtetërore që përbëhet prej dy e më shumë shteteve, por që në një mënyrë i nënshtrohen pushtetit qendror.

 Egzistojnë këto lidhje shtetesh:

            1.KONFEDERATA

2.FEDERATA

3.UNIONI  (reale dhe personale)

4.PROTEKTORATI

KONFEDERATA  - paraqet trajtën e shtetit të përbërë  ku shtetet anëtare janë të lidhur me një kontratë juridike ndërkombëtare , duke krijuar organe të përbashkëta ku çdo shtetë anëtarë  mund të braktisë këtë bashkësi kur të dëshiroj.

            FEDERATA- është trajtë e shtetit të përbërë e cila paraqet një lidhje shumë më të ngushtë ndërmjet shteteve se konfederata, ku krijohet organi qendror i cili në kuptimin e drejtë të fjalës është bartës i pushtetit shtetëror, pushtetit sovran.

Në teorinë e shtetit dhe të së drejtës parashtrohet çështja e rapor-teve, e bartjes së sovranitetit shtetëror në shtetin e përbërë - shtetin federal. Lidhur me këtë çështje ekzistojnë tri mendime:

1. Se shteti federal është bartës i sovranitetit - pra pushtetin shtetëror sovran e ka federata, jo edhe shtetet anëtare të federatës. Nga kjo del konkluzioni se shteti federal është shtet, ndërsa shtetet anëtare nuk janë shtete, por gëzojnë një auto-nomi të gjerë juridike.

2. Shtetet anëtare janë sovrane, ndërsa bashkimi i shteteve në federatë - domethënë federata s'është sovrane dhe federata nuk paraqet shtetin e përbërë, por përbëhet prej disa shteteve të thjeshta, të lidhura me një lloj të kontratës.  

3. Se sovraniteti është i ndarë ndërmjet federatës dhe shteteve anëtare që e krijojnë shtetin e përbërë -  ndërsa as federata e as shtetet anëtare nuk do të ishin sovrane si të vetme, por të gjitha si tërësi bëjnë shtetin e përbërë dhe natyrisht, si i këtillë si tërësi është sovran.

PROTEKTORATI - paraqet llojin e shtetit të përbërë mbi të cilin e ushtron pushtetin një shtet i fortë duke i siguruar mbrojtjen dhe sigurinë, pra, vënien e një organizate shtetërore nën ombrellën e një shteti të fortë.

UNIONI REAL -  paraqet një tërësi të shteteve anëtare, pra krijohet një subjekt i cili me botën e jashtme komunikon si i vetëm, si trup unik. Ky unitet arrihet me anë të një kont-rate ndërkombëtare duke ruajtur pavarësinë juridike brenda shtetit

UNIONI PERSONAL -  ndërkaq shtetet anëtare e kanë të përbash-kët vetëm institucionin e shefit të shtetit (monarkun), ndërsa në çështjet e tjera janë plotësisht të pavarura - si në aspektin e jashtëm ashtu edhe në atë të brendshëm, pra nuk paraqesin subjektin e vetëm shtetëror, por çdo-njëri prej tyre - është subjekt i së drejtës ndërkombëtare.

Janë të njohura unionet, siç kanë qenë:

Unioni i Suedisë dhe i Norvegjisë, Unioni i Austrohungarisë, i Danimarkës dhe Islandës në vitet 1815-1945, pra në një interval kohor jo të njëjtë (unionet reale), ndërsa

unionet personale kanë ekzistuar ndërmjet Anglisë dhe Hanoverit, Hola-ndës dhe Luksemburgut

SHTETI I THJESHTË - raporti ndërmjet organeve qendrore dhe joqendrore, pjesët më të ulëta të organizatës shtetërore kanë shumë pak të drejta në krahasim me pjesët organizative në shtetin e përbërë.

CENTRALIZIM -  kuptojmë raportin ndërmjet organeve qendrore dhe atyre joqendrore, ku i tërë pushteti u takon organeve qendrore.

DECENTRALIZIMI  - është sistem i raporteve midis organeve joqendrore dhe qendrore në të cilën organet joqendrore gëzojnë njëfarë shkalle të pavarsisë.

Decentralizimi mund të jetë :

Decentralizimi territorial - nënkupton se organet joqendrore në territorin e vet i ushtrojnë të gjitha punët në mënyrë të pavarur, pra qyte-tarët e ushtrojnë pushtetin shtetëror duke marrë pjesë aktive në zgjidhjen dhe realizimin e interesave të veta brenda hapësirës përkatëse.

Decentralizimi personal - nënkupton bartjen e disa punëve shte-tërore mbi organizatat, anëtarët e të cilave janë të lidhur me veçori të përbashkëta (profesioni i njëjtë), siç janë shoqatat e ndryshme, në kupti-min e sotëm edhe shumë organizata joqeveritare.

Decentralizimi real - nënkupton ushtrimin e punëve të njëjta shte-tërore (komunikacioni, shëndetësia, kultura) në nivelin e hapësirës së caktuar nga disa organizata.

Për nga karakteri Decentralizimi mund të jetë : Decentralizim Demokratikë dhe Decentralizim Burokratik.

TRAJTA E PUSHTETIT SHTETËRORË

            Pushteti shtetërorë përbëhet nga :

            1.PUSHTETI LIGJDHËNËS

            2.PUSHTETI EGZEKUTIV

            3.PUSHTETI GJYQËSORË

Pushteti shtetërore  varësisht prej regjimit politik, sistemeve partiake, karakterit të shtetit funksionon sipas 2 parimeve:

1.PARIMI I NDARJES SË PUSHTETIT SHTETËRORË - konsiston në ndarje të këtyre tri fushave, funksioneve apo pushteteve shtetërore, që çdonjëra prej tyre ta ushtrojë pushtetin në mënyrë të mëvetësishme, të pavarur, duke mos u përzier në (veprimtarinë, funksionin) pushtetin tjetër.

2.PARIMI I UNITETIT TË PUSHTETIT SHTETËRORË - mund të ushtrohet në sistemet politike të shteteve jodemokratike dhe të atyre demokratike.

Parimi i unitetit të pushtetit shtetëror aplikohet sipas dy mëny-rave:

1. Sistemi i Konventës  - është aplikuar në Zvicër. Parlamenti i dalë nga votat e qytetarëve ushtron pushtetin ligjdhë-nës dhe atë administrativ. Tërë aktivitetin ligjdhënës dhe ekzekutivo-ad-ministrativ e ushtron nëpërmjet organit të veçantë - Këshillit Kombëtar.

Ky Këshill për punën e vet i përgjigjet parlamentit. Këshilli është organ ndihmës i parlamentit dhe çdo anëtar i tij udhëheq këtë këshill me mandat njëvjeçar, duke fuzionuar funksionin edhe të shefit të shtetit njëkohësisht. Pra, sipas sistemit të Konventës nuk ka organ të veçantë ekzekutiv - shefi i shtetit nuk ekziston

2. Sistemi i Kuvendit.- Sipas të cilit, organi ligjdhënës i zgjedh organet e tjera apo i emëron për një kohë të caktuar. Puna e organeve administra-tivo-ekzekutive dhe gjyqësore është e bazuar në aktet të cilat i nxjerr organi më i lartë - kuvendi dhe natyrisht se për punën e vet i përgjigjen Kuvendit. Sistemi i këtillë është aplikuar në ish- Federatën Jugosllave.

SISTEMI PRESIDENCIAL

SISTEMI PRESIDENCIAL - paraqet sistemin i cili në mënyrë më të besueshme ka zbatuar parimin e ndarjes së pushtetit shtetëror, ku Presidenti është bartës i pushtetit administrativo-ekzekutiv.

Pushteti ligjdhënës është plo-tësisht i ndarë nga veprimtaritë e tjera. Këtë organ e zgjedh populli.

Pushteti administrativo-ekzekutiv, gjithashtu është i ndarë dhe shumë i fortë. Në krye të organeve administrative qëndron kryetari (pre-sidenti) i republikës.

Presidentin gjithashtu e zgjedh populli.

Sipas siste-mit presidencial, ministrat i emëron vetë presidenti (sekretarët shtetërorë) të cilët i përgjigjen presidentit për punën e tyre

Pushteti gjyqësor ushtrohet nga ana e gjykatësve të cilët këtë pushtet e ushtrojnë në mënyrë të mëvetësishme të pavarur

Presidenti gëzon të drejtën e vetos-pezulluese, të drejtën e pengimit të ekzekutimit, të vërtetimit të ligjit (nënshkrimin) i cili është miratuar nga organi ligjdhënës.

Në qoftë se organi ligjdhënës, pas një kohe aktin apo propozimligjin e miraton me 2/3 e votave, atëherë akti apo ligji në fjalë është valid, i plotfuqishëm.

Presidenti ka të drejtë që organit ligjdhënës t'i drejtojë iniciativë ligjore. Pra, roli i presidentit në lëmin e nxjerrjes së ligjeve është i madh.

Pushteti ligjdhënës përzihet në push-tetin administrativo-ekzekutiv, domethënë në autorizimet e presidentit, duke i lejuar apo duke mos i lejuar emërimin (zgjedhjen) e funksionarëve në postet qeveritare, ose duke shqyrtuar ndonjë çështje politike.

Gjykata Supreme në SHBA, përzihet në punët e organit ligjdhënës duke penguar zbatimin e akteve juridike të cilat janë në kundërshtim me Kushtetutën amerikane.

SISTEMI PARLAMENTAR

SISTEMI PARLAMENTAR - Sistemi parlamentar në Angli për synim ka pasur ngushtimin dhe dobësimin e pushtetit administrativo-ekzekutiv dhe forcimin e pushtetit ligjdhënës, pra kufizimin e pushtetit të monarkut, në veçanti në monar-kinë absolute.

Kjo është arritur duke krijuar këshillin e ministrave (qeverinë) e cila qeveris pushtetin administrativo-ekzekutiv.

            Këshilli i ministrave i propozon monarkut se çfarë akte do të nxjerrë. Shefi i shtetit, por edhe ministrat mund të refuzojnë që të nënshkruajnë aktin përkatës, pra, në mënyrë reciproke, ndërmjet monarkut (shefit të shtetit) dhe ministrave të resorëve të ndryshëm.

Ministrat në sistemin parlamentar për punën e vet i përgjigjen parlamentit (organit ligjdhënës), andaj parlamenti mund të shpallë mos-besimin ndaj tyre dhe, natyrisht t'i shkarkojë ata.

Qeveria si organ kolektiv i përgjigjet parlamentit, si edhe çdo ministër veç e veç. Pra, pushteti ligjdhënës ka mbikëqyrje dhe gëzon pushtet më të lartë sesa organet administrativo-ekzekutive.

Në qoftë se raportet keqësohen në drejtim të qeverisë dhe organit ligjdhënës, atëherë këshilli i ministrave apo qeve-ria i propozon shefit të shtetit që ta shpërndajë parlamentin dhe, natyrisht të caktojë zgjedhjet e parakohshme parlamentare

Qeveria e ka iniciativën e propozimit të ligjeve, pra nëpërmjet propozimeve qeveria merr pjesë në fushëveprimin e organit ligjdhënës, madje shpeshherë qe-veria i nxjerr aktet të cilat duhet të jenë në kompetencë të organit ligjdhë-nës, siç është rasti me dekretin me fuqi ligjore, apo dekretligjet, akte këto për nga përmbajtja ligje, ndërsa i nxjerr qeveria, domethënë pushteti administrativo-ekzekutiv. Në këtë drejtim forcohet pushteti administra-tivo-ekzekutiv dhe natyrisht se dobësohet pushteti ligjdhënës.

Pushteti gjyqësor është plotësisht i pavarur brenda kompetencave ligjore.

SISTEMI I PËRZIER

SISTEMI  I PËRZIER - funksionon në bazë të parimit të ndarjes të pushtetit shtetëror, është sistem i cili në vete bart elemente të dy sisteme-ve të mëparshme: sistemit presidencial dhe sistemit parlamentar, përqendrohet më tepër në forcimin e pushtetit ekzekutiv - në veçanti të shefit të shtetit, por bart edhe veçori të parlamentarizmit.

            Sipas sistemit të përzier, pozita e qeverisë është me e mëvetë-sishme nga parlamenti, por më e varur nga shefi i shtetit.

Shefi i shtetit zgjidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga populli, andaj gëzon edhe autoritet të lakmueshëm. Këtë pozitë e forcojnë dispozitat kushtetuese, siç përmendëm rastin e Francës apo të Rusisë së sotme.

Sipas këtij sis-temi, kryetari apo shefi i shtetit e propozon mandatarin për formimin e qeverisë, pra qeveria krijohet jashtë parlamentit dhe, duke pasur parasysh këtë kompetencë, kryetari në propozim të mandatarit të qeverisë ka të drejtën e shpërndarjes së parlamentit dhe shpalljen e zgjedhjeve të parakohshme parlamentare.

Kryetari i shtetit shkarkon kryeministrin dhe me propozim të tij edhe anëtarët e tjerë të qeverisë, meqenëse ai vetë i zgjedh apo i emëron.

Qeveria mban përgjegjësi politike para parlamentit. parlamenti mund t'ua shkurtojë votëbesimin anëtarëve të qeverisë.

Puna e qeverisë mbikëqyret nga parlamenti - mirëpo qeveria edhe në këtë rast në bashkë-veprim me shefin e shtetit mund ta shpërndajë parlamentin.

           

 

RENDI JURIDIK

           

RENDI JURIDIK - është proces i organizuar, ku pa rendin juridik nuk mund të egzistoj një shoqëri e organizuar ajo paraqet një sistem harmonik të sjelljeve njerëzore sipas normave juridike.

Lidhur me elementet e rendit juridik në teori ekzistojnë dy qëndrime:

1. qëndrimi normativist - Përkrahësit e këtij qëndrimi mendojnë se e drejta përbëhet prej normave të cilat i krijon pushteti shtetëror, pra burim i së drejtës është norma (rregulla), andaj edhe quhen normativist.

2. qëndrimi sociologjik - Përkrahësit e qëndrimit sociologjik mendojnë se të drejtën nuk e përbëjnë normat të cilat i krijon pushteti shtetëror, por e drejta paraqet sistemin e raporteve shoqërore (fakteve apo rrethanave sociale), jo edhe të normave. Andaj, të gjithë mendimtarët e këtij drejtimi quhen sociologë.

Në teorinë e shtetit dhe të së drejtës ekziston mendimi se elementet kryesore të rendit juridik janë dy:

elementi normativ -  i cili përbëhet prej normave

elementi faktik  - që përbëhet prej sjelljeve sipas normave.

NORMA JURIDIKE -  është një rregull me anë të së cilës rregullohet sjellja e individëve në shoqëri.

Për normën juridike janë të rëndësishme dy karakteristika:

1. Lidhmëria e saj për subjektin autoritar (shtetin)

2. Efikasiteti i saj

Sipas autori kroat B. Periq normat juridike sipas kriterit të dedikimit ndahen :

1.     Normat juridike që u përkasin subjekteve,

2.  Normat juridike sipas vlefshmërisë hapësinore (territoriale),

3.  Normat juridike sipas vlefshmërisë kohore,

4.Normat juridike sipas përbërjes së tyre

Grupi tjetër i autorëve bën ndarjen e normave juridike në:

1.  Norma kushtëzuese dhe jokushtëzuese,

2.Norma të përgjithshme juridike dhe norma juridike të veçahta

NORMAT  KUSHTËZUESE -  krijohen për situata të cilat mund të ndodhin, domethënë për të cilat ligjvënësi është i vetëdijshëm se mund të ndodhin duke pasur parasysh rrethanat në të cilat zhvillohen raportet shoqërore brenda shoqërisë. P.sh., "të gjithë meshkujt e moshës madhore duhet të kryejnë shërbimin ushtarak", me vetë faktin se personi arrin moshën madhore - i nënshtrohet rregullës përkatëse

NORMAT  JOKUSHTËZUESE  (norma konkrete)-  Normat të cilat krijohen për rastet ekzistuese, pra për rastet e dhëna.

NORMA E PËRGJITHSHME JURIDIKE -  është ajo rregull e cila u adresohet të gjithë qytetarëve në territorin shtetëror. Normat e përgjithshme juri-dike i përkasin numrit të pacaktuar të rasteve, pra norma e përgjithshme i përfshin të gjithë personat të cilët gjenden apo mund të gjenden në të njëjtën situatë të rregulluar paraprakisht me normë.  P.sh., me normë "ndalohet vrasja", "të gjithë qytetarët duhet të paguaj në tatim"

NORMA E VEÇANTË  JURIDIKE -  është ajo rregull e cila u adresohet grupit të veçantë të qytetarëve, pra jo të gjithëve, ndërsa disa autorë mendojnë se me anë të normës së veçantë rregullohet vetëm një rast i caktuar dhe sipas rregullit emërtohet: p.sh., "Agroni për veprën e kryer dënohet 2 muaj burgim.

Vlefshmëria e normës në territor (hapësirë) do të zbatohet sipas parimit personal dhe parimit territorial.

Normat juridike që vlejnë për një pjesë të territorit të caktuar si, fjala bie, lirimi nga tatimi për kohë të caktuar, investime të posaçme për territorin e caktuar etj., këto norma quhen NORMAT JURIDIKE PARTIKULARE. Normat juridike që vlejnë në tërë territorin e shtetit quhen NORMA JURIDIKE GJENERALE.

Normat juridike të një sistemi pozitiv që në parim vlejnë vetëm për territorin e caktuar shtetëror, ndërsa për territorin tjetër nuk vlejnë , ky është parimi i territorialitetit të sistemit juridik.

Sipas parimit personal, pavarësisht se në cilin territor gjendet qytetari, në këtë rast vlen përkatësia e tij shtetërore. Këto janë disa përparësi apo privilegje për personat e punësuar në përfaqësitë diplomatike të një shteti në shtetin tjetër. Këto privilegje janë: paprekshmëria personale, gëzojnë imunitet, paprekshmëria e banesës, mbrojtja e arkivit, liria e komunikimit me shtetin amë, lirimi nga disa gjoba dhe doganat etj.

Për vlefshmërinë e normës juridike janë të rëndësishme dy momente:

1. Prej cilës kohë vlen norma juridike dhe

2. Deri kur vlen norma juridike

Norma juridike fillon të jetë e detyrueshme prej momentit të hyrjes në fuqi, ndërsa momenti i dytë është pushimi i normës juridike, pra kur norma nuk detyron.

Hyrja në fuqi e normës juridike do të thotë se prej atij momenti norma është e obligueshme për qytetarët që t'i përmbahen dhe se për zbatimin e saj kujdeset shteti - duke shqip-tuar sanksionin për mosrespektimin e saj.

Koha prej momentit të krijimit e deri të momenti i hyrjes në fuqi të normës apo aktit juridik quhet VOCATIO LEGIS.

Në teori është i njohur parimi i mosnjohjes të së drejtës (ignoratia iuris), kjo askënd nuk mund ta arsyetojë - përkundrazi, mosnjohja e së drejtës dëmton (ignoratia iuris nocet).

Momenti i pushimit të normës juridike mund të caktohet:

a. norma juridike përmban afatin e vlefshmërisë së vet, p. sh., "ky ligj do të vlejë gjer me 1 janar 2006";

b. që normat apo aktet juridike të anulohen në mënyrë shprehimore apo në mënyrë të heshtur.

Mënyra shprehimore e anulimit të ndonjë ligji që është në fuqi dhe sjellja e një ligii të ri quhet  ABROGIM .

Mënyra e heshtur e anulimit të ndonjë rregulle juridike nënkuptojmë situatën kur është nxjerrë ligji i ri i cili në mënyrë tjetër nga ligji aktual i rregullon rastet shoqërore dhe sipas rregullës "lex posterior derogat legi priori", situatën e këtillë të pushimit (anulimit të normës - aktit) e quajmë DEROACIO  (derogim).

Rregullat juridike vlejnë vetëm për marrëdhëniet të cilat shfaqen në kohën kur rregulla juridike hyn në fuqi. Pra, rregulla juridike vlen për të ardhmen, prej momentit të hyrjes në fuqi, norma vlen për sjelljet e ardhshme të subjekteve.

Subjektet e së drejtës, në bazë të rregullës ekzistuese, fitojnë të ashtuqujturat "të drejtat e fituara", pra të drejta subjektive të caktuara të cilat nuk lejojnë që raportet e zgjidhura njëherë, në të cilat ata kanë qenë pjesëmarrës, sërish të rregullohen me rregull të re juridike, natyrisht edhe në dëm të tyre.

P. sh., për një vepër të caktuar penale individi është dënuar sipas kodit penal me 10 vjet burg të rëndë. derisa individi gjendet në vuajtje të dënimit nxirret kodi i ri penal, sipas të cilit vepra e kryer penale dënohet me 15 vjet burg. Nëse, në këtë rast, refuzohet ngritja e dënimit, konsiderohet se ka gjetur zbatim parimi i së drejtës së fituar. Por, nëse për këtë rast lejohet ngritja e dënimit, atëherë kodi i ri penal ka fituar fuqinë retroaktive(prapavepruese), d. m. th. se ligji i ri zbatohet edhe për rastet të cilat janë vërtetuar para se ky të hynte në fuqi

Fuqia prapavepruese vepron edhe në dy raste të tjera:

1. Kur bëjmë interpretimin e ligjit - në rastin konkret kur nxirret ligji i ri me arsye të interpretimit të ligjit ekzistues dhe

2. kur kemi të bëjmë me zbrazëtirat juridike

Norma juridike përbëhet prej dy elementëve kryesore:

 - DISPOZICIONIT

 - SANKSIONIT

Zbatimi i njërës pjesë shmang në mënyrë të paevitueshme zbatimin e pjesës tjetër të normës, moszbatimi i dispozicionit është kusht për zbatimin e sanksionit - pra gjen zbatim rregulla e dytë - sanksioni, ndërsa dispozicioni zbatohet në disa raste kur të plotësohet kushti - në veçanti të rasti i normave kushtëzuese.

            Sanksioni zbatohet në rast të mosrespektimit-zbatimit të dispozicionit , atëherë çdo normë duhet ta ketë pjesën përshkruese si kusht për aplikimin e sanksionit (hipoteza e sanksionit).

Norma jokushtëzuese juridike i ka tri elementë:

HIPOTEZA E DISPOZICIONIT - është pjesë e normës së përgjithshme juridike në të cilën parashihet dhe në mënyrë tipike bëhet përshkrimi i ndonjë ndodhie (sjelljeje) prej së cilës varet dispozicioni.

DISPOZICIONI - , është pjesa parësore dhe më e rëndësishme e nor-mës juridike ( e çdo norme juridike), sepse kjo tregon kërkesën sipas së cilës qytetarët duhet dhe mund të sillen.

HIPOTEZA E SANKSIONIT - paraqet pjesën jonormative të normës juridike, kjo pjesë vetëm përshkruan ndonjë sjellje, domethënë, sjelljen e cila është kundër kërkesës kryesore - dispozicionit - pra është shkelja e vetë rregullës parësore, që në këtë moment paraqet kushtin për zbatimin e sanksionit - rregullës alternative të sjelljes.

P.sh.: "Kush ka pasuri të patundshme duhet të paguajë tatimin, në qoftë se kështu nuk veprohet, do të pasojë dënimi". Pra, norma në fjalë ka në vetë katër elementë (pjesë) të saj: Hipotezën e dispozicionit: "kush ka pasuri të patundshme", para-qet faktin mbi të cilin ndërtohet rregulla parësore - dispozicioni, "duhet të paguajë tatimin", sjellja e kundërt - mospagimi i tatimit (borxhit), paraqet faktin tjetër, pra hipoteza e sanksionit, që mundëson zbatimin e sanksionit, "do të pasojë dënimi", natyrisht është vetë sanksioni, apo sjellja alternative-sjellja dytësore e adresantit. madje edhe pa vullnetin e vet

Pushteti shtetëror krijon rregulla, të cilat mund të formulohen në formë urdhëruese, ndaluese dhe autorizuese, sepse këto rregulla paraqesin kërkesën e cila u adresohet qytetarëve. por edhe vetë organeve shtetërore, pra gjejnë zbatim dispozicionet:

1.  Dispozicioni urdhërues - qytetarit i urdhëron që të sillet në mënyrë të caktuar, pra i urdhëron të ketë sjellje aktive pozitive: "qyteta-rët janë të detyruar të paguajnë tatimin".

2.   Dispozicionet ndaluese - ndalojnë qytetarintëushtrojë veprim apo sjellje të caktuar ose të ushtrojë veprim negativ, p.sh., "ndalohet vjedhja".

3.  Dispozicionet autorizuese - janë rregulla të cilat i lejojnë qyte-tarit që të sillet duke mos e ndaluar, por as duke e urdhëruar për sjellje të caktuar. P.sh., në Kushtetutën e Shqipërisë, neni 57, thotë: " Kushdo ka të drejtën për arsimim".

Rendi juridik ka norma të intensitetit të ndryshëm. si, fjala bie:

1.E drejta kategorike (ius cogens, ius strictum),

2. Edrejta disjunktive, e cila ndahet në dy nënlloje:    a) alternative dhe b) dispozitive.

Dispozicionet kategorike (ius cogens)  - janë rregulla të cilat kërkojnë zbatim të sakte, pikërisht siç e kërkojnë ato, andaj qytetarët të cilëve u adresohen këto rregulla s'kanë aspak liri në sjellje, madje as për një gjë të vogël.

Dispozicionet disjunktive - janë rregulla të cilat qytetarëve u mundësojnë një liri paksa më të ndjeshme në sjelljet e tyre. Këto rregulla apo dispozicione nuk caktojnë vetëm një mundësi të sjelljes. por i japin më shumë mundësi qytetarit.

Dispozicionet disjunktive janë të dyllojshme:

               1.Dispozicionet alternative - janë dispozicione të atilla me të cilat ligjvënësi u jep qytetarëve më shumë se dy apo tri mundësi të sjelljes për ta përmbushur obligimin e vet

Psh. në Ligjin themelor mbi martesën thuhet: "Bashkëshortet mund të pajtohen për mbiemër të përbashkët familjar që të jetë mbiemri i burrit, por secili mund ta mbajë mbiemrin e vet familjar".

               2.Dispozicionet dispozitive - janë dispozicione të cilat përmbajnë një rregull të sjelljes së qytetarit, por njëkohësisht e autorizojnë këtë që në vend të kësaj rregulle (dispozicionit) të krijojë vetë rregullën tjetër. P.sh., kemi afatet e kthimit të borxhit, apo të sendit të marrë hua.

Veprimet e kundërligjshme paraqesin negacionin e së drejtës. E drejta paraqet tezën, ndërsa veprimi i kundërligjshëm paraqet antitezën.

Kundërvajtja paraqet veprimin e njeriut dhe sipas rregullit gjith-një veprimine dëshiruar, pra veprimin e vetëdijshëm. Kundërvajtjaështë veprim i kundërt me sjelljen e cila është përcaktuar në dispozicionin si obligim për adresantin.

Veprimet e kundërligjshme në të drejtën mund të jenë:

 - shkeljet penalo-juridike, - veprat penale

 - shkeljet civilo-juridike-shkaktimi i dëmit.

 - shkeljet e lehta, siç janë ato disiplinore - që para-qesin shkeljen e detyrës zyrtare nga personat zyrtarë dhe shkeljet administrative .

SANKSIONI - është pjesë e normës juridike në të cilën shprehet dhuna e cila zbatohet nga ana e organit shtetëror, ndaj atyre që nuk sillen sipas kërkesës - dispozicionit të normës juridike.

Qëllimi i masës-sanksionit në të kaluarën ka pasur thjesht -qëllim hakmarrës - ka qenë ekuivalent me shkeljen - parimi i Talionit -"sy për sy" apo "dhëmbë për dhëmbë".

Për shkak të rëndësisë që ka rendi juridik, sanksionet parashihen më herët duke u bazuar në parimin e ligjshmërisë. Kjo do të thotë se shkelja dhe sanksioni i paraparë për këtë shkelje duhet të jetë i caktuar që më herët, para se të ndodhë shkelja. Për këtë është e njohur maksima: "nullum crimen, nula poena sine lege", s'ka fajësi, s'ka dënim pa ligj.

Pra, që më parë duhet të caktohen fajësia dhe sanksioni me anën e normës juridike, përndryshe s'ka vepër penale nëse ligji nuk e ka paraparë që më herët.

Sanksionet ndahen sipas shkeljeve të cilat bëhen edhe në degët e së drejtës :

-          Sanksionet penale - për veprat penale

-          sanksionet pronësore  - për veprat e karakterit pronësor,

-          sanksionet disiplinore - për shkeljet disiplinore

-          sanksionet për kundërvajtje - për shkeljen e normave të karakterit administrativ.

Sanksionet për shkelje të rregullave juridike të natyrës penale mund të ndahen në sanksione të lehta dhe të rënda, që fillojnë me vërejtje, qortim, sanksionet e karakterit pronësor, dënime në të holla (dëmshpër-blimet), sanksionet me të cilat njeriu privohet nga liria, sanksionet me burg të përjetshëm dhe dënimi me vdekje.

Ndarje sipas kriterit se kujt i adresohen (drejtohen), ndaj cilëve ato zbatohen.

 - sanksionet ndaj subjekteve (personave fizikë dhe juridikë)

 - sanksionet ndaj akteve juridike

Sanksionet ndaj akteve juridike duhet kuptuar se ato manifestohen vetëm ndaj akteve të kundërligjshme. Këto sanksione i shqiptojnë subjektet shtetërore (organet shtetërore) dhe këto sanksione janë: anulimi i aktit dhe refuzimi i aktit juridik.

Sanksionet mund të jenë të caktuara në mënyrë absolutë, relative, sanksione me limitë të caktuara dhe sanksione alterna-tive;

Dispozicioni i caktuar në mënyrë absolutë - është rasti me normat kategorike (imperative), kur në mënyrë të sakte është caktuar rregulla e sjelljes, s'ka vend për dyshime apo hamendje për qytetarët se si duhet të sillen në rastin konkret, p. sh., rasti i afateve ligjore.

Dispozicionet e caktuara në mënyre' relative - mund të jenë të ndryshme, dispozicionet me standarde, dispozicionet me zgjedhje të kufizuar, dispozicionet alternative, dispozicionet e limituara, dispozicio-net e interesit publik apo dispozicionet me pushtet diskrecional dhe dispozicionet dispozitive apo dispozicionet e zëvendësueshme.

Dispozicionet me zgjedhje të kufizuar - janë ato dispozicione të cilat u japin disa mundësi qytetarëve që të sillen sipas normës. p. sh., nëse ekzistojnë tri mundësi, qytetari-ët, mundësinë e katërt s'ka të drejtë ta sajojë, por brenda tri mundësive të zgjedhë.

Dispozicionet me limitë - janë dispozicione me të cilat qytetarëve (edhe organeve shtetërore) u caktohen limitet: limiti i ulët dhe limiti i lartë i sjelljes për rastin (aktin) konkret. Rëndom, normat juridike, ose dispozicionet me limit të caktuar zbatohen në veçanti në fushën penale, ku paraqitën tri situata të mundshme të

MARRËDHËNIET JURIDIKE

                                                          Nocioni i marrëdhënieve juridike

MARRËDHËNIET JURIDIKE - janë  marrëdhënie shoqërore të rregulluara me anën e normave juridike.

Marrëdhëniet juridike krijohen sipas normës së përgjithshme dhe normës së veçantë juridike. P.sh., me normë të përgjithshme marrëdhë-niet shoqërore rregullohen më herët pa marrë parasysh se a paraqitën raste apo jo, ndërsa me normën e veçantë rasti është i dhënë dhe norma e veçantë e rregullon duke u bazuar në normën e përgjithshme. Fjala bie: "Të gjithë qytetarët që kanë pasuri të patundshme duhet të paguajnë tatim", ndërsa norma konkretë - vetëm e zgjidh rastin, p.sh., "Agroni ka pasuri të patundshme - duhet të paguajë tatimin".

Në procesin e krijimit të marrëdhënies juridike dalin këto karakteristika:

1. lidhshmëria e domosdoshme e normës me marrëdhënien,

2. lidhshmëria e domosdoshme e normës së përgjithshme juridike me normën e veçantë juridike

3. lidhshmëria e domosdoshme e marrëdhënies abstrakte juridike me marrëdhënien konkretë juridike.

Një pjesë e autorëve (pjesa e parë) mendojnë se elementet përbërëse të marrëdhënies juridike janë dy: autorizimet dhe detyrimet,

ndërsa pjesa tjetër mendon se elementet përbërëse të marrë-dhënies juridike janë më shumë se dy:

1. të drejtat,

2. detyrimet,

3. subjektet e së drejtës dhe

4. objekti i së drejtës.

të drejtat - detyrimet,

Shembull: p.sh., të huaja, huadhënësi ka të drejtë të kërkojë kthimin e borxhit nga huamarrësi, pra huamarrësi është i detyruar që ta kthejë borxhin huadhënësit, ndërsa rasti i dytë është të kontrata e shitblerjes, kur shitësi është i detyruar me marrjen e çmimit ta dorëzojë mallin-sendin, ndërsa është i autorizuar ta kërkojë çmimin (paratë) dhe anasjelltas.

SUBJEKTET E SË DREJTËS - janë bartës të të drejtave dhe detyrimeve në një moment kohor.

Subjekti i së drejtës duhet të jetë bartës i të drejtave dhe detyri-meve të cilat ekzistojnë sipas së drejtës pozitive. Ky subjekt i së drejtës, qoftë individ apo edhe subjekt kolegjial, duhet të ketë aftësi psikike dhe fizike që vendimet e veta ti shprehë në mënyrë të vetëdijshme dhe me dashje dhe për këto akte në mënyrë të drejtë të jetë i motivuar.

Subjekte të së drejtës konsiderohen:

1. personat fizikë

2. personat juridikë

PERSONAT FIZIKË

       

PERSONI FIZIKË – si subjekt i së drejtës është vetë njeriu i cili është bartës i të drejtave dhe detyrimeve.

Aftësia për të qenë subjekt  i së drejtës quhet ZOTËSI JURIDIKE, të cilën e ka çdo individë pavarësisht nga mosha apo gjinia.

ZOTËSIA E VEPRIMIT -  paraqet aftësinë për të lidhur punë juridike, punë të cilat janë në pajtueshmëri me të drejtën, ndërsa ZOTËSIA  DELIKATORE -  paraqet aftësinë për të bartur përgjegjësinë për veprat e kundërligjshme.

ZOTËSIA E VEPRIMIT dallon nga ZOTËSIA JURIDIKE sepse zotësia juridike fitohet me të lindur  ndërsa zotësinë e veprimit njeriu mund ta ketë nëse është i moshës madhore, duhet të jetë i pjekur në aspektin fizikë dhe mendorë dmth duhet ti kuptoj të drejtat dhe detyrimet në mënyrë të drejtë dhe të ketë zotësi ti bartë ato pasoja qofshin pozitive apo negative.

            Zotësia e veprimit  mundë të jetë E PLOTË , JO E PLOTË dhe  E PJESËRISHME.

Zotësia e veprimit varësisht prej pjekurisë lëvizë andaj dallojmë 3 faza:

1. Fazën pa zotësi të veprimit,

2. fazën e zotësisë së veprimit të pjesërishëm (10-16 vjeç) dhe

3. fazën e zotësisë së plotë të veprimit (18 vjeçe).

Zotësia e veprimit të personat fizikë shuhet

a)    Me të vdekur.

b)    zhdukja e personit fizik, dmth shpallja e personit fizik për të humbur

PERSONAT JURIDIKË

PERSONI JURIDIKË– si subjekte të së drejtës janë krijesa artificiale të shoqërisë-substrat i tyre, janë vetë njerëzit, por ato nuk identifikohen me ta, por e kanë individualitetin e vet të veçantë.

Personat juridikë, natyrisht duke qenë krijesa artificiale të shoqë-risë, nuk kanë vullnetin dhe vetëdijen, andaj të këto krijesa nuk bëhet dallim ndërmjet zotësisë juridike dhe zotësisë së veprimit. Këto dy cilësi në emër të tyre i ushtrojnë njerëzit, veprimet e të cilëve u llogaritën personave juridikë. Këto zotësi personale juridike si bartës të të drejtave dhe detyrimeve ua njeh shteti me anë të aktit juridik - që në momentin e regjistrimit në librat përkatës - në të shumtën e rasteve këta bëhen në gjykatat ekonomike, por edhe pranë kuvendeve komunale (shërbimet publike).

AUTORIZIMI JURIDIKË – si element i rëndësishëm i marrëdhënies juridi-ke nënkupton sjelljen e caktuar të subjektit i cili është bartës i autorizimit - së drejtës.

Subjekti i detyrimit është i detyruar në dy sje-llje të cilat kërkohen sipas subjektit të autorizimit:

1. Në sjellje pasive -të mos veprojë kundër sjelljes se subjektit të autorizimit dhe

2. në sjellje aktive - në drejtim të veprimit në pajtim me kërkesën e subjektit të auto-rizimit.

Dallojmë dy lloje të autorizimeve sipas interesit përkatës që realizojnë subjektet:

1. të drejtën subjektive

2. kompetencën.

E DREJTA SUBJEKTIVE - është autorizim i cili i takon subjektit të së drejtës duke u bazuar në normën juridike për të mbrojtur interesin e vet.

E drejta subjektive paraqet tërësinë e të gjitha autorizimeve të subjekteve të së drejtës të cilat burojnë nga e drejta objektive, ndërsa e drejta objektive paraqet tërësinë e normave juridike ekzistuese brenda shoqërisë së organizuar - shtetit

Në anën tjetër, e drejta subjektive duhet dalluar prej subjektit të së drejtës, sepse e drejta subjektive është autorizim, e drejtë e lidhur për subjektin, ndërsa subjekti i së drejtës është bartës i autorizimit - të drejtës.

E drejta subjektive ndahet në të drejtën absolutë dhe të drejtën relative apo në të drejtën reale dhe obligatore

a)   të drejtën absolutë - vepron ndaj të gjithëve - të gjithë subjekteve,

Shembull: kur themi: " mos vidhe", " mos vrit" , "mos u përziej në disponimin e personit tjetër - në pronën e tij",këto janë njëherit edhe detyrime absolutë, të drejtës absolutë i përgjigjet detyrimi absolut.

b)    të drejtën relative - vepron ndaj subjekteve të caktuara

Shembull: huadhënësi ka të drejtë të kërkojë nga huamarrësi kthimin e sendit të huazuar, pra prapë kemi të drejtën ndaj sendit të caktuar.

KEQPËRDORIMI I TË DREJTËS SUBJEKTIVE  - kemi atëherë kur, me realizimin e së drejtës së vet - subjektive - i shkaktohet dëmi më i madh subjektit tjetër, sesa po të mos realizohej kjo e drejtë.

Ekziston teoria subjektive dhe teoria objektive dhe secila prej tyre mundohet të provojë se në cilat raste kemi të bëjmë me keqpërdorimin e së drejtës subjektive

Për teorinë subjektive, për të ekzistuar keqpërdorimi i së drejtës, mjafton që në rastin e realizimit të së drejtës privatë mbi pronën, të ekzis-tojë "dashja" që tjetrit f i shkaktojë dëm, ndërsa teoria objektive keqpër-dorim të së drejtës subjektive konsideron, momentin e ekzistimit të faktit se subjektit tjetër i është "shkaktuar" dëmi, pavarësisht nga vullneti apo dashja që tjetrit f i shkaktohet dëmi.

KOMPETENCA - si një prej autorizimeve në marrëdhëniet juridike do të nënkuptojmë si ushtrim të së drejtës nga ana e subjektit të caktuar në interes të të tjerëve, jo edhe në interesin e vet.

Kompetenca mund të jetë e llojllojshme, por për në është e një rëndësie të veçantë kompetenca shtetërore, domethënë kompetenca e organeve shtetërore (e policit, gjykatësit, nëpunësit), pra e atyre të cilët ushtrojnë kompetencën-autorizimin, jo për vetë dhe në interesin personal, por në interesin publik, ndryshe, pra të shtetit.

Dallimi ndërmjet së drejtës subjektive dhe kompetencës është se subjekti i së drejtës subjektive me të drejtën e vet mund të sillet si të dojë brenda suazave të lejuara, p. sh., ta shesë sendin e vet, tia falë ndokujt apo tia huazojë sendin subjektit tjetër, ndërsa subjekti i cili ushtron kompetencën këto veprime s'mund ti bëjë, sepse këtë të drejtë e ushtron në emër të subjektit tjetër dhe në interesin e huaj.

KEQPËRDORIMI I KOMPETENCËS  - ekziston në rastin kui pozita zyrtare e subjektit i cili duke e ushtruar kompetencën, shfrytëzon rastiii që të përfitojë në interesin e vet apo për tjetrin, mirëpo e terë' kjo nc kuadrin e normës juridike, domethënë mbi bazën ligjore.

OBLIGIMI JURIDIK ( DETYRIMI) - Në përkufizimin e marrëdhënieve juridike jemi shprehur se auto-rizimi dhe obligimi janë nocione korrelative, sepse krahas autorizimit ekziston obligimi. Të drejtës i përgjigjet detyrimi dhe anasjelltas. Nëse një subjekt ka të drejtë ndaj subjektit tjetër, atëherë subjekti tjetër ka detyrim ndaj subjektit të parë, subjektit i cili ka të drejta.

Obligimet juridike ndahen në:   obligime juridike të njëanshme, obligime të dyanshme,  obligime juridike të cilat mund të bartën dhe obligime të cilat s'mund të bartën.

Për shembull, të instituti i huasë kemi huadhënësin dhe huamarrësin. Huadhënësi ka të drejtë të kërkojë nga huamarrësi kthimin e huasë, huamarrësi është i detyruar tia kthejë borxhin-huadhënësit.

Te instituti i shitblerjes, blerësi ka të drejtë të kër-kojë nga shitësi sendin e blerë, ndërsa ka për obligim që për sendin e blerë shitësit t'ia paguajë çmimin. Shitësi, ndërkaq, ka të drejtë të kërkojë nga blerësi çmimin, ndërsa është i detyruar që blerësit f ia dorëzojë sendin e blerë.

Te obligimet juridike të cilat mund të bartën në subjekte të tjera dhe obligimet juridike të cilat s'mund të bartën në subjekte të tjera, sepse janë të lidhura për personin përkatës, e drejta e votës s'mund të bartet.

GJENDJA JURIDIKE ( STATUSI) - përfshin tërësinë e të drejtave dhe obligimeve të lidhura për subjektin e së drejtës.

OBJEKTI I SË DREJTËS – paraqet përfshirjen e vlerës - sendit dhe veprimit fizik me të cilin kjo vlerë lëviz dhe kështu kalon prej një subjekti në tjetrin, në aspektin juridik, meqë të dy personat fizikë janë subjekte të së drejtës.

Si objekt i së drejtës konsiderohen sendet si vlera materiale, marrëdhëniet juridike dhe vlerat jomateriale, si bie fjala, marrëdhëniet prindërore ndaj fëmijëve, pastaj transferimi i të drejtave subjektive (borxhi).

LINDJA, NDRYSHIMI DHE SHUARJA E MARDHËNIEVE JURIDIKE

Marrëdhëniet juridike lindin në bazë të normës juridike e cila obligon subjektet për sjellje përkatëse, pra marrëdhëniet juridike janë të lidhura me llojin e normës juridike.

P. sh. Norma juridike parasheh, p. sh., fitimin e së drejtës së votës me arritjen e moshës madhore -18 vjeçe, këtu marrëdhënia juridike krijohet në momentin e përmbushjes së kushtit - 18 vjeç. Te normat juridike jokushtëzuese, kushti nuk parashihet me normë juridike, prandaj marrëdhënia juridike fillon me hyrjen e normës në fuqi.

Marrëdhëniet shoqërore me kalimin e kohës ndryshojnë, andaj edhe normat juridike pësojnë ndryshime, e me këtë ndryshojnë edhe marrëdhëniet juridike. Pra, kemi lindjen e një marrëdhënieje krejtësisht të re, kur përfundon marrëdhënia e vjetër juridike.

Marrëdhëniet juridike mund të shuhen me vdekjen e subjektit i cili është palë në marrëdhënien juridike.

Marrëdhënia juridike pushon së ekzistuari edhe me shuarjen e objektit të marrëdhënies juridike.

FAKTET JURIDIKE - janë rrethana objektive të cilat nxisin krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrëdhënieve juridike,

Faktet juridike i ndajmë në:

1. Fakte të rëndomta - janë, p.sh., të gjitha ato situata të cilat përcak-tohen sipas masës jetësore, ligjeve natyrore, jo edhe me të drejtën. P.sh., pleqëria, vdekja, vërshimet, tërmeti, lindja etj.

2. Fakte juridike - anë të parapara me të drejtën, e drejta i kualifikon se ajanë juridike apo jo, si bie fjala, paramendimi, faji efj. Ndodhitë paraqitën në mënyrë të pavetë-dijshme dhe pa dëshirën dhe vullnetin e njeriut, p.sh., vdekja, kurse veprimet njerëzore janë fakte të cilat nxitën me vetëdije dhe vullnetin e njeriut, si, fjala bie, kthimi i borxhit etj.

PARASHKRIMI DHE DORËMBAJTJA-

Meqë norma juridike sanksionon një situatë konkretë, e cila për të drejtën është e interesit që ajo të përmbushet - ka paraparë dy institute të rëndësishme të cilat paraqesin instrumentin e vazhdimësisë së të drejtave që të prodhojë pasoja juridike. Këto institute janë:

1.    PARASHKRIMI HUMBËS - është institut i së drejtës me të cilin nënkuptojmë shuarjen e një të drejtë subjektive(autorizimit) me kalimin e kohës. Kusht për parashkrimin e një autorizimi është në fakt kalimi i kohës së caktuar për të realizuar autorizimin përkatës.  p.sh., pala e pakënaqur me një aktvendim të organit shtetëror, nëse nuk e shfrytëzon kohën e cila është paraparë për ta deklaruar ankesën (afati 15 ditë apo 8 ditë), humb të drejtën e atakimit të serishëm të aktvendimit në fjalë. Pra, kjo e drejtë parashkruhet (vjetro-het).

2.    DORËMBAJTJA (PARASHKRIMI FITUES) - nënkupton institutin e së drejtës - që me kalimin e kohës e drejta ushtrohet, pavarësisht se subjekti i cili e ushtron këtë të drejtë a është bartës i së drejtës, domethënë pronar formal i pronës, përveç se është bartës faktik, ai bëhet dhe pronar formal, pra fiton një të drejtë të cilën nuk e ka pasur më herët.

AKTI JURIDIKË

Akti juridik është shprehje e vullnetit, shprehje e arsyes, i cili përmban normën juridike apo paraqet kushtin për zbatimin e ndonjë norme juridike.

Aktet juridike, sipas asaj sa merren me krijimin e së drejtës dhe cilat janë elementet e tyre, ndahen në dy lloje:

1. Aktet juridike me të cilat krijohen normat juridike - me të cilat krijohen rregullat e sjelljes,

2. Aktet me të cilat krijohen disa fakte juridike që paraqesin supo-zime të normës juridike të parapara si kusht për zbatimin e normës juridike, (të tillajanë, p. sh., deklaratat e ndryshme, lutjet, ankesat etj.).

Faktorë të natyrës së brendshme të cilët ndikojnë në mos përputhshmërinë e elementëve të aktit juridik janë: gabimi dhe lajthitja (vetë-mashtrimi),

Faktorë të natyrës së jashtme janë: mashtrimi dhe shtrëngimi.

GABIMI - Paraqet rastin më të thjeshtë të mospërputhjes së elementëve të aktit juridik (të brendshëm dhe të jashtëm). Gabimi paraqet gjendjen e këtillë: elementi i brendshëm ekziston plotësisht i caktuar vullneti shprehet nëpërmjet vendimit - por e meta qëndron në shprehjen e jashtme - kjo s'është shprehje e sakte e vullnetit. Ky është rasti kur kemi gabimin në të shprehur. P. sh., hartuesi i aktgjykimit në vend që të shpre-hë dispozitivin e tij me shenjën 3, që do të tregonte se NN është dënuar me tre vjet burg - shënon 30 vjet.

LAJTHITJA (vetëmashtrimi apo mashtrimi) - Paraqet një faktor i cili ndikon në mospërputhshmërinë e pjesëve të aktit juridik. Lajthitja, merret si gjendje kur krijuesi i aktit juridik e sjell vetën në situatë të atillë duke menduar se i ka të njohura të gjitha faktet relevantë juridike për të marrë një vendim të arsyeshëm.

MASHTRIMI - Paraqet faktorin imponues i cili ndikon në elementin e brendshëm, të subjekti i cili krijon aktin psikik  në procesin e krijimit të vullnetit, sipas ndikimit të faktorit të jashtëm. Personi tjetër e sjell krijuesin e aktit juridik në lajthitje lidhur me subjektin, bazën juridike apo edhe sendin për të cilat duhet marrë vendim.

SHTRËNGIMI - Gjithashtu është një faktor i jashtëm i cili ndikon në mospërputhshmërinë e elementëve të aktit juridik. Shtrëngimi si faktor i jashtëm mund të veprojë ndaj hartuesit të aktit juridik në mënyrë fizike dhe psikike. Duke qenë nën trysnitë e shtrëngimit apo vetëm të faktit se do të gjejë zbatim forca fizike apo ndonjë formë tjetër, ndikon në hartuesin e aktit juridik që të ndërrojë mënyrën e krijimit të vullnetit dhe ky qëndrim i këtillë psikik edhe materializohet.

Aktet juridike që  ndikohen nga faktorët si  gabimi, lajthitja, mashtrimi dhe shtrëngimi , vlejnë derisa të pushojnë faktorët të cilët drejtpërdrejt kanë ndikuar në nxjerrjen e tyre.

Dallojmë dy elementë të rëndësishmetë aktit juridikë:

1.    formën e aktit juridik

2.    përmbajtjen e aktit juridik.

FORMA E AKTIT JURIDIKË –

Elementet të cilat e përcaktojnë formën e aktit juridik janë:

1. kompetenca,

2. procedura

3. materializimi i aktit juridik.

Radhitja e akteve juridike sipas fuqisë krijon një vijë vertikale të të ndërtuarit të rendit juridik, që në fakt paraqet një parim të njohur të cilin  e quajmë HIERARKI.

KOMPETENCA -  paraqet autorizimin që ka subjekti shtetëror për të krijuar një normë apo një akt juridik. Kompetenca zakonisht caktohet me anën e aktit më të lartë, se kush dhe sa do të krijojë akte përkatëse juridike.

Kompetenca mu-ndtëjetë: lëndore dhe territoriale.

PROCEDURA E NXJERRJES SË AKTIT JURIDIKË -  paraqet një element shumë të rëndësishëm për të përcaktuar formën e një akti. Sepse, aktet juridike janë të llojllojshme dhe natyrisht se kanë edhe procedurë të ndry-shme të nxjerrjes. Aktet juridike të cilat kanë një procedurë të njëjtë, ato edhe i takojnë llojit të njëjtë të akteve juridike. Aktet juridike të ndryshme kanë edhe procedurë tjetër të nxjerrjes.

 p. sh., ekziston procedura e nxjerrjes së kushtetutës (procedurë kushtetutëdhënëse), procedura ligjore, procedura gjyqësore, procedura përmbaruese, procedura civilo-kontestimore etj. Pra, respektimi i procedurës është i rëndësishëm në drejtim të nxjerrjes - krijimit të aktit juridik të ligjshëm.

Materializimi i aktit juridik paraqet shprehjen e jashtme të tij, ajo bëhet bëhet me qëllim të zgjatjes së jetës të akteve psikike, që ato të bëhen të dukshme, të prekshme dhe natyrisht, të kenë një kohëzgjatje më të madhe.

Nga brendia aktet juridike mund të ndahen në:

1. Akte me të cilat krijohen normat juridike - kemi aktin me të cilin merret vendim që paraqet shprehjen e vullnetit dhe të vetëdijes së njeriut që nxit pasoja juridike.

 2. Akte me të cilat parashihen kushtet për zbatimin e normës apo të aktit juridik - paraqesin kushtin i cili parashihet në supozimin e ndonjë norme juridike për ta zbatuar atë, p. sh., akte të këtillajanë: anke-sa, lutja, padia, të cilat krijohen në bazë të ndonjë norme juridike.

BURIMET E SE DREJTES-

Aktet e përgjithshme janë bazë burimore e zhvillimit të së drejtës dhe si të këtilla janë akte më të larta se aktet e veçanta, andaj edhe konsiderohen si "burime", sepse prej tyre rrjedhin aktet e veçanta juridike. Për këtë arsye aktet e përgjithshme juridike quhen BURIME TË SË DREJTËS.

Burimet e së drejtës janë të dyllojshme. Sipas kuptimeve ato ndahen në:

1. Burimet e së drejtës në kuptimin material - tregojnë për faktet shoqërore, prej të cilave burojnë të drejtat dhe liritë

2. Burimet e së drejtës në kuptimin formal - që njëherazi janë edhe objekt i studimit tonë, paraqesin mjetet me të cilat burimet materiale shprehen, sistematizohen dhe renditën sipas shkallës përkatëse juridike, ato sigurojnë sigurinë juridike dhe barazinë juridike të qytetarëve

Burimet formale të së drejtës ndahen në tri lloje:

1. burimet formale shtetërore,

2. burimet formale joshtetërore

3. burimet formale të përziera.

KUSHTETUTA - është akti më i lartë dhe më i rëndësishëm juridik brenda një shteti.

Me kushtetutën në kuptimin formal kuptojmë aktin më të lartë juridik të cilin e nxjerr organi i posaçëm kushtetutëdhënës dhe sipas procedurës së veçantë kushtetutëdhënëse.

Me kushtetutën në kuptimin material nënkuptojmë vetëm ato norma juridike të cilat caktojnë organizimin e organeve më të larta shtetërore dhe parimet e organizimit shtetëror e të rendit juridik.

Kushtetutën mund ta nxjerrë:

1.    organi më i lartë,

2.    kuvendi kushtetutëdhënës

3.    me organizimin e referendumit.

Kushtetutat mund të jenë:

Ø  Kushtetuta të shkruara

Ø  Kushtetuta të pashkruara

 gjithashtu i ndajmë në :

Ø  Kushtetuta të kodifikuara - paraqet aktin e shkruar në të cilën janë përmbledh parimet themelore lidhur me rregullimin shtetëror.

Ø  Kushtetuta të pakodifikuara- është akt i cili nuk paraqet një akt të kompletu-ar, domethënë se parimet e kësaj kushtetutë janë të shkapërderdhura nëpër shumë akte të tjera

Kushtetutat sipas kriterit se si ndryshohen ndahen

Ø  Kushtetuta të ngurta - për t'u ndryshuar kërkohen kushte dhe procedurë speciale e rigoroze, duke kërkuar kuvend kushte-tutëdhënës, domethënë thirrjen e kuvendit të këtillë, votën me shumicë të caktuar apo edhe që ndryshimet të vendosen me anë të referendumit  

Ø  Kushtetuta elastike - ndryshohen rëndom sipas procedurës siç ndryshohen edhe ligjet.

Kushtetutat sipas mënyrës së nxjerrjes (procedurës) mund të jenë:

1. kushtetuta të dhuruara- është akt i njëanshëm i shefit të shtetit, akt i cili i imponohet popullit, parlamentit dhe partive politike.

2. pakte kushtetuese - janë akte me të cilat shprehet kompromisi ndërmjet shefit të shtetit dhe kuvendeve përfaqësuese

3. kushtetuta të popullit- janë akte të cilat shprehin vullnetin e popullit, vullnetin e lirë të shprehur nëpërmjet votës së lirë dhe të përgjithshme, të fshehtë dhe në mënyrë demokratike të zbatuar nëpërmjet zgje-dhjeve apo me anë të referendumit.

LIGJI -  kuptojmë aktin e përgjithshëm juridik i cili përmban normë të përgjithshme juridike të shkruar dhe të cilin e nxjerrin organet më të larta (ligjdhënëse) dhe në procedurë të veçantë ligjdhënëse.

Shprehja ligj në jetën e përditshme kuptohet dhe përdoret në tri kuptime.

1. si normë juridike të cilën e krijon shteti,

2. normë juridike e cila është e dhënë në formë të shkruar

3. akt i përgjithshëm dhe i shkruar

Fazat e nxjerrjes së ligjit janë:

1.    Dhënia e iniciativës

2.    Paraqitja e propozimit

3.    Shqyrtimi i propozimit

4.    Votimi

5.  Sanksionimi

6.  Promovimi

7.  Shpallja

8.  Hyrja në fuqi e ligjit

KODI - është akt i përgjithshëm juridik me anën e të cilit rregullo-hen raportet brenda një fushe shoqërore apo edhe të më shumë fushave juridike.

Ligjet të cilat përfshijnë një apo më shumë lëmenj të afërt juridikë quhen kode, ndërsa krijimi, sistemimi i normave sipas lëmenjve brenda tërësisë së rregulluar, paraqet kodifikimin.

Janë të njohura kodet, siç është rasti me Kodin e Justinianit , Kodi i Hamurabit etj.

LIGJI FORMAL  - paraqet aktin juridik me fuqi më të lartë juridike në kuptimin e vet formal. Kjo do të thotë se akti në fjalë për nga brendia nuk është ligj, sepse nuk përmban normë të përgjithshme juridi-ke, por përmban normë të veçantë juridike e cila vlen vetëm për rastin konkret.

AKTET JURIDIKE NËNLIGJORE - shërbejnë si plotësim i domosdoshëm nga jashtë, apo edhe si konkretizim i akteve ligjore , për nga fuqia juridike janë më të ulëta se ligji, andaj përmbajtja e tyre duhet të jetë në pajtueshmëri me aktet më të larta juridike.

Aktet e përgjithshme shtetërore juridike me fuqi nënligjore janë:

1. Dekretligji

2. Rregullorja

3. Urdhëresa

4. Statuti

5. Udhëzimi

6. Dekreti

7. Vendimi

1.    DEKRETLIGJI - Është akt i përgjithshëm juridik i cili në kuptimin formal s'është ligj, ndërsa për nga përmbajtja është akt ligjor (ligj), sepse përmban norma të përgjithshme juridike. Këtë akt nuk e nxjerrin organet përfaqë-suese (parlamenti), por organet e larta shtetërore politike-ekzekutive sipas procedurës së caktuar.

2.    URDHËRESA - Është akt i përgjithshëm juridik të cilin e nxjerrin organet shtetë-rore - konkretisht organet e administratës (sekretariatet e ndryshme) brenda ministrive përkatëse. Urdhëresa është akt me të cilin urdhërohen organet apo subjektet e ndryshme lidhur me konkretizimin dhe zbatimin e një akti më të lartë juridik, rregullimin e raporteve shoqërore juridike në mënyrë konkrete, duke u bazuar në normën e përgjithshme.

3. RREGULLORJA - Është akt i përgjithshëm juridik e cila natyrisht që është me fuqi më të ulët se ligji. Rregullorja paraqet aktin me të cilin disa pjesë të ligjit apo akteve të tjera të përgjithshme me fuqi nënligjore (dekretligjin, urdhëresën) konkretizohen dhe sqarohet më detajisht ndonjë dispozitë ligjore lidhur me një çështje, p.sh. dhënia e provimit profesional për të shërbyer në administratën shtetërore.
4. STATUTI - është akt i përgjithshëm juridik me të cilin parashihet rre-gullimi i çështjeve të cilat i përkasin një qyteti-komune apo edhe bashkë-sisë së komunave, duke i zgjidhur gjërat më elementare të qytetarëve.
5. UDHËZIMI - si akt i përgjithshëm juridik në përgjithsi vije në shpre-hje si akt me të cilin udhëzohen subjektet e ndryshme se i duhet zgjidhur çështjet procedurale dhe praktike në zbatimin e akteve të përgjithshme juridike (ligjit).

6. DEKRETI - Dekreti si akt juridik i përgjithshëm sot vije në shprehje për zba-tim si akt me të cilin në një mënyrë kemi ushtrimin e ndikimit të shefit të shtetit në fushëveprimin e organeve ligjvënëse, në ve-çanti vije në zbatim e drejta e vetos e ushtruar nga shefi i shtetit, ndaj akteve të organit ligjvënës(parlamentit).

7. VENDIMET -  janë akte me të cilat konkretizohen më për së afërmi normat e përgjithshme juridike të akteve më të larta juridike duke filluar nga vetë akti më i lart në këte pushtet - statuti, dhe të akteve të tjera ligjore dhe nënligjore të cilët nxirren nga organet e pushtetit lokal-kuvendet.

8. KONTRATA -  është akt juridik e cila krijohet nga subjektet e së drejtës - personat juridikë dhe personat fizikë si sibujekte të së drejtës, duke i klasifikuar në aspektin teorik si subjekte juridike publike dhe subjekte juridike private.

Kontratat si akte juridike mund të jenë

Ø  Kontrata  si akte konkrete (kontrata individuale) - individuale përmbajnë normën e veçantë, ndërsa kontratat si akte të përgjithshme përmbajnë normën e përgjith-shme juridike. Kontrata është akt juridik, e cila lidhet në bazë të vullnetit të të dy apo më shumë palëve, pra kontrata mund të jetë e dyanshme apo akt juridik i shumanshëm (shumëpalëshe)

Ø  Kontrata si akte të përgjithshme (kontrata kolektive)

Kontratat për nga forma mund të jenë :

1. Kontratë konsesuale -kontratë e qirasë,

2. Kontratë reale - e cila lidhet në bazë të autonomisë së palëve dhe përveç kësaj duhet dorëzuar sendi i kontraktuar (res) palës tjetër,

3. Kontratë e njëanshme dhe e obliguar, akt me të cilin vetëm njëra palë ka të drejtë (kërkesë), ndërsa pala tjetër ka vetëm obligim (detyrë), p.sh. kur premton dhuratë,

4. Kontratë të dyanshme dhe obli-guese, kur në të njëjtën kohë - palët kanë të drejta dhe obligime, pra auto-rizimi i njërës palë paraqet obligim për palën tjetër dhe anasjelltas, obligimi i njërës palë paraqet autorizim për palën tjetër (kontrata e shit-blerjes).

Organet shtetërore shpeshherë ndodhen në situata të palakmueshme kur të paraqiten raste te caktuara për t'u zgjidhur e nuk mund të zgjidhen për arsye se mungojnë rregullat e përgjithshme juridike. Kur rasti konkret ekziston, ndërsa norma juridike mungon, kemi të bëjmë me ZBRAZËTIRËN JURIDIKE.

Zbrazëtirat juri-dike mund të jenë të dyllojshme:

2. Zbrazëtira juridike fillestare - fillestare janë boshllëqet që kanë ekzistuar që në momentin e krijimit të normës juridike të cilat krijuesi i ka paraparë dhe zbrazëtiratjuridike të mëvonshme, të cilat krijuesi i normës nuk i ka paraparë, sepse marrëdhëniet e tilla janë paraqitur më vonë.
3. Zbrazëtira juridike të më vonshme-

ZAKONET - si rregulla të sjelljes parimisht nuk janë të sanksionuara nga shteti, ato e kanë pasur jetën të pavarur si një lloj i rregullave sociale , të cilat i përvetësojnë organet shtetërore dhe i përshtatin si rregulla duke u siguruar mbështetje juridike.

Rregullat e tilla të cilat fitojnë mbështetjen juridike (shtetërore) bëhen të detyruehme dhe njëherësh marrin karakter detyrues - pra rregullat e tilla sanksionohen dhe me vetë faktin e tillë ato shndërrohen në RREGULLA TË SË DREJTËS ZAKONORE.

PRAKTIKA GYQËSORE - e kuptojmë veprimin e njëjtë të gjykatave për zgjidhjen e rasteve të ndryshme, nxjerrjen e aktgjykimeve të njëjta për rastet identike gjyqësore.

SHKENCA JURIDIKE -  luan rol të rëndësishëm në krijimin ,sqarimin e akteve dhe normave juridike , në aplikimin e së drejtës dhe në krijimin e praktikës gjyqësore si dhe të së drejtës së precedentit.

AKTI I VEÇANTË JURIDIKË - raportet juridike ndërmjet subjekteve të ndryshme në të drejtën parashihen me normat respektivisht me aktet e përgjithshme juridike dhe zgjidhen apo përfundojnë me konkretizimin e tyre me aktet e veçantajuridike, gjegjësisht, me normën e veçantë juridike. Sepse, me anën e aktit të veçantë juridik në mënyre me të sakte caktohet rregulla e sjelljes se njerëzve për situatat konkretë të individëve.

Aktet e veçanta juridike i ndanë në:

1. Akte individuale juridike të organeve shtetërore

2. Akte individuale juridike të personave privat - personave fizike.

Duke u bazuar në atë se norma e përgjithshme juridike në vetë përmban dy elementë normative, dispozicionin dhe sanksionin, aktet e veçanta juridike ndahen në dy grupe:

1. Akte me të cilat krijohen normat - dispozicioni dhe sanksioni

2. Akte të cilat krijojnë disa elementë të parashikuara në hipotezën e normës juridike.

Sipas kësaj ndarje, tani grupi i pare i ka dy nënlloje kryesore:

1. Akte të plota individuale juridike të cilat në vetë kanë dy elementë normative: dispozicionin dhe sanksionin individ-ual, dhe,

2. Akte jo të plota individuale juridike të cilat në vetë kanë vetëm dispozicionin individual apo vetëm sanksionin individual.

Aktet e veçanta juridike të organeve ekzekutive - administrative, janë:

Ø  Aktet gjyqësore

Ø  Aktet administrative,

Ndërsa aktet e personave privat janë:

Ø  Punët juridike

Ø  Veprat juridike.

AKTI ADMINISTRATIV – Pushteti administrative zgjidhjen e rasteve konkretë e benë duke krijuar aktin e veçantë juridik- aktin administrativ - i cili në vetë ka norme të veçantë juridike,e cila cakton sjelljen konkretë të subjektit për situatën e dhënë dhe e cila domosdoshmërisht në të shumtën e rasteve duhet të përmbushet pavarësisht nga vullneti i subjektit të cilit i dedikohet.

AKTI GJYQËSORË (AKTGJYKIMI) - Orgnet gjyqësore fushëveprimin e vet e përfundojnë me nxjerrjen e aktit të veçantë juridik - aktin gjyqësor (aktgjykimi). Aktin gjyqë-sor e nxjerre gjykata në një procedure të veçantë gjyqësore - kjo mënyrë e nxjerrjes përcakton kuptimin formal të aktit gjyqësor.

Gjykata duke zgjidhur përfundimisht një çështje mund të nxjerre aktgjykime:

1. Aktgjykim refuzues;

2. Aktgjykim lirues;

3. Aktgjykim me të cilin shpallet fajtor i akuzuari

Paprekshmërinë dhe pandryshueshmërinë e aktit gjyqësor mund ta luhatin, gjegjësisht , pengojnë zbatimin e sanksionit të shqiptuar sipas aktgjykimit e bëjnë dy institute të cilat i njeh e drejta në përgjithësi, dhe si të këtilla çdo e drejtë pozitive: AMNISTIA  dhe FALJA, të cilat i vejnë në veprim organet e larta shtetërore (parlamenti dhe shefi i shtetit).

AMNISTIA - paraqet aktin me të cilin pengohet zbatimi i sanksionit për shume raste.

FALJA - paraqet aktin me të cilin pengohet zbatimi i sanksionit për rastet e veçanta.

PUNA JURIDIKE - në kuptimin tbrmal paraqet aktin juridik të cilin c krijojnë subjektet joshtetërore sipas procedurës përkatëse.

Nëpërmjet punëve juridike mund të rregullohen raporte të ndry-shme siç janë: raportet familjar, pronësore, ekonomike si edhe nga lëmi i trashëgimisë. Pra, me anën e akteve të këtilla juridike konkretizohen me për se afërmi dispozicionet e normave të përgjithshme juridike në lëme-njtë e lartshënuara.

Punët  juridike ndahen  në :

ØPunët juridike të njëanshme - janë ato akte juridike ku vije në shprehje vullneti vetëm i njërës pale (një subjekti) psh. Testamenti

Ø Punët juridike të dyanshme - paraqesin aktet e veçanta ku vije në shprehje vullneti i dy palëve (dy subjekteve apo edhe me shume subjekteve në raportet e ndër-sjella) psh.kontratat e ndryshme dhe marrëveshjet.

LIGJSHMËRIA - si nocion mund të kuptohet në mënyrë të gjerë dhe në kuptim të ngushtë.

Në kuptimin e gjerë ligjshmëria paraqet pajtueshmë-rinë e caktuar, rendin dhe respektimin e rregullave të sjelljes, ndërsa në kuptimin e ngushtë me ligjshmëri nënkuptojmë jokundërthëniet ndërmjet normave juridike dhe natyrisht edhe të akteve juridike.

KUNDËRLIGJSHMËRI - kemi kur nuk ekziston kjo pajtueshmëri ndërmjet normave-akteve juridike të ulëta me normat-aktet juridike të larta.

Pajtueshmëria e akteve të ulëta me aktet e larta juridike shprehet në dy drejtime-parime:

1.Parimi i kushtetutshmërisë - që kërkon pajtueshmërinë e ligjit dhe akteve të tjera juridike me kushtetutën si 2.Parimi i ligjshmërisë -  i cili kërkon pajtueshmërinë e akteve të ulëta juridike me aktet më të larta juridike - me ligjin.

Dallojmë dy lloj ligjshmërish:                                                         Dallojmë dy lloj paligjshmërish

— Ligjshmërinë formale                                                           — Paligjshmërinë formale

— Ligjshmërinë materiale                                                        — Paligjshmërinë materiale

Ligjshmëria formale  - qëndron në pajtueshmërinë e norma-ve sipas autorizimit (kompetencës), procedurës dhe materializimit të aktit juridik dhe anasjelltas

Paligjshmërinë formale - Nëse normat janë shkelur, nëse akti juridik është nxjerrë nga organi i paautorizuar (jokompetent) apo edhe materializimi i aktit është bërë ndryshe nga norma përkatëse me të cilën e terë kjo është e rregulluar

Paligjshmëri materiale - kemi atëherë, kur akti përmban normë e cila është e kundërt me normën më të lartë juridike.

FUQIA JURIDIKE - nënkuptojmë masën e ndikimit, të veprimit të një akti juridik në aktet e tjera më të ulëta juridike.

MJETET JURIDIKE – quhen deklaratat e vullnetit me të cilat kërkohet prej organeve përkatëse që të shqyrtojnë ligjshmërinë e akteve juridike.

Mjetet juridike janë:

Ø  ANKESA

Ø  PADIA

KONTEST ADMINISTRATIVO GJYQËSORË - është kontesti pranë organit gjyqësor lidhur me vërtetimin e ligjshmërisë së aktit administrativ

Mjetet juridike mund të jenë:

1.    Mjete juridike të rregullta – ankesa dhe padia

Për shembull, në procedurën penale mjetë të rregullta janë:

a)    ankesa ndaj aktgjykimit të shkallës së parë,

b)    ankesa ndaj aktgjykimit të shkallës së dytë,

c)    ankesa e cila i drej-tohet gjykatës më të lartë,

d)    ankesa ndaj vendimit

2. Mjete juridike të parregullta apo të jashtzakonshme –

a)    kërkesa për përsëritjen e procedurës penale,

b)    kërkesa për zbutjen e jashtëzakonshme të dënimit,

c)    kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë,

d)    kërkesa për rishqyrtimin e jashtëzakonshëm të plotfuqishmërisë së aktgjykimit

Sanksionet ndaj akteve të kundërligjshme janë:

1. SANKSIONET RESTITUIVE - kanë për qëllim largimin-anulimin e shke-ljes, së bashku me pasojat e prodhuara nga akti i kundërligjshëm dhe kthimin e situatës në gjendjen e mëparshme.

2. SANKSIONET RETRIBUTIVE - kanë për qëllim hakmarrjen ndaj kryerësve dhe subjekteve të tjera që të mos shkaktojnë shkelje në të ardhmen.

Akti juridik arrin plotfuqishmërinë në kohën kur përfundon procedura lidhur me vërtetimin e ligjishmërisë së aktit në fjalë.

PLOTFUQISHMËRIA E AKTIT JURIDIK - nënkupton se gjen zbatim pas kohës së caktuar - përdorimit (mospërdorimit) të mjeteve goditëse, dhe kjo në fakt tregon se akti juridik i kësaj forme është i pandryshueshëm dhe më nuk lejohet që t'i nënshtrohet procedurës se vërtetimit të ligjshmërisë. Akti është i gatshëm që të ekzekutohet nëpërmjet veprimeve materiale.

PËRMBARIMI (EKZEKUTIMI) - paraqet fazën e fundit në procesin e njohjes dhe të zbatimit të normës juridike, me përmbarimin e një norme apo akti juridik kuptojmë realizimin e tyre realizimin e së drejtës ,sjelljen e subjekteve sipas normave juridike, pra paraprakisht duhet të plotësohen të gjitha kushtet për zbatimin e aktit juridik.

ZBATIMI I SË DREJTËS - është finalizim i përpjekjeve për të sendërtuar një rend juridik stabil dhe të qëndrueshëm.

Zbatimi i së drejtës bëhet në dy mënyra:

1.    Vullnetare

2.    Me anë të dhunës (forcës )

1.    Zbatimi vullnetar i së drejtës - nënkuptojmë sjelljen e subjekteve sipas normave juridike, sipas rregullës parësore të normës juridike - dispozicionit, por nëse subjektet sjelljet e veta i ushtrojnë ndryshe, atëherë duhet të zbatohet rregulla dytësore e normës juridike - sanksioni.

Sjellja e subjektit sipas rregullës parësore - dispozicionit, është vullnetare, sjellja e këtillë e subjektit mund të jetë rezultat i vetëdijes së ngritur bindjes, përkatësisë së grupit të caktuar etnik dhe gjithsesi edhe interesi përkatës etj. zbatimi i këtillë i së drejtës quhet zbatimautonom.

Subjekti mund ta zbatojë, domethënë të sillet sipas porosisë që norma juridike ka në vetë, por këtë sjellje e bën jo nga karakteristikat që i përmendëm më lart por nga frika se ndaj tij do të zbatohet sanksioni, pra sjelljen e vet ia përshtat normës, vetëm që të mos pësojë. Zbatimi i këtillë i së drejtës quhet zbatim heteronom.

2.    Zbatimi me anë të dhunës (forcës) i së drejtës - Nëse sjellja e subjekteve nuk është në pajtueshmëri me këtë që shtruam sipas rregullës dytësore, atëherë shteti nëpërmjet organeve përkatëse e zbaton sanksionin.

PROCESI I ZBATIMIT TË NORMËS JURIDIKE - nënkuptojmë ato vep-rime të cilat duhet të ushtrohen nëpër faza të caktuara të shoshitjes së normës juridike.

Procesi i zbatimit të normës juridike ndahet në katër faza:

1.    Faza e njohjes së normës juridike - mbështetet në njohjen e normës juridike.

2.    faza e interpretimit të normës juridike - i përket - njohjes me përmbajtjen-porosinë e ligjvënësit, se çfarë kërkon ai - çfarë sjellje duhet parashikuar se çfarë efekti duhet të arrihet me normën përkatëse juridike.

3.    faza e kualifikimit të rastit konkret - i përket një analize të thuktë lidhur me faktet relevantë të rastit konkret dhe natyrisht që të bëhen përpjekje për të gjetur normën juridike e cila do ta zgjidhtë rastin në mënyrën më të drejtë — pra, norma juridike e cila rastin konkret e rre-gullon, ose e zgjidh - paraqet fazën të cilën në e quajmë kualifikim i rastit konkret.

4.    faza e realizimit të normës juridike nëpërmjet veprimeve njerëzore - fazën e zbatimit të normës juridike, d.m.th. sjelljen e subjekteve sipas normës-sipas porosisë që norma juridike bart në vet.

PROVAT JURIDIKE - paraqesin mjetet me anën e të cilave vërte-tohen faktet relevantë për të drejtën në ndriçimin dhe zgjidhjen e një situatë (kontesti gjyqësor) konkretë.

Provat i ndajmë në :

1. Provat e drejtpërdrejta (direkte) - ato mjetë me anën e të cilave në mëny-rë të drejtpërdrejtë vërtetohen faktet relevantë juridike.

2. Provat e tërthorta (indirekte)- janë mjetë me anën e të cilave në mënyrë indirektë vërtetohen faktet relevantë, të cilat janë objekt i dëshmimit.

SUPOZIME JURIDIKE - janë fakte juridike të cilat konsiderohen si të sakta, ndonësenuk janë të vërtetuara.

Supozimet juridike ndahen në:

Ø  supozime të rrëzueshme - janë ato rrethana të cilat mund të provohen-argumentohen dhe natyrisht të vërtetohen

Ø  supozime të parrëzueshme- janë ato rrethana (fakte) të cilat konsiderohen të sakta dhe nuk ekziston mundësia e vërtetimit të saktësisë, sepse është e ndaluar që të vërtetohet e kundërta.

FIKSIONET -  paraqesin rrethanat të cilat paramendohen apo edhe paraftyrohen se ekzistojnë fakte të caktuara, edhe pse në realitet nuk ekzistojnë.

FUQIA PRAPAVEPRUESE (RETROAKTIVE) -  Kjo do të thotë se normës i njihet vlefshmë-ria kohore para se të jetë e krijuar në mënyrë që të zbatohet për rastet të cilat kanë ndodhur para krijimit të normës juridike.

E DREJTA POZITIVE - nënkupton ekzistimin e normave juridike të cilat janë në fuqi - të cilat vlejnë, e drejta pozitive ka vetëm elementin normativ. Pra, mungon elementi i dytë i rendit juridik - sjelljet sipas normave dhe akteve juridike.

INTERPRETIMI - është proces i zbatimit të normës juridike,  i përket njohjes me përmbajtjen porosinë e ligjvënësit, se çfarë kërkon ai - çfarë sjellje duhet parashikuar se çfarë efekti duhet të arrihet me normën përkatëse juridike.

Gjatë interpretimit  duhet të kemi kujdes në analizimin e tri gjërave të rëndësishme:

1. Krijuesi i së drejtës nëpërmjet normës shpreh domethënien të cilën ua dedikon subjekteve të tjera, madje, qoftë edhe nëpërmjet shenja-ve të ndryshme,

2. subjekti i cili ushtron interpretimin - sqarimin e nor-mës duke pranuar apo edhe duke caktuar një domethënie të normës dhe

3. domethënien të cilën mund ta vërtetojmë apo ta caktojmë në bazë të shenjave ose Kodit të domethënieve

Në bazë të interpretuesve, interpretimi mund të jetë:

Ø  Interpretim zyrtar

Ø  interpretimi autentik

Ø  interpretimi privat

Ø  interpretimi shkencor

Sipas ndarjes klasike të organeve shtetërore, sipas punëve që ushtrojnë  kemi:

Ø  interpretimi nga organet ligjvënëse (parlamenti),

Ø  interpretimi i organeve administrative dhe interpretimi gjyqësor – gjykata

Interpretimi i ushtruar nga vetë ligjvënësi në të drejtën emërtohet me interpretim autentik.

INTERPRETIM AUTENTIK -  është kur krijuesi i normës së përgjithshme interpreton normën e vet.

Interpretimet e subjekteve joshtetërore - në këtë kategori të subjekteve joshtetërore mund të hyjnë subjektet: personat fizikë (qytetarët) si edhe personat juridikë (qeveritarë dhe joqeveritarë).                              Personat fizikë - privatë nuk kanë njohuritë dhe përvojën çfarë e kanë subjektet shtetërore. Pastaj, interpretimet e ushtruara nga ana e subjekteve shtetërore bartin me vetë edhe fuqinë detyruese (obliguese), gjë që nuk e kanë interpretimet e ushtruara nga subjektet joshtetërore.

INTERPRETIMI SHKENCOR -  nuk obligon, interpretimi i ushtruar nga shkenca juridike nuk ka fuqi detyruese për subjektet e ndryshme. Nga kjo del edhe konkluzioni tjetër se shkencëtari, duke ushtruar interpretimin nuk ndien edhe përgjegjësi të cilën, p.sh., e ka gjyka-tësi si organ shtetëror, kur ballafaqohet drejtpërdrejt me rastin, me subje-ktet, me faktet dhe me provat juridike e të tjera.

MJETET E INTERPRETIMIT  janë: gjuhës,logjika, sistemi juridik, historia e normës, qëllimi i normës dhe, natyrisht, sipas tyre ekzistojnë edhe emërtimet e llojit të interpretimit sipas mjeteve.

INTERPRETIMI GJUHËSORË- ka për qëllim të zbulojë dhe të vërtetojë domethënien e drejtë gjuhësore të normës juridike nëpërmjet Codit të domethënieve, por kjo në praktikë paraqet vështirësi, sepse gjuha nuk është në gjendje që t'i ndjekë të gjitha ecuritë shoqërore.

Paqartësitë e normës juridike në aspektin gjuhësor mund të jenë rezultat i:

1. pakuptueshmërisë  

2. pacaktueshmërisë së normësjuridike.

PAQARTËSI E NORMËS JURIDIKE - kuptojmë atë që norma nuk tregon asgjë, apo edhe tregon se ka më tepër domethënie, pra nuk dihet se cila prej tyre është ajo që na duhet - cila është e sakte.

Interpretimi ekstensiv dhe restriktiv zbatohen në rast se ligjvënësi gjatë hartimit të normave juridike bën lëshime, pra nëse shprehjeve u jep domethënie të atilla të cilat mund të përfshijnë në vetë më shumë apo edhe më pak kuptime.

INTERPRETIM EKSTENSIV (i gjerë) –ështëinterpretimi i tillë i normës juridike, ku zgjidhet papërputhshmëria ndërmjet shprehjes së pamjaftueshme dhe domethënies logjike të gjerë të normës.

INTERPRETIM RESTRIKTIV(ingushtë) –ështëinterpretimi i tillë e zgjidhjes se papërputhshmërisë ndërmjet domethënies së gjerë dhe domethënies logjike të ngushtë të normës

INTERPRETIMI I LIDHUR - është atëherë kur interpretuesi është i lidhur në fakt me domethënien e mundshme, domethënë me njërën prej dy domethënieve të mundshme gjuhësore për t'ia caktuar domethënien e drejtë normës juridike, madje, nëse është e mundshme, që në këtë drejtim të bazohet vetëm në njërën domethënie të mundshme gjuhësore.

INTERPRETIMI I LIRË - në caktimin e domethënies së drejtë të normës juridike, është i lirë që domethënien e drejtë të normës juridike ta caktojë pavarësisht prej domethënieve të mundshme gjuhësore.

INTERPRETIMI SUBJEKTIV - nënkupton atë sqarim të nonnës juridike, duke bërë përpjekje që të vërtetojë domethënien e drejtë dhe duke kon-sideruar si të këtillë domethënien të cilën e ka dëshiruar krijuesi i normës që në momentin e hartimit, jo edhe atë që norma juridike tregon në momentin e interpretimit.                      

INTERPRETIMI OBJEKTIV -  qëndron në drejtim tjetër, në të vërtetuarit e domethënies se drejtë të normës juridike. Pra, ky lloj interpretimi si domethënie të drejtë të normës juridike e konsideron atë domethënie e cila në momentin e interpretimit norma juridike përmban - pra, domethë-nien të cilën e shpreh vetë norma, pra fjalët-norma e shkruar.

INTERPRETIMI STATIK -  konsiston në vërtetimin e asaj domethënieje të normës juridike, të cilën norma e ka pasur që në momentin e krijimit.

INTERPRETIMI EVOLUTIV - nënkupton interpretimin e atillë që për domethënie të drejtë të normës juridike konsideron atë domethënie gjuhësore që norma e ka në momentin e interpretimit. Pra, kjo dëshmon se me kalimin e kohës, prej momentit të krijimit gjer në momentin e interpretimit, ndryshon edhe domethënia e normës juridike në rrafshingjuhësor.

INTERPRETIMI LOGJIK -  nënkuptojmë caktimin e domethënies së drejtë të normës juridike me anë të logjikës në domethënien e fituar kryesisht nga interpretimi gjuhësor, por edhe nga llojet e tjera të interpretimit.

Interpretimi logjik ushtrohet me ndihmën e ligjeve të logjikës:

1. ligji i mosekzistimit të kundërthënieve,

2. ligji i identitetit dhe

3. përjashtimi i të tretit.

Gjatë ushtrimit të interpretimit logjik janë formuar disa parime të logjikës, siç janë:

1. përfundimi (konkludimi) nga kundërthëniet (ar-gumentum a contrario),

2. përfundimi nga e vogla në të madhen (argu-mentum a minori ad maiori)

3. përfundimi nga e madhja në të voglën (argumentum a maiori adminus)

ANALOGJIA (interpretimi sipas ngjashmërisë) - e cila paraqet mënyrën kryesore të interpretimit në kuptimin e gjerë, me anë të së cilës plotësohen zbrazëtirat juridike.

Për zbatimin e analogjisë është e nevojshme

1. të vërtetohet në mënyrë të sakte ngjashmëria e rasteve

2. të vërtetohet se a kemi interes për rastin përkatës apo a

ekziston interesi që rasti në fjalë të zgjidhet

3. të vërtetohet baza juridike (ratio legis) se cila është arsyeja e hartimit të normës juridike për të pasur mundësi që pastaj të zbatohet në rastin e parregulluar.

Analogjia mund të jetë:

Ø  ANALOGJI LIGJORE (analogia legis)- ka të bëjë me zbatimin e domethënies e cila fitohet me interpretimin e një norme nga akti përkatës që rnund të plotësojë zbrazëtirën sipas ngjashmërisë së rasteve

Ø  ANALOGJI JURIDIKE  (analogia iuris)- ka të bëjë me zbatimin e domethënies e cila gjendet me interpretimin e parimeve të përgjithshme juridike.

INTERPRETIMI SISTEMATIK -  vërteton domethënien e drejtë të normës juridike duke e vënë në lidhshmëri me normat e tjera brenda sistemit juridik.

INTERPRETIMI HISTORIK - luan rol të rëndësishëm, sepse normat juri-dike kanë momentin e krijimit, zhvillimit në kushte të caktuara shoqëroro historike dhe si të tilla edhe përmbarohen, çdo normë, çdo akt juridik, ka historinë e vet të krijimit dhe të zhvillimit.

INTERPRETIMI QËLLIMOR -  në vazhdën e interpretimeve me anën e të cilit synohet që të gjendet domethënia e drejtë e normës juridike-nëpëRmjet qëllimit, paraqet mjetin e fundit, pra interpretimi qëllimor është përfundimtar

SISTEMI I SË DREJTËS -  është i një rëndësie të veçantë, sepse renditja dhe ndarja në pjesë përkatëse e normave juridike sipas fushave lehtëson punën e subjekteve të ndryshme, qoftë në procesin e krijimit, të të kuptuarit, sqarimit apo edhe të zbatimit të së drejtës. Në këtë mënyrë, krijohet rrethi magjik të themi i kësaj tërësie juridike e cila bën të kuptohet si një tërësi vërtet unike dhe jokontradiktore.

INSTITUCIONI I SË DREJTËS - paraqet tërësinë harmonike të rregu-llave juridike me të cilat rregullohet një proces dhe marrëdhëniet e njëjta shoqërore.

DEGA JURIDIKE - paraqet tërësinë e normave juridike të cilat rregullojnë Hojin e njëjtë të marrëdhënieve shoqërore sipas parimeve të njëjta

LËMENJTË E SË DREJTËS - përbëjnë tërësinë e normave juridike të cilat rregullojnë fushat e tera të marrëdhënieve të njëjta shoqërore në bazë të parimeve të njëjta.

Lëmenjtë juridikë i ndajmë në:

1.    e drejta e brendshme dhe e drejta ndërkombëtare,

2.    e drejta materiale dhe e drejta formale

3.    e drejta publike dhe e drejta privatë.

E DREJTA NDËRKOMBËTARE - paraqet tërësinë e normave juridike që rregullojnë marrëdhëniet ndërmjet shteteve si subjekte të kësaj të drejtë.

E DREJTA E BRENDSHME - është tërësi e normave juridike të cilat rregullojnë marrëdhëniet brenda shtetit.

E  DREJTËS MATERIALE -  bëjnë pjesë të gjitha normat juridike të cilat rregullojnë të drejtat (autorizimet) dhe obligimet (detyrimet) e subjekteve të së drejtës.

E DREJTA FORMALE - mundësojnë zbatimin dhe realizimin e normave juridike që përcak-tojnë të drejtat dhe obligimet e subjekteve të së drejtës.

E DREJTA PUBLIKE - konsiderohet ajo e drejtë e cila i rregullon marrëdhëniet juridike në të cilat shteti paraqitet si palë dhe njëherësh është bartës i pushtetit.

E DREJTA PRIVATE -  është ajo e drejtë kur në këto marrëdhënie juridike shteti paraqitet në cilësinë e subjektit privat, domethënë jo në cilësinë e bartësit të pushtetit shtetëror, po si bartës i ndonjë interesi pronësor apo të drejtë, mirëpo jo si pushtet.