Arsimi në mesjetën evropiane

Tema e parë, leksioni i dytë

1.      Filozofia arsimore në mesjetë

Idetë dhe konceptet arsimore në Mesjetë i gjejmë në mendimet e njerëzve të shquar të asaj epoke, të shfaqura si vendet e Lindjes ashtu edhe të Perëndimit.

1.1  Arsimi në mesjetën evropiane

Në atë kohë shkolla konceptohej dhe zhvillohej në kuadrin e rregullave të skolastikës. Në mënyrë të posaçme mësoheshin filozofët e mëdhenj të periudhës së antikitetit greko-romak, madje edhe mendimtar të përkatësisë fetare islame. Skolastika përpiqej të përdorte arsyen natyrale njerëzore, në veçanti mendimin filozofik dhe shkencor të Aristotelit, me synimin që nxënësit të kuptonin përmbajtjen mbinatyrore të besimit Kristian.

Mësimi zhvillohej në shkollat katedrale dhe filozofia e teologjia ishin lëndë prioritare. Në shkollat mesjetare, duke filluar që nga ato të nivelit të ulët dhe deri në universitete, arsimimi i të rinjve reduktohej në trajtimit e përmbajtjes lëndore. Pra nuk zhvillohej sensi praktik i të mësuarit, me përjashtim të lutjeve. Struktura e të mësuarit ishte e organizuar në dy pjesë:

lecito apo leximi e komenti i tekstit dhe questio apo shtrimi i çështjes nga ana e nxënësve, në përpjekje për të marrë kuptimin nga pjesët e lexuara.

Planprogramet përbëheshin nga të ashtuquajturat shtatë artet liberale. (koncepti për artet liberale ishte i lidhur me lëndët mësimore, të lira, të ndryshme nga filozofia dhe feja, të cilat kishin një status të veçantë)  Të cilat ndaheshin në trivium ( treshe) dhe ku bënin pjesë:gramatika (shkrimi dhe leximi), retorika (letërsia dhe format më të komplikuara të të shkruarit), dhe logjika, të cilat e vinin theksin në zhvillimin intelektualo-moral të nxënësve. Ndërsa në lëndët e quajtura quadrivium ( katërshe), bënin pjesë lëndët praktike, ku renditeshin matematika dhe lëndët shkencore: aritmetika (teoria e numrave), gjeometria, muzika dhe astronomia. Teologjia për konceptin e kohës  konsiderohej si lënda më e lartë. Në planprogramet shkollore përfshiheshin, sipas rastit edhe lëndë të tjera si latinishtja, studimi i ligjeve, fiziologjia e njeriut, etj.

Ideologu kryesor dhe edukatori i mesjetës ishte Thoma Akuini. Koncepti i tij për dijen mund të përmblidhet në sentencën e mëposhtme, kur shkruan se: Tre gjëra janë të nevojshme për shpëtimin e njeriut: të dijë çfarë duhet të besojë; të dijë çfarë duhet të dojë; dhe të dijë se çfarë duhet të bëjë. Mesjeta evropiane njihet si periudha që pati pak progres edhe për sa i përket të mësuarit.

Më ndryshe rridhte zhvillimi në Lindje, Profeti i fundit, Muhameti (562-632) frymëzoi njerëzit, duke i bashkuar rreth Islamit. Për rrjedhojë mesjeta arabe përjetoi një periudhë lulëzimi të përgjithshëm. Në këtë klimë, edukimi (shkolla) nuk ngeli prapa. Rëndësi të madhe kishte futja në sistem e numrave Arabe, që zëvendësuan sistemin e rëndë të numrave romak. Në atë kohë, disa popuj arab, filluan të mësyjnë Evropën. Maurët pushtuan Spanjën Jugore dhe kultura arabe filloi të përhapej në perëndim, çka u vërejt edhe në arsim, duke krijuar një lloj progresi për kohën. Por përgjithësisht Evropa mbetej më e zhvilluar dhe nuk lejonte përparimin e popujve arab. Mbi këtë bazë u zhvilluan edhe luftwrat që ndërmorën kryqëzatat, që synonin pengimin e arabëve drejt evropës.  Pas shkatërrimit të perandorisë romake nga sulmet barbare (gjermanike, gotët) evropa ishte e ndarë në principata. Gjithsesi kisha katolike romake ende kishte influencë dhe promovonte një lloj stabiliteti, që vihej re edhe në mënyrat e të mësuarit.

Aty nga viti 1000 filloi të trajtohet me seriozitet të mësuarit, duke shpjeguar rëndësinë e tij për jetën. Në atë kohë ishin zbuluar dhe disa nga shkrimet e Aristotelit dhe kisha katolike filloi të promovojë filozofinë e tij. Filozofi dhe teologu mesjetar, Thoma Akuini, në shekullin e 13-të shkroi Summa theologica, që ndihmoi për të formatizuar skolasticizmin si një sistem filozofik dhe teologjik, që mësohej në universitetet e Evropës Mesjetare, bazuar në logjikën e Aristotelit dhe në shkrimet e hershme të baballarëve të kishës.

Termi skolastikë, sot përdoret me një konotacion negativ, por në atë kohë pati një ndikim të fortë mbi traditën dhe dogmat mesjetare. Filozofia arsimore e Akuinit, për nder të tij, u quajt Tomizëm, që nde është i përhapur në disa shkolla fetare. Tomizmi bazohet në gërshetimin e besimit me arsyen, si përpjekje për të arritur tek e vërteta. Konflikti midis tyre, sipas Akuinit,  është i pa mundur sepse të dyja (besimi dhe arsyeja) e kanë origjinën tek  Zoti. Mbi këtë bazë ai shtroi edhe argumentet për të shpjeguar ekzistencën e Zotit.

Duke besuar se arsyeja e ka burimin tek Zoti, Akuini mbronte legjitimitetin e arsyes, duke u mbështetur sidomos në veprat e Aristotelit. Filozofia e Akuinit ende vazhdon të gjenerojë ide në shumë fusha të filozofisë; në metafizikë; në filozofinë e mendjes; në filozofinë e fesë dhe në etikë.

Përsa i përket arsimit në mesjetë mund të themi se: Në Evropën para-moderne shkollat synonin të edukonin të rinjtë sipas mësimeve teologjike, filozofike, ligjore dhe etike të Kishës, apo në rastin e çifutëve sipas fesë hebraike, kurse në shkallën më të lartë synohej përgatitja e nxënësve të krishterë për priftërinj dhe pozita të rëndësishme klerikale. Ndërsa nxënësit çifut të bëheshin rabinë. Në botën islame kishin përparësi shkollat Kur’anore, medresetë dhe institucionet tjera fetare që përgatisnin nxënësit qysh nga një moshë e re. Gjithsesi shkollat fetare shërbyen si bazë   për ngritjen e universiteteve të   para sikurse ishin ato  të   Parisit, Bolonjës, Oksfordit dhe Kembrixhit. Universitetet evropiane të mesjetës; të Bolonjës, Parisit, Oksfordit, etj, u konsoliduan dhe u bënë qendra të dijes dhe të institucioneve moderne. Në vitin 1500 në Evropë numëroheshin rreth 80 universitete, të cilat e stabilizuan të mësuarit në shkollat, si dhe duke kontribuar edhe në Rilindjen Evropiane. 

1.2 Edukimi në botën islame mesjetare

Mesjeta arabe ishte nën ndikimin e Islamit. Muhabeti u bë një lider në aspektin fetar dhe drejtues,  që frymëzoi dhe bashkoi popujt arab, duke promovuar një lulëzim në të gjitha aspektet, ndërkohë që Evropa mesjetare përjetonte një përgjumje.

Ashtu si në shumë aspekte të jetës arabe ritmet e zhvillimit u ndjenë edhe në shkolla. Shkolla fillore (arsimi fillestar) quhej maktab, dhe ngrihej pranë një xhamie. Ky tip shkolle daton rreth shekullit të 10. Ndërsa medreseja ishte shkollë për vazhdimin e arsimit në fazën e dytë. Një nga filozofët edukator të shekullit të 11 ishte Ibn Sina (i njohur në Perëndim si Avicena). Ai trajtoi në një kapitull të titulluar "Roli i mësuesit në trajnimin dhe edukimin e fëmijëve", i cili shërbeu si udhëzues për mësuesit që punonin në shkollat ​​maktab. Ai argumentoi se fëmijët mund të mësojnë më mirë nëse mësojnë në klasa, krahasuar me mësimin individual që bëhej nga tutorët privat. Në mbështetje të kësaj ideje ai shpjegonte se mësimi në klasë nxit format e konkurrencës midis nxënësve, si dhe tregoi dobinë e diskutimeve dhe debateve që zhvilloheshin midis grupeve të ndryshme. Ibn Sina e trajtoi programin e shkollës maktab në detaje, duke përshkruar programet që zhvilloheshin në dy fazat e arsimit.

Ibn Sina argumenton se fëmijët duhet të dërgohen në një shkollë maktab nga mosha 6 dhe të përvetësojnë arsimin fillor deri në moshën 14 vjeç. Në shkollë ata duhet të mësojnë Kur'anin, metafizikën islame, gjuhën, letërsinë, etikën islame, dhe aftësitë e përdorimit të këtyre njohurive. Kjo duke e lidhur mësimin me veprimtari të shumta praktike.

Pas  moshës 14 vjeç të rinjtë duhet të vendosin në zgjedhjen e një specialiteti dhe lëndët të zhvillohen në përshtatje me të. Në këtë fazë shkollimi kanë rëndësi letërsia, njohuritë mjekësore, matematika, njohuritë nga zejtaria, tregtia dhe lëndë të tjera, sipas profesionit që do të ushtrojnë në të ardhmen.

Nga pikëpamja filozofike Ibën Sina trajtoi teorinë empirike të quajtur Tabula Rasa, duke  argumentuar se intelekti njerëzor në çastin e lindjes së fëmijës ngjason me një dërrasë të bardhë. Kjo gjendje krijon për të gjithë fëmijët një mundësi potenciale, që duhet të  aktualizohet nëpërmjet edukimit, i cili realizon nevojën që ka fëmija për të ditur. Dituria arrihet përmes "njohjes (familjarizimit) empirik me objekte të realitetit, prej të cilave formësohen koncepte universale”. Kjo arrihet nëpërmjet metodës silogjistike (arsyetuese). Përsa i përket procesit të arsyetimit Avicena argumentonte se vëzhgimet na mundësojnë për të formuluar pohime dhe nga pohimet kalohet në konceptime abstrakte. Më tej, ai arsyetonte se intelekti është i ndarë në disa nivele, që fillojnë me intelektin material (al-‘aql al-hayulani), i cili përmban mundësinë për të fituar njohuri dhe për ti transmetuar në intelektin aktiv (al-‘aql al-fa‘il). Niveli i intelektit të njeriut është i lidhur me burimin e dijes, me format (perfekte) të arritjes së saj. (Si çdo formë tjetër zhvillimi edhe intelekti, që të punojë në mënyrë efikase duhet “ushqyer” me njohuri)

Ibn Tufail, (i njohur në Perëndim si "Abubacer" ose "EBN Tophail" ) ishte filozof dhe romancier andaluziano-arab  i shekullit të 12. Ai shqyrtoi teorinë  empirike Tabula Rasa si një eksperiment të menduar në një roman filozofik Hajj ibn Yaqzan, që e shkroi në arabisht. Në të cilin ai përshkruan zhvillimin e mendjes së një fëmije të rritur në kushtet e izolimit të plotë  nga shoqëria, pra në një gjedje të egër në një ishull të shkretë (si një Robison Kruzo, që shkroi Daniel Defoe  në shekullin e 17.)  dhe krahason mendjen e tij me atë të një moshatari të tij.  Libri i përkthyer në shekullin e 17 pati një ndikim tek filozofi anglez John Locke, i cili trajtoi problemin Tabula Rasa, si një koncept në Ese mbi të kuptuarit njerëzor, ku në kuptimin epistemologjik (degë e filozofi që trajton dijen) argumenton se individët lindin pa asnjë përmbajtje mendore dhe se njohuritë e tyre përfitohen nga perceptimi dhe përvoja.

2.1. Rilindja dhe reformimi i arsimit

Në kontekstin e Rilindjes evropiane u shfaqën disa elemente, që gjallëruan shkollën. Ndërmjet të tjerash mund të përmendim: humanizmin, iluminizmin, sekularizmin, revolucionet politike, industrializimin. Me fillimin e Rilindjes Evropiane shpërtheu një lëvizje e fuqishme që ishte humanizmi, që  vuri në fokus jetën tokësore me bukuritë e saj dhe njeriun me aftësitë e tij mendore e fizike. Epoka e re e gjeti Shqipërinë nën sundimin e Turqisë, apo në luftë me të, siç ishte koha e lavdishme e Skënderbeut. Kjo situatë nuk favorizonte lulëzimin e kulturës dhe shkollës shqipe. Shumë mendje të ndritura shqiptare u arsimuan dhe zhvilluan aktivitete jashtë atdheut. Të tillë mund të përmendim skulptorin dhe arkitektin humanist durrsak Andrea Aleksi, që pati aktivitet në Venedik dhe Dalmaci; Gjon Gazulin, astronom dhe matematikan, që jepte mësime filozofie në kolegjet e Dubrovnikut; Marin Barleti për të cilin Noli thotë se me latinishten e tij elegante dhe me stilin e tij të kujdesur bëri të pa vdekur kujtimin e Skënderbeut në Evropë.

Iluminizmi, që u përhap në Evropë nga fillimi i shekullit të VIII  e vinte theksin tek arsyeja si një instrument për thellimin ne diturisë dhe largimi nga praktikat e vjetruara që pengonin zhvillimin e shoqërisë dhe të shkollës.  

Epoka e artë frymëzoi edhe rilindwsit tanë në përhapjen e dijeve, të arsimit dhe të kulturës kombëtare shqiptare. Çelja dhe zhvillimit i arsimit shqip shtrohej  si një  nevojë për zhvillimin e gjithëanshëm të kombit shqiptar, si një instrument për të dalë nga prapambetja shekullore.

Sekularizimi nënkuptonte çlirimin e institucioneve arsimore nga varësia direkt dhe indirekte e institucioneve fetare. Rilindja evropiane i pati efektet më të drejtpërdrejta në vendet perëndimore. Qysh në fillim të modernizmit pjesa më e madhe e institucioneve arsimore, të  nxitura nga forca e modernizmit dhe edukimi modern u bënë mjeti më i rëndësishëm për ta çuar më tej vlerat e botës moderne. Edukimi sekular shtriu influencën e tij përmes universalizimit të edukimit në kohët moderne, që nënkupton, themelimin e shkollave fillore dhe të mesme, duke përfshirë   në   masë    fëmijët si dhe përmes përhapjes së edukimit universitar tek një numër i madh i studentëve. Në të njëjtën kohë, institucuinet fetare, si ato katolike dhe protestante, ruajtën  dhe zhvilluan sistemin e tyre arsimor, deri tek universitetet fetare.

Gjithsesi edhe ideologji të tjera politike e nacionaliste e kanë dominuar shkollën moderne, e cila sot, përgjithësisht zhvillohet në nivelin e kërkesave dhe standardeve të demokracisë bashkëkohore.

Revolucionet e mëdha politike në Angli (1688), Francë (1789) dhe ShBA (1774) krijuan hapësira demokratike, pasi tronditën pushtetet e vjetra feudale dhe i çelën rrugën zhvillimeve demokratike dhe pluralizmit, të cilat u reflektuan edhe në shkollë.

Zhvillimi ekonomik borgjez, industrializimi krijoi një mentalitet të ri për jetën dhe punën, të cilat u reflektuan gjerësisht edhe në shkollë, e cila përgatit brezat e rinj për të ardhmen e vendit.

Pyetje

·         Pas shkatërrimit të perandorisë romake në vitin 476, të mësuarit pësoi relativisht një prapambetje (nuk ndoqi ritmet e zhvillimit të periudhës antike greko-romake). Cilët ishin disa nga faktorët që çuan në dobësimin e arsimit në Europë?

·         Cilat ishin faktorët që çuan në rigjallërimin e arsimit në etapën e Rilindjes evropiane?

2.2  mendimtarët e arsimit në periudhën moderne

Në morinë e edukatorëve të mëdhenj të arsimit që lanë vepra me përmbajtje arsimore që kanë rëndësi edhe sot për shkollat në të gjithë botën, e sidomos në Evropë, mund të përmendim: Erazmi, Jam Amos Comeniusi, Xhon Loku, Zhan Zhak Ruso, Johan H. Pestaloci, Johan Friedrih Herbart, Friedrich Frobel, Alfred Binet, John Djui, Maria Montesori, Anton Makarenko, Jean Piaget, Lev S. Vigotski.

Më poshtë po ndalemi në disa syresh që patën kontribute të mëdha në konceptet arsimore.

Erazmi i Roterdamit, (siç njihet), jetoi në shek. 15-16, ishte një rilind ës gjerman, teolog, që dha ide të shquara mbi arsimin.

Erazmi shkroi dhjetëra vepra mbi arsimimin dhe cilësohet si kryemësuesi evropian i kohës. Ai njihet si këshillues i çështjeve arsimore dhe si një teoricien i madh i pedagogjisë praktike. Ai kritikoi metodat skolastike të Mesjetës, të cilat ishin bazuar në të mësuarit përmendësh, dhe në imitimin e modeleve, të konsideruara klishe, si të paprekshme. Idetë e tij arsimore ishin një kontribut p ër ta  futur arsimin në një kontekst modern.

Erazmi u fokusua në dy drejtime kryesore, që ishin:

·         Edukimi me kryeveprat e lashtësisë latine dhe greke. Çka synonte që të bëheshin të asimilueshme për nxënësit, e në mënyrë të veçantë adoleshentët, të cilët në një masë të konsiderueshme nuk  frekuentonin shkollën

·         Edukimin me vlerat e Biblës dhe të literaturës së etërve të kishës për t’i bërë të rinjtë të ndërgjegjshëm  për bot ën dhe prirjet e tyre shpirtërore. 

Natyrisht në kushtet e metodave të sotme të mësimdhënies disa ide pedagogjike të Erazmit janë të kapërcyera dhe kontradiktore. Kështu, Erazmi si të gjithë bashkëkohësit e tij ndante pikëpamjen se për vajzat nuk ishte e nevojshme që të ndiqnin arsim të përparuar, meqenëse fati i tyre ishte të martoheshin, të kishin fëmijë, të mbanin shtëpi ose të hynin në manastir. Nga ana tjetër, ai i admironte  gratë e shkolluara, që mbronin me logjik të drejtat dhe idetë e tyre, që shekuj më vonë, pas revolucionit të madh francez u vunë në bazë të lëvizjeve feministe, që shpërthyen në evropë dhe në kontinentin amerikan.

Komeniusi (për lehtësi shqiptimi Komeni). Jan Amos Comeniusi (latinisht)  është ndër mendimtar ët që hodhën bazat e arsimit dhe pedagogjisë botërore. Komeni ishte një edukator çek i shekullit të 17. Konceptet arsimore të Komenit tërhoqi vëmendjen e kritikëve të edukimit, të cilët e cilësuan si një mendimtar modern; si pararendës i teorisë evolucioniste, psikologjisë gjenetike, metodave të mësimdhënies të bazuara në psikologjinë e fëmijës. Ideve të tij mbi edukimin dhe arsimimin e fëmijëve, i referohet shkenca, dhe filozofia e sotme e arsimit dhe edukimit të fëmijëve.

Nga ana tjetër mendohet se arsimi ka përparuar shumë pas daljes së shkencave shoqërore (shekulli i XIX). Pa mohuar kontributin e tij në fushën e arsimit, Piazheja shkruan se është vështirë të trajtosh një autor të 300 viteve të shkuara si një autor modern dhe të pretendosh që të gjesh tek ai zanafillat e prirjeve bashkëkohore.

Gjithsesi Komeni, për nga analiza e fakteve, cilësohet si paralajmëruesi i organizatës së njohur të trashëgimisë, arsimit dhe shkencës, UNESCO. Kjo sepse qysh në atë kohë specialisti i madh çek i çështjeve arsimore kërkon të krijohen organizma ndërkombëtare për lëvizjen arsimore, për t’i universalizuar idetë mbi edukimin.

Idetë e Komenit vlerësohen në tre rrafshe: si një teolog i pasionuar pas  metafizikës, që ka shpirtin spekulativ[7] të shekullit XVII dhe njëkohësish, që do të merrej vetë me arsimin deri në nivelin e një Didaktiku të Madh.  Komeni kërkonte krijimin e një filozofie arsimore, që do ti përfshinte çështjet e arsimit në një sistem të gjerë. Edhe filozof si Montanji dhe Rabële e deri te Dekarti dhe Laibnici kishin bërë vërejtje për arsimin, por të para ato rreth ideve të tyre filozofike. Ndërsa Komeni ishte i pari që do ta perceptonte arsimin si shkencë dhe do të kërkonte zhvillimin e tij, sipas një sistemi arsimor dhe përhapjen në një shkallë të gjer ë.  Komeni e trajtonte arsimin si një aspekt në sistemin e integrimit të natyrshëm shoq ëror. Komeni u bë apostull i bashkëpunimit ndërkombëtar të arsimit. Në një nga botimet e tij Parime për të lehtësuar mësimdhënien dhe studimin, Komeni argumenton tri rrjedhoja pedagogjike, të cilat sipas kritikës mund të shkruhen në dyert e çdo shkolle moderne:

1. Një orë mësimi duhet ti lërë sa më shumë kohë studimit vetjak;

2. nxënësi duhet të mësojë përmendësh sa më pak të jetë e mundur, d.m.th., gjërat më të rëndësishme, që përbëjnë kuptimin e përgjithshëm;

3. çdo gjë t’i përshtatet aftësisë së nxënësit, e cila rritet natyrshëm me studimin dhe moshën. 
Nd ër kontributet e Komenit p ër arsimin duhen p ërmendur:

·         Futi metodën didaktike (teknikat e mësimdhënies)

• Parashtroi metodën ciklike, që është ideja themelore e çdo didaktike (bazohet tek cikli i shkollimit, mosha dhe aftësitë e nxënësve)
• Për herë të parë u kërkua që në qëndër të procesit mësimor të ishte nxënësi
• Megjithkëtë pedagogjia mbeti për shumë kohë adultocentrike

Sot krahas teorisë së vendosjes së nxënësit në qendër të procesit mësimor është edhe metoda e të m ësimit me qend ër mësuesin. Për kushtet dhe rrethanat aktuale, bazuar në përvoja arsimore do të ishte më e mirë një qasje triangolare (një kombinim i dy p ërqasjeve, apo elementeve të tyre)

Xhon Loku. Tek vepra Disa mendime mbi arsimin, filozofi empirist britanik Xhon Loku, pasi nuk pranon konceptin e ideve të lindura e vë theksi tek edukimi i mendjes njerëzore.  Aimbron  idenë se mendja në lindje është një kuti bosh dhe se arsimi luan një rol të r ënd ësish ëm në formësimin mendor. Rëndësia që ka për Lokun edukimi mund të përmblidhet kur ai thekson se njerëzit  janë të mirë apo të keq, të dobishëm apo jo, në sajë të edukimit të tyre.

Në linjën e mendimtarëve grek që përpiqeshin të veçonin opinionin nga dija, Loku kërkonte të bëhej dallimi midis asaj që dimë me qartësi, asaj që mund të dimë dhe asaj për të cilën kemi vetëm një përvojë të pasigurt dhe subjektive. Po ashtu ai argumenton nevojën e shqyrtimit të informacionit. Ai shkruan se ato që na bëjnë pak përshtypje dhe i konsiderojmë të pandjeshme mund të kenë pasoja dhe inkonseguenca   të rëndësishme. Duke trajtuar r ënd ësinë e informacionit që fëmija merr në f ëmij ërinë e hershme Loku argumentoi se asosacioni (shoqërimi, lidhja) i ideve, që realizohet në moshën e fëmijërisë së herëshme është më i rëndësishme se ai që bëhet më vonë. Kjo sepse lidhjet e hershme qëndrojnë në bazë të formimit individual,  janë ato që shënohen më së pari në Tabula Rasa. 

Sikurse shihet Loku bashkon dy koncepte: atë të tabula rasës me atë të shoqërimit. Kështu frika që mund të shfaqet nga dukuria e err ësir ës në momentet e para të jet ës (në tabularasë)  e shoqërojnë fëmijën sa herë që bëhet errësirë dhe frika i shfaqet edhe në  faza të tjera të zhvillimit të tij. Mbi bazën e teorisë së asocimit orientohen prindërit p ër tu kujdesur që fëmijët e tyre të mos krijojnë asociacione negative. David Hartley filozofi anglez i shekullit të 18 është edhe themelues i shkollës së asociacionizmit  në psikologji. Studimet e tij u fokusuan në gjetjen e një mekanizmi biologjik që do të shpjegonte asociacionizmin. Baza e kësaj teorie ishte  vëzhgimi i sjelljeve njerëzore (1749).

Teoria e asociacionit u shpall për herë të parë nga Aristoteli, sipas tij ligjet asociative që lidhin kujtimet midis tyre janë: afërsia hapësinore, vijimësia kohore dhe ngjashmëria apo kontrasti. Përveç ligjeve asociative Loku, në kuadrin e empirizmit paraqiti ligjet asociative të rastit, duke përllogaritur edhe asocimet rastësore, që kanë të bëjnë me intuitën dhe zakonin. Kështu shpjegon ai idetë mund të nguliten në mendje edhe për shkak dhe në vijim të një zakoni. Edhe inteligjencën, teoria  asociacioniste e  shpjegon si aftësi për të krijuar lidhje midis ideve.

Rusoi. Rusoi i përket epokës së iluminizmit francez, apo epokës të arsyes, e cila në shekullin e XVIII, atakonte mënyrat tradicionale të mendimit mbi fenë, qeverisjen dhe moralin e kohës. Ndër mendjet e ndritura dhe njëkohësisht disedentët e kohës ishin edhe Volteri, Monteskie, Didero, Holbah. Nisur nga racionalizmi, ata mendonin se njerëzit nuk duhet ti varnin shpresat tek fati, q ë, sipas tyre, qëndronte tek arsyetimi njerëzor.

Megjithëse Rusoi tregoi resptekt për filozofinë e Platonit, e cilësoi atë si jo praktike për t’u zbatuar në shekullin e 18. Kjo sipas tij, si rrjedhojë e gjendjes dekadente të shoqërisë, për shkak të barbarisë së qytetërimit.

Platoni synonte krijimin e një shteti ku të reflektoheshin idetë e të mirës, të drejtësisë, të barazisë, të cilat sipas tij në pamjen e tyre të përkryer ishin vetëm në botën e ideve. Shkolla, sipas Platonit synon përgatitjen qytetarët e ardhshëm që të jenë më pranë këtyre koncepteve dhe ti zbatojnë në praktikë në shtetin e supozuar prej tij, ku mbreti do të ishte filozof, njeri i ditur që vepronte mirë në praktikë. Ndërsa Rusoi kishte rezerva për shoqërinë e shekullit të 18, të cilat i shpreh tek libri i tij, Emili.

Në shekullin e 19 u krijua pedagogjia si shkenca e edukimit dhe didaktika si arti i të shpjeguarit. Në shkollë realizohej arsimi, që bazohej në traditën e të mësuarit si  një përcjellje njohurish dhe që nuk ishte objekt i hulumtimeve shkencore. Mbi bazën e shkencave shoqërore  u sendërtua edhe një kuptim i ri mbi arsimin.  Rusoi, (që njihet si babai i pedagogjisë moderne) në veprën Emili, 1762 shpalli parimin e alteritetit të fëmijës. Fëmija nuk është një i rritur në miniaturë, por një qenie e pajisur me mënyrën e vet të posaçme për të krijuar marrëdhënie me botën. Për rrjedhojë edukimi duhet të qendërzohet tek kërkesat e tij dhe jo tek ato të mësuesit apo të njohurive, të disiplinës që mëson.

Pedagogjia e Rusoit ngrihet mbi një teren filozofik për shkak të koncepteve negativiste që kishte ai për shoqërinë. Duke shkuar deri atje sa (në këtë vepër që ka trajtën e një romani) të kërkojë për Emilin një edukim të shkëputur nga konteksti social. Ai kërkonte një vend ideal edukimi fusharak, duke evituar kontaktet e dëmshme me jetën shoqërore të qytetërimit modern. Edhe konceptet didaktike ngrihen mbi bindjet e tij filozofike mbi realitetin.

Sipas Rusoit gjithë periudha e fëmijërisë deri në moshën 12 vjeç duhet të karakterizohet nga edukimi i shqisave. Nuk duhet vetëm të përdoren shqisat por edhe të gjykohet mbi to. Fëmija ndijon sipas mënyrës që ka nxënë.

Në fazën e dytë 12-15 vjeç duhet të marrë prioritet edukimi intelektual. Por edhe ky duhet të kryhet sipas përvojave konkrete dhe praktike. Më tepër se sa ti jepen nocione duhet folur për zhvillimin shkencor dhe sistematik, duke e orientuar nga kureshtja natyrore e Emilit. Në moshën 15 vjeç duhet të realizohet edukimi moral, duke i kultivuar adoleshentit të kuptuarit e vetes dhe dashurinë dhe respektin për të tjerët.

Etapa e fundit në rrugën e edukimit të Rusoit është edukimi social, i qendërzuar rreth një lidhje martesore.

Natyrisht që kjo nuk përkon me format e sotme të edukimit bashkëkohor. Gjithsesi libri i tij Emili, u konsiderua një kontribut për arsimin, ashtu sikurse kontributi i Platonit tek Republika. Shkrimet  e Rusoit i dhanë një drejtim të ri arsimi. Ai trajtoi konceptin e vetënxënies. Sipas të cilit shkolla duhet ti krijojë hapësira nxënësit që të vetëmësojë. Mësuesi duhet të ndërhyjë sa më pak, me qëllim që nxënësi të zhvillojë istiktin natyror, vëzhgues dhe duke e mundësuar që ai të gjykojë në mendjen e tij përvojat e fituara. Nga pikëpamja didaktike ndërhyrja duhet të lidhet me theksimin sistematik të aspekteve të rregullsisë së natyrës, duke përdorur mënyrat, metodat e shqyrtimit të saj. Rusoi ishte i pari që vuri theksin rëndësia që ka loja. Pas përshtypjes së kotësisë që mund të krijohet në dukje duhet kuptuar rëndësia e lojës në planin njohës. Kështu p.sh shfaqja dhe largimi nga pamja e një fëmije, apo fshehja dhe nxjerrja e objekteve (sikurse luhet me ta) e ndihmon atë për të zhvilluar fantazinë, duke kuptuar se objektet ekzistojnë edhe kur ai nuk i sheh. Yjet janë aty edhe kur qielli është i vërejtur.

Kjo vepër  pati një ndikim të veçantë mbi filozofët pasardhës, dhe në mënyrë të veçantë, mbi Emanuel Kanti. Thuhet se Kanti i dhënë pas Emilit, në një rast, kishte harruar të bënte shëtitjen e tij të përditshme në orën fikse, që u shërbente të tjerëve për të parë orët. Kanti pranonte se ishte David Hjumi që e ndërgjegjësoi për të dalë nga përçapjet dogmatike në lidhje me teorinë e njohjes. Po ashtu, ishte Rusoi ai që i tregoi atij rrugën për një teori të re të moralit. Duke e konsideruar Rusoin, Njutonin e moralit botëror ai vari fotografinë e tij, në murin e studios. Kanti mendonte se të mësuarit  realizohet nëpërmjet ushtrimit të tij. Kjo sepse ushtrimi përfshin dhe i jep përparësi të arsyetuarit. Përveç kësaj, arsyetimi që përfitohet nëpërmjet të mësuarit ka rëndësi për zhvillimin e karakterit dhe të përvetësimit të maksimave të moralit. Ai i kushtonte rëndësi të mësuarit për të kryer veprimtari publike dhe të nxënit duke bërë.

Vepra e Rusoit dhe e iluministëve të tjerë ishte një frymëzim edhe për  Revolucionin e madh Francez të vitit 1789, nga i cili doli edhe lëvizja feministe.

Idetë iluministe hodhën dritë në Epokën e Arsyes. Nga ana tjetër duke e vënë theksin te ndjenja (humanizmi) ju dha impuls  lëvizjes romantike.  Kjo ndikoi që Gëtja të thoshte se ndjenja është mbi të gjitha.  Koncepte që i jepnin një frymëmarrje të re shkollës, për ta përgatitur nxënësin në të gjitha aspektet e zhvillimit të jetës.

---

Skolastika përbënte metodën arsimore të mesjetës. Ajo lindi si një përpjekje për të vendosur ideologjinë kristiane mbi një bazament filozofik, kryesisht të Aristotelit dhe të neoplatonizmit. Termin skolastikë përmblidhte mendimi filozofik, teologjik dhe shkencor të mesjetës. Skolastika dominonte në shkollat dhe universitetet e evropës nga mesi i shekullit të 11-të deri në mesin e shekullit të 15-të.

Shkolla maktab përdorej edhe si institucion ku ndiqeshin dy fazat e para të shkollimit. Në këtë kuptim e përdor edhe Avicena.

Silogjizmi është zemra e arsyetimit logjik. (siç e ka përdorur edhe Aristoteli) silogjizmi shpreh një lloj argumentimi logjik në të cilën një përfundim arrihet nga dy ose më shumë premisa.

Iluminizmi ishte lëvizja e borgjezisë evropiane kundrerjt rendit feudal dhe obskurantizmit mesjetar, që çelte  rrugën arsimit dhe diturisë.

Sekularizmi është parimi i ndarjes së institucioneve shtetërore nga institucioneve fetare. Kjo kushtëzohej edhe nga dalja e shkencave të veçanta shoqërore, ku seicila duhej të kishte objektin e saj. Ndarja e fushave dhe e përgjegjësive ndihmon rritjen e kontributit shoqëror.

Metafizika është degë e filozofisë që trajton qenien

Spekulimi në filozofi ka kuptimin largimi nga trajtimi strikt shkencor, duke vënë në efiçensë hamendësimin dhe intuitën filozofike  

Termi pedagogji përgjithësisht nënkupton  procesin e m ësimdhënies. Termi i referohet strategjive dhe stileve të

mësimdhënies.

Sikurse vihet re k ërkesa  është që pedagogjia të orientohet nga shkenca, metodat e hulumtimit shkencor