Fantastikja dhe realiteti në letërsinë për fëmijë

Tema: A- Fantastikja dhe realiteti në letërsinë për fëmijë;

          B- Proza artistike shkencore;

A.

1. Raporti konkrete-fantastike
2. Idealizimi
3. Hiperbolizimi
4. Asosacioni
5. Transferimi
6. Shembuj

B.

1. Lindja

2. Vecantia e zhanrit

3. Narracioni dhe njohuritë shkencore

4. Lidhja me folklorin

5. Degëzimet e zhanrit

6. Shembuj

Fantastikja si koncept:

• si gjendje frymëzimi
• fabula fantastike
• fantastikja në foklor
• papërcaktueshmëria e vendit
• papërcaktueshmëria e kohës
• personazhet të hiperbolizura
• personazhe me prejardhje mitike
• fantastikja dhe miti
• fantastikja dhe mitologjia
• shembuj nga mitologjia
• fantastikja në funksionet etike dhe estetike
• fantastikja dhe mesazhi
• fantastikja dhe imazhet e mbetura
• fantastikja dje
• fantastikja sot
• fantastikja dhe ekranizimi
• fantastikja në përshkrim, personazhe, gjuhë, fabul etj
• fantastikja në njerëz, kafshë, sende.
• fantastikja dhe stili
• fantastikja dhe ndikimi i saj në gjendjet shpirtërore: ngzëllimi, entuziazmi etj.
• fantastikja si tipar i letërsiës gojore, foklorit.

• Fantastikja dhe përralla: Vladimir Propp

• morfologji e përrallës do të thotë – shqyrtimi i formave të përrallës popullore folklorike, perpunimi i ligjësive të ndërtimit.
• ndarja e përrallave:
• - me përmbajtje të mrekullueshme
• - të jetës së përditshem
• - mbi kafshët
• ndërthurja e tyre, pasi nuk kanë ndarje të prërë me thikë

• Ja një ndarje tjetër për përrallat;
• - mitologjike
• - magjike
• - biologjike
• - mbi kafshët
• - mbi origjinën
• - hokatare ose fabula
• - morale

subjektet më të zakonshme të përrallave:

• mbi tre vëllezërit
• ata që luftojnë me gjarprin
• mbi gjetjen e nuses
• mbi vashën e mencur
• mbi të magjepsurit
• zotëruesit e hajmalisë
• mbi gruan e pabesë
• mbi të dënuarin e pafajshëm
• mbi heroin budalla

metodat e përshkrimit të përrallës

• sipas funksioneve të personazhit kryesor
• këtu ka rëndësi numri i funksioneve dhe kronologjia e tyre
• njëri nga personazhet largohet nga shtëpia
• heroit i drejtohen me tabu( mos u largo nga oborri)
• tabuja thyhet ( ata vonohen për në shtëpi, mungon tabuja e vonesës).
• antagonisti përpiqet të vendosë hetimin( ku shkoi vajza e vogël, pyeti ariu]
• antagonisti jep informcion për viktimën e tij.( po ne do të na cojë pula...)
• antagonisti mashtron viktimën e vet( shtriga propozon të kafshojë mollën...)
• viktima bie pre( e kafshon mollën...)
• antagonisti i shkakton fatkeqësi personazhit ( ai rrëmben një njeri...)
• njërit prej pjesëtarëve të familjes i mungon dicka... mungon ushqimi etj
• fatkeqësia e ose mungesa lajmërohen( ndërmjetësia)
• kërkuesi bie në ujdi ( lejoni ti kërkojmë princeshat e tua...)
• heroi lë shtëpinë... arratisja
• heroi reagon... mëshiron, lutet, kërkon dicka, etj
• heroi dhe mjeti magjik (ai blen një pulë magjike)
• heroi dhe kundërshtari në përleshje
• heroin e qëllojnë
• antagonisti mposhtet
• fatkeqëisa fillestare likuidohet
• heroi kthehet
• heroi arratiset në ajër, etj
• heroi transformohet
• p.sh ai ndërton një pallat të ri

kuptimi i dyfishtë i përrallës

• psh. baba thotë: cilin nga kuajt do të marrësh? vë në provë heroin dhe merre mjetin magjik
• teksa largohet i kërkon të shoqes të dalë nga shtëpia.

elementë ndihmës të përrallës:

• informimi
• informimi si dialog
• trefishimi( tri kokat e gjarprit)
• përsëritja e elementit të caktuar
• motivimi( dëbimi motivohet nga urrejtja e njerkës)
• shpërndarja e funksioneve sipas personazheve:
• antagonisti
• dhuruesi
• ndihmësi
• të dëbuarit
• heroi
• heroi i rremë

mundësitë e përfshirjes së personazheve në zhvillimin e veprimit:

• shfaqja papritmas
• rastësia
• shmangia

   domethënia e personazheve kryesorë:

• atributet e tyre:

-      mosha, seksi, gjendja, pamja e jashtme, vecantia, etj

përralla si e tërë:

-      zhvillimi

-      një zhvillim ose dy zhvillime.

-      likujdimi i fatkeqësisë dhe nxitja e e zhvillimeve të reja.

kompozicioni:

• Fantastikja dhe dhe gjinitë
• poezia fantastike:
• fantastikja dhe zbavitja, tema e thjeshte, nje personazh, kendveshtrimi i njeanshem, i hapur, pa mesazh moralistik etj
• fabula:
• njësoj si përralla por është më e shkurtër dhe më e përcaktuar. ruhet konciziteti mungesa e moralizimit, dialogu, elementi qytetar, merr një fabul....
• vjershat enigmë
• ose gjëzat enigmë: vlen të përmendet këtu elementi i hiperbolizimit.bin në ujë e s’laget, bi në ferr e s’griste, bi në gur e s’thyhet--- rrezet e diellit.
• poema përrallë:
• poema gjysmagjeli( mrekullitë që e presin atë)
• princesha Argjiro që mbështetet mbi baladë.
• tregimi përrallë:
• Mitrush Kuteli. Rinë Katërinëzë.
• tregimi fantastik:
• mbi tokën universin etj.
• novela fantastike
• dhe novela përrallë: tregime të gjata me bimë, kafshë, njerëz, qenie jo të gjalla. Personazhet animizohen, flasin, bisedojnë, gjykojnë si njerëzit. përcohet moral për lexuesin. P.sh Hundëcipat dhe mbreti kuku i Loni Papës. Mesazhi është që sisitemet diktatoriale kudo që ndodhen kanë të  jjëtin surrat dhe shkallmohen me dhunë. (një vogëlushe gjendet në Hënë, banortë hundëcipa vuajnë nga diktatura e mbretit Kuku. vajzën kërkojnë ta dënojnë. kjo bëhet shkak për revoltë. ( fnatstike është mënyra sesi u hipin kuajve mbrpsht, sesi i veshin shapkat, gjuha që flasin etj.
• romani aventurezk, kalorsiak, robinsonadë. alegoria, fantazia, kurajo e tepruar, kontrasti, ( Cufo), Burimi i drerit ( Petraq Zoto) etj.

• drama fantastike: lue dhe Shega e Vedat Kokonës.

• fantastikja dhe argëtimi;

• fantastikja dhe absurdi: kujto vjershat nonsens

• fantastikja dhe tematika

Realizmi si koncept

Letërsia fantastike

Futu menjëherë në veprën Aventurat e Tom Sojerit.

• kjo lloj letërsie lindi ne fillim të shekullit XIX.
• lidhja e saj me letërsinë kaloriake( kujto Don Kishotin)
• autori që konsiderohet babai i kësaj letërsie është Zhyl Verni.
• Verni që të shkruante këtë lloj letërsie studioi së pari shkencat.
• pse e pëlqejnë fëmijët këtë lloj letërsie?
• revolucioni bashkëkohor në botë
• tendenca drejt automatizimit
• përshpejtimi i zhvillimit fizik
• përshpejtimi i zhvillimit mendor
• përshpejtimi i zhvillimit psikologjik

• kjo lloj letërsie ndihmon në përzgjedhjen e mëvonshme

• cila është vecantia e këtij zhanri?
• narracioni
• përshkrimi
• bazimi në shkencë
• logjika
• imagjinata
• zbuluesi
• lidhja gjenetike me folklorin
• njeriu i lashtë dhe ëndrra e tij për të ardhmen
• elementi i përralllës
• pse lindën përrallat; si aspirim për një jetë më të mirë.
• qilimi fluturues, cizme magjike, ngjallja e të vrarëve, ndërtesat e ngritura brenda një nate,
• merr disa përralla shqiptare që kanë elementë fantastike:Balada e murimit( bredna një nate), gjegj elez alia( triumfi me të tilla plagë), ringjallja te Konstandini,
• pikat e takimit të përrallës me letërsinë fantastike. marrim tre elementë: përralla mbi tre vëlllezërit ku njëri kishte pasqyrë magjike, tjetri qilim dhe tjetri mollë që shëronte. Qilimi është dëshira për të fluturuar, avioni i mëvonshëm, molla është mjekësia, ndërsa pasqyra është zhvillimi i televizionit.
• përralla është ëndërrim, letërsia fantastike shkencore është një rrëfim që pritet të ndodhë.
• dy degëzime të këtij zhanri: - përralla, - letërsia realiste
• përralla: përdor mjetet e përrallës, animizmin, personifikimin.
• kështu kemi tregimin: Gjyqi i vitaminave nga Flamur Topi.
• degëzimi që ofron me letërsinë artistike: përshkruan një ngjarje të vërtetë por në një kohë tjetër; e ardhmja
• rreziku i këtyre lloj krijimeve: rënia në didaktizëm
• llojet e krijimeve të tilla:
• drama fantastike
• poezia fantastike
• tregimi fantastik
• tema e kësaj lloj letërsie
• si duhet ta zbërthejmë fantastiken:
• shembull Ivani dhe lëkura e fokës.
• shembull

kompozicioni i veprave të tilla:

mbarështrimi

zhvillimi

pika kulminante

zgjidhja

mesazhi

Libra me elementë fantastikë shkencorë:

1-   Aventurat e Tom Sojerit

2-   Përralla botërore

3-   Viron Kona